Žrnov

Ostaci Žrnova pre rušenja

Razaranje minama grada na Avali 1934.

Žrnov ili Žrnovan je bio srednjovekovna tvrđava smeštena na najvišem vrhu Avale (sr. Žrnovica) (511 m nmv.). Na vrhu su još Rimljani podigli utvrđenje, a kasnije su Srbi tu sazidali tvrđavu, koju su potom Osmanlije proširile i ojačale za potrebe napada na Beograd. U gradu je prema legendi stolovao, u pesmama opevani, Porča od Avale. Ostaci utvrđenja su srušeni dinamitom 1934. godine da bi se na tom mestu sagradio mauzolej spomenik Neznanom junaku, čiji je autor bio vajar Ivan Meštrović.

Prošlost Žrnova

Iskopavanje ruda na ovom prostoru počelo je još u praistoriji, pa postoji naučna hipoteza po kojoj je upravo ovaj lokalitet odigrao ključnu ulogu u razvoju ondašnje Vinče.

Najstarije utvrđenje na mestu potonjeg grada Žrnova podigli su Rimljani u drugoj polovini prvog milenijuma pre nove ere, da bi kontrolisali prilaz Singidunumu, ali i da bi zaštitili svoje rudnike koje su imali na obroncima Avale stotinak metara ispod samog vrha.

Na mestu nekadašnjeg rimskog utvrđenja, podigli su Srbi u srednjem veku utvrđeni grad Žrnov ili Žrnovan. Ustoličenjem Stefana Lazarevića, sina kneza Lazara Hrebeljanovića, nakon što je od Ugara dobio Beograd i u njega preselio svoju prestonicu, nakon što ga je utvrdio i proširio i od njega napravio središte svoje despotovine te jedan od najvećih evropskih gradova, odlučio je da podigne potpuno novu utvrdu čija bi uloga bila da štiti put ka Beogradu, da štiti oblast oko Beograda, da mu služi kao rezervna ispostava.

Žrnov je tako postao solidno utvrđeni gradić sa osnovom izduženog pravilnog petougla, i sa dve kule na jugoistočnom bedemu. Ovo jezgro prvobitne tvrđave kasnije će postati poznato kao Mali grad (negde kao Gornji grad), a na značaju će posebno dobiti nakon smrti Stefanove i početka despotovanja Đurađa Brankovića, koga je pokojnik odredio za naslednika. Naime, po prethodnom dogovoru, Srbi su nakon Stefanove smrti morali da Ugrima vrate Beograd, što se i desilo, ali je Žrnov ostao u srpskim rukama.

Grad Žrnov Turci Osmanlije zauzimaju 1442. godine, ojačavši mu tada istočni i južni deo bedema. Međutim već 1444. godine bivaju primorani segedinskim mirom na obnovu srpske despotovine i vraćanje tvrđava Srbima. Među vraćenim gradovima pored Golupca, Kruševca i Novog Brda, našao se i Žrnov. Posle smrti Sibinjanin Janka i Đurđa Smederevca 1456. godine Osmanlije ponovo kreću na Srbiju i 1458. godine zauzimaju Žrnov u pokušaju da osvoje Beograd, što im ne polazi za rukom. Posle toga Hodi paša proširuje tvrđavu dodatnim bedemom i suvim šancem stvorivši od Žrnova tvrđavu za uznemiravanje Beograda koji se nalazio u mađarskim rukama. Od ove uloge tvrđave odnosno imena Havala, što znači smetnja, koji su mu Osmanlije nadenule cela planina je dobila ime Avala. Mađari su 1515. godine pokušali da zauzmu Žrnov uz pomoć artiljerije, ali se taj njihov pokušaj okončao potpunim porazom i gubitkom teške artiljerije. Sa padom Beograda 1521. godine Žrnov počinje da gubi svoj strateški značaj.

Žrnov iz XIX veka (crtež Feliksa Kanica).

Ne zna se do kada se tačno u Žrnovu nalazila vojna posada, ali se pretpostavlja da je tvrđava napuštena u XVIII veku od kada je prepuštena zubu vremena. Dosta dobro očuvani ostaci grada su 1934. godine dignuti u vazduh da bi se na vrhu Avale podigao spomenik vojnicima poginulim u Prvom svetskom ratu. Kompleks spomenika Neznanom Junaku podignut je po nacrtima najvećeg vajara kraljevine Jugoslavije Ivana Meštrovića.

Izgled Žrnova

Ruševine Žrnova

Žrnov se sastoji od:

• Gornjeg grada, koji predstavlja srpsku tvrđavu sa malim osmanlijskim proširenjem (1442)
• Donjeg grada, koji sačinjava bedem koji prati oblik padine i nadovezuje se na Mali grad oko koga se nalazi suvi šanac (posle 1458)

Mali grad ima osnovu izduženog pravilnog petougla koji se prostire pravcem severozapad-jugoistok koji odgovara položaju današnjeg spomenika Neznanom Junaku. Ceo severozapadni bedem u stvari predstavlja jaka utvrđena kula, oblika nepravilnog polukruga, koja je u stvari glavni štit, pošto je okrenuta niz greben ka najlakšem prilazu utvrđenju, koji odgovara današnjem stepeništu koje spaja stub sa barjakom sa samim spomenikom. Od te jake kule se bedemi polako šire ka vrhu na kome se nalaze dve polukružne kule jedna naspram druge. Odatle se bedemi polako sužavaju do ravnog jugoistočnog dela bedema, na čijoj se sredini nalazi polukružna kula, dok se u južnom temenu petougla nalazi četvrtasta kula-kapija.

Bedem koji opasuje i formira Donji grad počinje od jake kule na jugozapad i pravi polukrug ka jugu da bi se potom dodatno izdužio ka jugoistoku prateći padinu, posle čega se okreće i gotovo pravolinijski ide na severozapad dok se ne spoji sa bedemom Malog grada. Oko cele tvrđave se nalazi suvi šanac koji po obliku prati spoljnu liniju bedema. Ulazna kapija u tvrđavu smeštena je na najjugozapadnijoj tački bedema odnosno na sredini polukružnog dela.

Razvoj Žrnova

Najstariji deo Žrnova predstavlja Mali grad bez dve kule na jugoistočnom bedemu. Podignut je srednjovekovnoj Srbiji, ali se ne može bliže odrediti doba njegove gradnje.

Hodi paša 1442. godine ojačava istočni bedem od polukružne kule do jugoistočnog bedema, dodavši polukružnu kulu na sred jugoistočnog bedema i četvrtastu kula-kapiju na južnom kraju bedema.

Poslednju fazu izgradnje Žrnova predstavlja dodavanje bedema i kopanje suvog šanca oko celog grada koje se odigralo posle 1458. godine.

Žrnov danas

Spomenik Neznanom junaku, na mestu gde se nekad nalazio grad Žrnov

Vidljivih ostataka Žrnova danas nema. Ceo prostor nekadašnje tvrđave je posle dizanja u vazduh zaravnjen i zabetoniran i na njemu se danas nalazi sam spomenik Neznanom junaku. Podatke o izgledu tvrđave danas su dostupni u vidu zapisa starih hroničara (Đ. Bošković), radova Aleksandra Deroka i nekoliko fotografija koje se nalaze u Narodnom muzeju u Beogradu.

Vidi još

• Avala
• Spomenik Neznanom junaku
• Avalski toranj

Literatura

• Đ. Bošković, „Starinar“, 1914
• Deroko, Aleksandar (1950). Srednjevekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji. Beograd: Prosveta. 
• Aleksandar Deroko, „Medieval Castles on the Danube“, Beograd 1964 (jezik: engleski)
• dr. Mirjana Detelić, Balkanološki institut SANU, „Leksikon epskih gradova“

Spoljašnje veze

• Žrnov
• „Zašto se kaže... Avala“ (Politikin Zabavnik)
• Žrnov, crtež Feliksa Kanica
• Zašto je srušen drevni Žrnov
• Lazar S. Topalović i Čedomir Mitrović, Tajne Beograda: Nerasvetljena tajna kralja Aleksandra (2)
• Zašto je kralj Aleksandar žrtvovao srednjovekovni grad Žrnov? (13. avgust 2013)
• Žrnov tvrđava na vrhu Avale