Istorija Beča

Istorija Beča počinje pre oko 4000 godina, dok prvi pisani istorijski izvor datira iz 13. veka. Područje današnjeg grada predstavlja jednu od najstarijih ljudskih naseobina za šta veliku zaslugu ima njegov položaj. Beč je tako jedna od najstarijih metropola u 'srcu' Evrope, carski grad i mesto ukrštanja raznih kultura i uticaja, grad koji je vekovima imao vodeću ulogu u kreiranju političke scene Evrope i ovog dela sveta.

Praistorija, rimsko doba i srednji vek[uredi | uredi izvor]

Na području koje zauzima današnji Beč nalazilo se prvobitno keltsko naselje Vedunia (nem.Waldbach). Upravo germanska reč i naziv grada Vienna verovatno dolazi od reči ovog prvobitnog naselja. Arheološka istraživanja pokazuju da je još za vreme starijeg kamenog doba na Bečkom području bilo sporadičnog naseljavanja, da bi od mlađeg kamenog doba ono bilo konstantno.

U 1. veku n. e. Rimljani su na prostoru današnjeg centralnog gradskog jezgra izgradili vojno utvrđenje (kastrum) u cilju odbrane granice tadašnje provincije Panonije. U produžetku kastruma nalazio se civilni grad Vindobona na prostoru današnjeg 3. bečkog okruga (nem. Bezirk). Još i danas se mogu razaznati pravac pružanja zidina rimskog utvrđenja i prolaza duž i ispod uličica Bečkog starog grada. Rimljani su se ovde zadržali sve do 5. veka n. e.

Keltsko naselje i kasnije vojno utvrđenje Rimljana nalazili su se na krajnjem istoku Zapadnog rimskog carstva te su stoga brzo postali žrtve velikih promena koje su nastupile usled seoba germanskih naroda. Postoje čak i dokazi o velikom požaru koji se dogodio početkom 5. veka n. e. kada je izgoreo veliki deo rimskih skladišta i utvrđenja, no preostali ipak nisu napuštani već su štaviše čak ponovo naseljavani. Ulice i kuće srednjovekovnog Beča pružale su se upravo pravcem zida rimskog utvrđenja zbog čega su doseljenici koristili jedan njegov deo, kao podršku pre svega, koji je i do danas očuvan.

Centar srednjovekovnog Beča bio je Berghof (danas ulica Salvatorgasse). Prvo originalno pominjanje datira još iz 881. godine iz Salburških anala gde se opisuje bitka protiv Mađara ali je nejasno da li sama lokacija obuhvata grad ili Bečku reku. Prilikom arheoloških iskopavanja pronađeni su grobovi iz 6. veka, perioda kada su Bečom vladali Langobardi. Nakog toga Bečom dalje gospodare Sloveni pa potom Avari.

Nakon pobede Otona I u velikoj bici protiv Mađara 955. godine počinje uspon Beča. Već u 11. veku Beč je bio važno trgovačko središte, da bi ga 1105. godine austrijski vojvoda Hajnrih I proglasio svojim glavnim gradom. Svega godinu dana kasnije Austrija je postala vojvodstvo pa time i Beč sedište vojvoda.

Nakon završetka Trećeg krstaškog rata, engleski kralj Ričard I je prilikom povratka u Englesku zarobljen u Erdbergu (nem. Erdberg) pored Beča, što je danas područje 3. Bezirk-a. Novcem od otkupa, koji je plaćen za njegovo oslobađanje, osnovana je prva kovnica novca i počelo je prvo veće finansiranje gradske infrastrukture i proširenja Beča. Godine 1221, Beč je, kao drugi grad austrijskog vojvodstva posle Ensa (nem. Enns), dobio status grada i poseban trgovački zakon (nem. Stapelrecht). To znači da su svi trgovci, koji su prolazili kroz grad, svoje proizvode morali da nude i eventualno prodaju potencijalnim kupcima u Beču. Upravo to je omogućilo bečlijama posrednu trgovinu i to na način da su veoma brzo uspostavljene brojne trgovačke veze, posebno duž Dunava i prema Veneciji.

Habsburgovci[uredi | uredi izvor]

Nakon pobede kralja Rudolfa I nad češkim kraljem Otakarom II u bici 26. avgusta 1278. godine počela je vladavina dinastije Habsburgovaca u Austriji.

Za vreme vladavine dinastije Luksemburg, političko sedište carstva bio je Prag te je Beč u novonastalim okolnostima ostao u njegovoj senci. Rani Habsurgovci su međutim, pokušavali dalje da izgrađuju grad i time idu u korak sa vremenom i aktuelnim prilikama. Velike zasluge pripadaju pre svega Rudolfu IV koji je pametnom privredno-ekonomskom politikom uspeo da poveća životni standard stanovništva. Dva ključna poteza dala su mu nadimak „Utemeljitelj“: osnivanje Univerziteta u Beču 1365. godine i izgradnja velikog dela gotske crkve Sv. Stefana (nem. Stephansdom) u centru grada.

No ipak, dolazeći period previranja u dinastiji Habsburga doneo je kako mnoge promene, tako i izvesni privredni pad Beča. Posle izbora Alberta II za kralja Svetog rimskog carstva 1438. godine, Beč postaje njegova rezidencija. Za ovaj period i ime Alberta II posebno se vezuju masovna prognanstva i ubijanja bečkih jevreja 1421/1422. godine, nem. Wiener Gesera.

Od 1469. godine, grad u usponu postaje sedište biskupije, pa time glavna gradska crkva prerasta u katedralu Sv. Stefana (nem. Stephansdom). Godine 1556, Beč postaje konačno i sedište imperatora Svetog rimskog carstva čime su Ugarska (Mađarska) i Bohemija (današnja Češka) došle pod upravu Habsburgovaca.

Godine 1551, počinje period reformacije te se tako, doktrinom Martina Lutera, protestanizam brzo širio Bečom. U takvim okolnostima kralj Ferdinand je kao odgovor doveo Jezuite u grad koji su vrlo brzo ostvarili jak uticaj među stanovništvom Beča. Oni su osnovali svoje udrženje i škole koje je predvodio Bečki univerzitet te je time Beč postao polazna tačka kontrareformacije ili tkzv. katoličke obnove u Svetom rimskom carstvu.

Turske opsade Beča[uredi | uredi izvor]

Još 1529. godine Beč je bio prvi put pod turskom opsadom, koja se završila neuspehom. Granica između habsburškog i osmanskog dela Ugarske ležala je gotovo 200 godina svega oko 150 km istočno od grada što je prilično ograničavalo njegov razvoj.

Sa druge strane, Beč je razvijao i sve više modernizovao planove odbrane i utvrđenja. Izgradnja sigurnosnih utvrđenja sve do polovine 17. veka činila je glavni i najveći deo svih građevinskih aktivnosti u gradu. Opravdanost ovih radova pokazala se već 1683. godine prilikom druge turske opsade koja je trajala svega 2 meseca nakon čega su se Osmanlije morale povući pred naletom vojske poljskog kralja Jana III Sobijeskog. Ovo je značilo i definitivan početak povlačenja Osmanlija iz srednje Evrope.

Doba kulturnog vrhunca, period baroka i klasicizma[uredi | uredi izvor]

18. vek bio je zlatno doba za građevinarstvo i izgradnju, period uspona i procvata Beča. Došlo je do potpune reizgradnje i rekonstrukcije građevina i gradskih celina u stilu baroka (Vienna gloriosa), te su tako izgrađeni mnogobrojni dvorci i palate za plemiće od kojih su najpoznatije palata Šenbrun (nem. Schloss Schönbrunn), Lihtenštajn (nem. Liechtenstein), Švarcenberg (nem. Schwarzenberg) kao i Belvedere (nem. Schloss Belvedere), raskošna palata sagrađena za austrijskog princa Eugena Savojskog.

Intenzivna izgradnja odvijala se, međutim i izvan gradskih zidina, u bližim predgrađima. Od 1704. godine predgrađa uz samo gradsko jezgro Beča, tj. njegov zid (nem. Stadtmauer), dobijaju sopstveni sistem zaštite. Tako je izgrađen i nasip (Liniewall) koji se pružao pravcem današnjeg bečkog pojasa. On je razdvajao prva predgrađa (danas 3.Bezirk i dalje do 9.-og) od spoljašnjih, tj. udaljenijih (danas od 10.-og do 16.-og Bezirk-a). Zaštitni nasip bio je ukupno dugačak 13,5 km i na njegovoj izgradnji bilo je angažovano kompletno stanovništvo grada uzrasta od 18 do 60 godina, te je tako završen u rekordnom roku od svega 4 meseca. Nasip širok i visok impozantnih 4 m bio je izgrađen prvobitno od zemlje i ojačan palisadom, da bi tek 1735. godine dobio konačan izgled pošto je ozidan opekom. Oko njega se pružao čak i cik-cak kanal, i to prvenstveno iz sigurnosnih razloga. Novom reorganizacijom grada nasip je srušen 1894. godine a njegovi ostaci se mogu mestimično i danas videti duž bečkog pojasa.

Nakon poslednjih velikih epidemija kuge 1694. odnosno 1713. godine, stanovništvo Beča konstantno raste. 1724. godine grad je prema procenama imao oko 150.000 stanovnika, da bi krajem 18. veka taj broj porastao do oko 200.000. U ovom periodu počinju da se osnivaju i manufakture, od koji prva u 2. Bezirk-u. Problem higijene u gradu postepeno se rešava prvom orgnaizacijom komunalnih službi, građevine i kuće u gradu se numerišu i sa radom počinje i gradska pošta.

Sa procvatom grada i gradskog života, Beč je ubrzo postao i jedan od najvažnijih kulturnih centara Evrope, ultimativno na polju klasične muzike čiji su najznačajniji predstavnici Jozef Hajdn, Volfgang Amadeus Mocart, Ludvig van Betoven i Franc Šubert.

Carski grad između konzervatizma i avangarde[uredi | uredi izvor]

Od 1804. godine Beč je glavni grad novouspostavljenog Austrijskog carstva (1804—1864), da bi u njemu 1806. godine bilo proglašeno ukidanje Svetog rismog cartsva. U Napoleonovim ratovima grad je dva puta osvajan i to 1805. i 1809. godine. Nakon pada Napoleona, u Beču je 1814/1815. održan čuveni Bečki kongres kojim je uspostavljena nova politička mapa Evrope.

Naredno doba je obeleženo nemačkom revolucijom i brojnim političkim previranjima, ali i periodom bidermajera. Bidermajer je bio nadahnuće u politički teškoj situaciji i i te kako se ispoljio kroz kulturu, književnost, modu i dizajn tog vremena. To je zapravo bio poslednji period pre industrijalizacije koja je veoma brzo usledila. Već 1837. godine je otvorena prva linija železnice u Austriji. Francuska revolucija 1848. godine imala je odjeka i u Beču te je tako 13. marta konačno ugušena nemačka revolucija i državni kancelar Meternih, pod pritiskom i masovnim protestima u Beču, podneo ostavku.

Od 1850. godine Beč se širi tako što se prva predgrađa unutar nasipa urbanizuju. 1858. godine srušene su gradske zidine (nem. Stadtmauer) koje su okruživale sam centar grada (danas 1. okrug) i na tom mestu sagrađen je bečki Ring (prsten) ili nem. Ringstraße. Bečki Ring je raskošna avenija dugačka 5,3 km koja kruži oko centralnog dela Beča (1.Bezirk-a). Izgradnja je otpočela sa namenskim planom širenja grada na mestu srušenog gradskog zida odlukom cara Franca Jozefa I. Ring je završen i zvanično otvoren 1865, da bi u periodu od 1869. do 1888. godine bile završene raskošne građevine duž njega poput Bečke državne opere, berze, parlamenta, gradske skupštine, bečkog univerziteta, muzeja, akademija i pozorišta. Ova ulica jedinstvena je u svojoj monumentalnosti i dala je presudan pečat čitavog jednog perioda arhitektonskom stilu Beča. Zahvaljujući tome je u istoriju umetnosti uveden termin 'stil bečkog Ringa'.

Nakon velike poplave 1830. godine počelo se razmišljati o regulaciji toka Dunava kroz grad, što je i ostvareno u periodu od 1868. do 1875. godine. Mnogi rukavci sa obe strane reke su isušeni dok je centralni, koji se pružao ka centru grada, pretvoren u kanal i sa glavnim tokom reke obrazuje ostrvo, na kome su danas smešteni 2. i 20.Bezirk. Sa početkom industrijalizacije sredinom 19. veka i stanovništvo Beča počinje enormno da se uvećava. 1870. godine grad je već imao 1 milion stanovnika, da bi svega 40 godina kasnije, 1910-te taj broj iznosio 2 miliona. Najpoznatiji gradonačelnik iz ovog doba bio je Karl Luger. Bio je u službi od 1897. do 1910. godine i poznat je po reformama komunalnih službi ali i po izraženom antisemitizmu.

Ovaj period predstavljao je ujedno i poslednji period kulturnog vrhunca Beča, tj. Bečke moderne (1890—1910). On međutim nije bio povezan sa udruženjima umetnika koji su pripadali bečkoj secesiji i koji su Beč načinili centrom ovog umetničkog pravca. Na polju muzike novitet je predstavljala Druga bečka škola. U ovakvim veoma blagotvornim okolnostima i kulturnoj atmosferi Zigmund Frojd je upravo u Beču razvio svoju psihoanalizu, jedan od najuticajnijih psiholoških pravaca.

Prvi svetski rat i prva republika[uredi | uredi izvor]

Prvi svetski rat doneo je Beču, iako ne veća razaranja, opštu krizu u snabdevanju stanovništva i pustošenje. Kraj rata značio je i raspad Austrougarske monarhije i osnivanje republike. Republika Austrija proglašena je 12. novembra 1918. godine u Bečkom parlamentu.

Beč je 1. januara 1922. godine razdvojen od Donje Austrije i time dobija status zasebne austrijske države. Politika gradskih vlasti u ovom periodu (1918—1934) bila je po prvi put demokratski orijentisana, te je grad nosio nadimak 'crveni Beč'. No ipak, Beč je u to vreme bio centar privredne i političke nestabilnosti međuratne Austrije, svojevrsna 'pozornica' gde su se kritikovale ali i odobravale odluke konzervativne vlade. Nepremostive razlike, između socijaldemokrata sa jedne i hrišćansko-socijalnog 'Domobranstva' savezne vlade sa druge strane, kulminirale su 1934. godine čak i izbijanjem građanskog rata. Borbe su se razbuktale pre svega u Beču, gde je bilans stradalih i povređenih bio nekoliko stotina. Nešto kasnije, nakon neuspele pobune radnika protiv austro-fašističkog režima u Beču, ukida se parlamentarizam i proglašava se autoritativna staleška država koja je ubrzo pripojena nacističkoj Nemačkoj 1938. godine.

Nacizam i Drugi svetski rat u Beču[uredi | uredi izvor]

Odmah nakon nemačke okupacije (1938. godine) počele su pretnje, maltretiranja, plačke i isterivanja Jevreja iz Beča. Od oko 200.000 bečkih Jevreja u imigraciju je prognano oko 120.000 (među njima je najpoznatiji Zigmund Frojd), i oko 60.000 je ubijeno.

Bečka gradska vlast je po nacističkom principu ustanovila tzv. 'veliki Beč' koji je nastao pripajanjem okolnih teritorija i integracijom mesnog stanovništva. Veliki Beč bio je površinski čak tri puta veći od teritorije koja mu je zaista pripadala.

Od 1944. godine usledili su vazdušni napadi na grad pri čemu je uništena približno jedna petina gradskog urbanog prostora. Dosta je stradao i sam centar Beča i građevine od istorijske važnosti, pre svega zdanje Bečke opere i muzej Albertina. Katedrala Sv. Stefana je opljačkana i zapaljena iako je pre toga pretpela vazdušne napade praktično bez oštećenja. Ukupan broj žrtava vazdušnih napada na grad je 8.800.

Aprila 1945. došlo je do završnih borbi za Beč ili tzv. 'bečke operacije' pri kojoj su trupe Crvene armije porazile Naciste i osvojile grad.

Sovjetska uprava, druga republika i period obnove[uredi | uredi izvor]

Odmah nakon osvajanja Beča i završetka ratnih dejstava novoformirana sovjetska uprava pobrinula se za ponovno uspostavljanje gradskih struktura, te je brzo došlo do formiranja političkih partija i obnove političkog života. No tek u proleće 1945. godine sovjetske trupe su dopustile ulazak trupama 3 zemlje saveznice u grad: SAD, Ujedinjenog Kraljevstva i Francuske. Beč je time od 1945. godine bio podeljeni grad, i to na 4 zasebna sektora.

Na Švarcenbergovom trgu (nem. Schwarzenbergplatzt), koji se u periodu od 1945. do 1956. godine zvao Staljinov trg, Crvena armija je podigla Spomenik oslobođenja i junaka ili Spomenik Crvene armije. Spomenik je otkriven 19. avgusta 1945. godine i njegovo očuvanje u prvobitnom obliku zagarantovano je ustavom Austrije.

Nakon završetka rata u Beču je usledio opšti privredni uspon i obnova, u čemu je veliku ulogu odigrao i Maršalov plan. Trupe savezičkih sila povukle su se definitivno iz grada do proleća 1955. godine, da bi potom 15. maja iste godine Austrija usvajanjem ustava konačno povratila i potpuni suverenitet nad svojom teritorijom.

Beč u drugoj polovini 20. veka, do današnjih dana[uredi | uredi izvor]

U proleće 1956. godine Beč je prihvatio mnoštvo izbeglica iz Mađarske koje su bežale zapadno nakon neuspele pobune protiv komunističkog režima. Drugi talas iseljenika krenuo je ka Beču već 1968. godine ali ovog puta iz Čehoslovačke, nakon sloma Praškog proleća i sovjetske okupacije. Sve ovo značilo je da Austrija ponovo postajala zemlja doseljenika, nakon što je posle Drugog svetskog rata veliki broj stanovništva emigrirao u SAD u potrazi za boljim životom. Tome u prilog idu i sporazumi potpisani sa Turskom (1964. godine) i Socijalističkom Federativnom Republikom Jugoslavijom (1966. godine) o primanju radne snage iz ovih zemalja. To je uzrok i tome da danas najveći broj doseljenika u Beču potiče sa prostora bivše Jugoslavije, koji se čak i dodatno povećao izbegličkim talasom 90-ih godina.

Druga polovina 20. veka predstvalja i najduže mirnodopsko razdoblje u istoriji grada koje je dovelo do razvoja Beča u modernu, prema svetu otvorenu metropolu. Već 1957. godine Beč je postao sedište međunarodne agencije za atomsku energiju (IAEA), prve internacionalne organizacije nakon 1945. godine. Od 1965. grad je sedište i organizacije zemalja izvoznica nafte (OPEK-a). U Beču je 1961. godine održan sastanak na najvišem nivou predsednika SAD Džona F. Kenedija i sovjetskog predsednika Nikite Hruščova. Veoma važna godina za Beč bila je i 1980-ta kada je otvoren Bečki internacionalni centar (VIC) ili UNO-grad te je time Beč postao treće službeno sedište Ujedinjenih nacija. Sve ovo je doprinelo da se Beč pozicionira kao prepoznatljivi kongresni i posrednički centar za rešavanje konflikata u svetskim razmerama. Upravo su u Beču 2006. godine vođeni pregovori o statusu Kosova i Metohije.

Izgradnjom Dunavskog tornja na severnoj obali Dunava 1964. godine i nešto kasnije kompleksa zgrada Ujedinjenih nacija, panorama Beča je znatno izmenjena duhom modernizma. Značajan impuls razvoju gradske infrastrukture dala je i izgradnja podzemne železnice (nem. U-Bahn) te je još 1978. godine otvoren prvi deo prve linije, dok radovi na usavršavanju i proširenju podzemne mreže vozova traju neprekidno do današnjih dana.

Danas se Beč po svim međunarodnim kriterijumima i istraživanjima svrstava među gradove sa najvišim kvalitetom života na svetu. Tome doprinosi veliki udeo zelenih površina na gradskom području (blizu 50%) pa time i veoma dobri ekološki uslovi i standardi u gradu, izuzetno visoka socijalna sigurnost, nivo zaštite i poštovanja ljudskih prava, prvoklasan zdravstveni i visoko razvijen obrazovni sistem, efikasna i moderna javna uprava, jako razvijena gradska infrastrukutra (putna mreža, sistem javnog gradskog prevoza i kvalitet stanovanja), bogata i kvalitetna ponuda alternativnih aktivnosti i najzad šarolikost kultura.

Vidi još[uredi | uredi izvor]