Nezavisna Država Makedonija

Mapa Nezavisne Države Makedonije.

Područje koje je, prema zamisli, trebalo da uključuje Nezavisna Država Makedonija

Nezavisna Država Makedonija je naziv za pokušaj stvaranja marionetske države pod patronatom Nemačke na području Makedonije, čiji bi glavni grad bilo Skoplje. Prema zamisli, država bi obuhvatala celo područje istorijske Makedonije, odnosno delove Srbije, Grčke i Bugarske.

Istorijat

Ideolozi stvaranja nezavisne Makedonije bili su članovi probugarske terorističke organizacije VMRO, čiji je lider bio Ivan Mihajlov.

Dana 1. septembra 1944. Hitler izdaje naredbu za formiranje ove države i Nemci šalju Ivana Mihajlova u Skoplje sa zadatkom da proglasi nezavisnu Makedoniju. Ova država je trebalo da obezbedi nesmetano povlačenje Nemaca iz Grčke preko njene teritorije, s obzirom da je Bugarska koja je do tada upravljala tim područjem istupila iz saveza sila Osovina i prešla na stranu Saveznika 8. septembra. Ivan Mihajlov, međutim, zaključuje da je rat izgubljen i da nema uslova za formiranje nezavisne makedonske države. Tada vojnu kontrolu nad Makedonijom preuzimaju Nemci, dok je lokalnu vlast obavljala stara bugarska administracija, koja više nije bila pod patronatom bugarske vojske i bugarske države. Ovakvo stanje je trajalo od početka septembra do novembra 1944, kada područje Vardarske Makedonije dolazi pod kontrolu jugoslovenskih partizana i postaje deo nove socijalističke Jugoslavije u okviru koje će se formirati Narodna Republika Makedonija.

Pozadina

Kada su se snage Crvene armije približile granicama Bugarske krajem avgusta 1944, Bugarska je proglasila neutralnost i na kratko pokušala da pregovara sa Zapadnim saveznicima. Kako Bugarska vojska nije ometala povlačenje nemačkih snaga iz Bugarske i Rumunije, Sovjetski Savez se prema tome odnosio sa sumnjom. 2. septembra nova prozapadna vlada preuzela je vlast u Sofiji, da bi je nedelju dana kasnije zamenila prosovjetska vlada posle pobune Otadžbinskog fronta. Međutim, 5. septembra 1944. Sovjeti su objavili rat Bugarskoj.

Nemci su se obratili Ivanu Mihailovu za realizaciju Nezavisne države Makedonije. Mihailov je bio Bugarofil desničarski političar i bivši lider Unutrašnje makedonske revolucionarne organizacije (VMRO) koja se bavili terorističkom aktivnošću na teritoriji Kraljevine Jugoslovije i Egejske Makedonije. Mihailov je postao vođa VMRO-a 1927. godine i pod njegovim vođstvom organizacija se udružila sa hrvatskim Ustašama 1929. godine. Dve organizacije su planirale i izvršile atentat na kralja Aleksandra 1934. Nakon Vojnog puča 27. marta iste godine vlasti su zabranile VMRO. Mihailov je pobegao u Tursku, a zatim u Italiju, gde je takođe većina ustaša bila u emigraciji. Posle invazije na Jugoslaviju 1941. godine, Mihailov se preselio u Zagreb gde je delovao kao savetnik Ante Pavelića. U januaru 1944. uspešno je lobirao kod Nemaca da naoružaju pristalice Ohrana i stavi ih pod komandu (SS) odreda u Egejskoj Makedoniju, koju je Bugarska takođe pripojila 1941. godine.

Mihailov je 1928. godine predložio plan kojim se poziva na ujedinjenje regiona Makedonije u jedinstvenu državu koja bi bila autonomna od Bugarske. Tokom poslednje faze Drugog svetskog rata pokušao je da ostvari svoj plan uz nemačku političku saradnju, ali je napustio primenu ove ideje zbog nedostatka stvarne vojne podrške. Uprkos tome, makedonski nacionalisti proglasili su nezavisnu državu 8. septembra 1944. bez sredstava za podršku države, tako da se ta država raspala čim su Jugoslovenski partizani potvrdili svoju kontrolu, nakon povlačenja nemačkih trupa sa tog područja do sredine novembra.

Tokom leta 1943. godine nakon Bitke kod Kurska po prvi put je zaustavljena nemačka strateška ofanziva. Krajem jula, nakon štose Italija predala u velikoj kampanji tokom invazije saveznika, kralj je uhapsio Musolinija. Snage Sila osovine bila je slomljena. Kao rezultat toga, početkom avgusta 1943. godine, Ivan Mihailov je iz Zagreba otišao u Nemačku gde je pozvan da poseti glavno sedište Hitlera. Ovde je razgovarao sa Adolfom Hitlerom i drugim najvišim nemačkim liderima. Sadržaj razgovora je gotovo nepoznat. Pored toga, u Sofiji su vođeni razgovori između visokih funkcionera SS-a i članova Centralnog komiteta VMRO-a.

Bugarski kralj Boris ІІІ se 14. avgusta 1943. godine, nekoliko dana pre svoje smrti, takođe, sastao se i sa Adolfom Hitlerom u Nemačkoj. Tokom razgovora Hitler je zagovarao potrebu da se nezavisna Makedonija stvori u okvirima Bugarskog kraljevstva, sa Mihailovom na čelu. Boris ІІІ se složio sa ovim predlogom. Hitler je takođe očajnički želeo da ubedi Borisa ІІІ da objavi rat Sovjetskom Savezu i da veći deo bugarske vojske prebaci na Istočni i na italijanski front. U tu svrhu snage VMRO morale su da preuzmu funkcije bugarske vojske na teritoriji Grčke i Jugoslavije. Nakon Borisove smrti, ovi planovi su propali. Međutim, bilo je očigledno da je Ivan Mihailov imao šire planove, koji su predviđali stvaranje nezavisne makedonske države pod nemačkom kontrolom. VMRO je takođe počeo da organizuje probugarske milicije u bivšim italijanskim i nemačkim okupacionim zonama u Grčkoj. Bugarska je sa strepnjom gledala na ove aktivnosti Mihailova, jer se plašila da bi njegov plan za formiranje „Nezavisne Makedonije“ mogao uspeti. U cilju da ga stavi pod kontrolu Bugarska je ukinula njegovu smrtnu kaznu i predloženo mu je da se vrati u zemlju i zauzme vodeću poziciju u Vardarskoj Makedoniji, ali Mihailov je taj predlog odbio.

U međuvremenu su Bugari počeli su da gube poverenje u narodu. Ovaj proces se ubrzao nakon kraljeve smrti, kapitulacije Italije i Sovjetske pobede nad nacističkom Nemačkom u leto 1943. Zbog svega toga, jugoslovenski komunisti, koji su podržavali priznavanje stvaranje makedonske nacije, uspeli da organizuju ozbiljan oružani otpor protiv bugarskih snaga u jesen 1943. godine. Mnogi bivši aktivisti VMRO-a pomagali suu borbi Titovim partizanima.

U avgustu 1944. Sovjetska armija se približavala Balkanu. S druge strane, istovremeno, Jugoslovenski partizani, povećali svoje aktivnosti u Makedoniji. Kao rezultat, Antifašistička skupština za narodno oslobođenje Makedonije proglasio osnivanje nezavisne Makedonije 2. avgusta 1944. Država je proglašena u bugarskoj okupacionoj zoni Jugoslavije. 23. avgusta, Rumunija je napustila Sile osovine, objavila rat Nemačkoj i dozvolila sovjetskim snagama da pređu njenu teritoriju da bi došle do Bugarske. U to vreme Bugarska je nastojala da sklopi odvojeni mir, odbacujući bilo kakvo savezništvo sa nacističkom Nemačkom, i proglasila neutralnost 26. avgusta. Međutim, njegovi tajni pregovori sa Saveznicima u Kairu, da zadrže pripojene oblasti u Grčkoj i Jugoslaviji nije uspeo, jer Bugarska „nije bila u stanju da pregovara“.

Predložena država

U to vreme partizani su se preselili u zapadnu Makedoniju, tada pod nemačkom kontrolom, kao deo albanske marionetske države. Koristeći situaciju u kojoj su nacisti postavili Ivana Mihailova, vođu VMRO u toj oblasti. Mihailov je još dok je u Zagrebu kao savetnik Ante Pavelića radio na formiranju dobrovoljačkih jedinica koje bi delovale u Makedonije pod (SS) komandom. On je, kao većina sledbenika desnice bivšeg VMRO-a, bio probugarski orijentisan i nije podržavao postojanje komunističke Jugoslavije. Nemci su, u poslednjem naporu, pokušali su da uspostave makedonsku marionetsku državu. To je bila jedina alternativa, umesto da je prepusti Bugarskoj, koja je menjala strane. Uveče 3. septembra Mihailov je poslat u Sofiju da pregovara sa bugarskim vlastima i svojim drugovima. Kada je 5. septembra Sovjetski Savez objavio rat Bugarskoj, Mihailov je hitno prevezen iz Sofije u Skoplje.

Ovde su uspostavljeni kontakti sa drugim liderima VMRO-a, Hristom Tatarčevim kome je ponuđeno mesto predsednika predložene države. Takođe su vođeni pregovori sa Makedonskim partizanima, uz posredovanje bugarskog ministra Unutrašnji poslovi Aleksandra Staniševa. Uprkos svemu ovome, Mihailov dolazak je došao prekasno i svi pregovori su propali. Sledećeg dana, 6. septembra, Mihailov je odbio plan u nemogućnosti da stekne podršku. Usledilo je Nemačko povlačenje iz Grčke istog dana, kada su Mihailov i njegova supruga takođe evakuisani iz Skoplja. Bugarska je odmah naredila svojim trupama da se pripreme za povlačenje iz bivše Jugoslavije i 8. septembra Bugari su promenili stranu i pridružili se Sovjetskom Savezu. Ovakav zaokret događaja stavio je Bugarsku vojsku smeštenu u Makedoniji, u tešku situaciju, okruženu nemačkim divizijama, ali se ipak izborila natrag do starih granica Bugarske.

Ipak, istog dana, 8. septembra, desničarski nacionalisti VMRO proglasili su nezavisnost; Oni su predvideli budućnost ove nezavisne makedonske države pod protektoratom Trećeg rajha. Država je morala da ima bugarski karakter i da joj službeni jezik bude bugarski. Međutim, samoproglašena država ostala je „praktično bez odbrane“ nakon povlačenja nemačkih trupa.

Posledice

Nemačka komanda u Skoplju nije podržala „nezavisnu“ makedonsku državu pošto su se njihove snage povukle iz regiona. U haosu je pokušala samo da koristi novoformirane "makedonske odbore" kao lokalne policijske službe. Njihovi članovi su bili ljudi poput Vasila Hadžikimova, Stefana Stefanova, Špiro Kitinčeva, Dimitra Giuzelova i Dimitra Tchkatrova, svi aktivisti VMRO, Makedonske omladinske tajne revolucionarne organizacije i Bugarskog akcionog komiteta. Početkom oktobra 1944. godine, tri bugarske vojske pod vođstvom nove bugarske prosovjetske vlade, zajedno sa Crvenom armijom ušli su u okupiranu Jugoslaviju. Bugarske snage ušle su u Jugoslaviju na osnovu sporazuma između Josipa Broza i bugarskog partizanskog vođe Dobri Terpeševa potpisan 5. oktobra godine Krajovi, Rumunija uz posredovanje Sovjetskog Saveza.

Uprkos određenim poteškoćama u saradnji dve sile, Bugari su radili u saradnji sa Jugoslovenskim partizanima u Makedoniji i uspeli da odlože nemačko povlačenje kroz region za deset do dvanaest dana. Sredinom novembra sve nemačke formacije povukle su se na zapad i sever, a partizani su uspostavili vojnu i administrativnu kontrolu nad regionom. Međutim, pod političkim pritiskom partizana, nakon oslobođenja Vardarske Makedonije, Druga i Četvrta bugarska vojska bile su primorane da se povuku nazad na stare granice Bugarske krajem novembra.

ASNOM je počeo sa radom u decembru, ubrzo nakon nemačkog povlačenja. Videvši da mu je bila mala podrška, Mihailov je izbegao, prvo u Hrvatsku, pa u Austriju, pa Španiju i konačno u Italiju gde je ostao sve do svoje smrti 1990. godine.

Literatura

• Ramet, Sabrina P. (2006). The Three Yugoslavias: State-building and Legitimation, 1918-2005. Indiana University Press. ISBN 978-0-253-34656-8.