Bitka za Manilu (1945)

Most Džouns prije oslobođenja

Zgrada skupštine prije bitke

Bitka za Manilu (3. februar 1945 — 3. mart 1945) bila je jedna od glavnih bitaka Filipinske kampanje 1944—1945. tokom Drugog svjetskog rata, u kojoj su se u Manili — glavnom gradu Filipina — sukobile udružene američke i filipinske snage sa Japanskim carstvom. Jednomjesečna bitka, koja je kulminirala masakrom preko 100.000 civila i potpunom devastacijom grada, bila je poprište najgore urbane borbe u Pacifičkom teatru. Pored masivnih gubitaka života, bitka je takođe donijela i razaranje arhitektonske i kulturne baštine koja je datirala još iz godine samog osnivanja grada (1571). Okončavanjem bitke za Manilu došao je kraj i gotovo trogodišnjoj japanskoj vojnoj okupaciji Filipina (1942—1945). Zauzimanje grada je ostalo zabilježeno kao ključna pobjeda generala Daglasa Makartura u kampanji za ponovno osvajanje.

Pozadina

Bitka za Manilu Dio Drugog svjetskog rata, Filipinske kampanje 1944—1945. i Pacifičkog rata Pogled iz vazduha na razoreni kameni grad Intramuros (maj 1945) Vrijeme 3. februar — 3. mart 1945. Mjesto Manila (Filipini) 14° 35′ N 120° 58′ E Ishod saveznička pobjeda kraj japanske vojne uprave ponovno uspostavljanje Filipinskog komonvelta Sukobljene strane SAD Komonvelt Filipina Japansko carstvo Druga Filipinska republika Komandanti i vođe Daglas Makartur Oskar Grisvold Robert S. Bejtler Vern D. Madž Džozef M. Sving Alfredo M. Santos Sandži Ivabuči † Jačina 35.000 američkih trupa 3.000 filipinskih gerila 12.500 mornara i marinaca 4.500 vojnika Žrtve i gubici 1.010 ubijenih 5.565 ranjenih 16.665 ubijenih (prebrojani mrtvi) procjena: 100.000 ubijenih filipinskih civila

Šesta armija SAD je 9. januara 1945. godine, pod vođstvom general-potpukovnika Voldera Krugera, došla na obalu Lingajenskog zaliva i počela brzo da napreduje južno prema poprištu bitke za Luzon. Poznati saveznički general Daglas Makartur je 12. januara naredio Krugeru da što brže dođe do Manile. 37. pješadijska divizija, pod komandom general-majora Roberta S. Bejtlera, napredovala je prema jugu.

Nakon dolaska u San Fabijan 27. januara, 1. konjička divizija, pod komandom general-majora Vernona D. Madža, dobila je 31. januara naređenje Makartura: „Idite u Manilu! Oslobodite zarobljenike u Santo Tomasu. Zauzmite palatu Malakanjan i Zgradu skupštine.”

Osma armija SAD je 31. januara, pod vođstvom general-potpukovnika Roberta L. Ajkelbergera (činile su je 187. i 188. jedriličarska pješadijska regimenta pukovnika Roberta H. Soula, jedinice američke 11. vazdušno-desantske (erborn) divizije predvođene generalom-majorom Džozefom Svingom), sletjela bez otpora u Nasugbu na južnom Luzonu i počela da se kreće sjeverno prema Manili. U međuvremenu, 511. regimentalni borbeni tim (11. A/B divizije) pukovnika Orina D. „Hard Roka” Hogena padobranom se 4. februara spustio na greben Tagajtaja. 11. vazdušna divizija je 10. februara došla pod komandu Šeste armije; 17. februara je zauzela tvrđavu „Vilijam Makinli”.

Svingu su se pridružile filipinske gerile Hanters ROTC, pod komandom potpukovnika Emanuela V. de Okampa; do 5. februara su bili nadomak Manile...

Japanska defanziva

Kako su se Amerikanci približavali jedni drugima kod Manile nadirući iz različitih smjerova, većina defanzivnih japanskih vojnih trupa je već ranije poslata kao taktička jedinica na periferiju grada a po naredbi generala Tomojukija Jamašite, glavnokomandujućeg snaga Japanske vojske na Filipinima. Jamašita je povukao svoje glavne snage u Bagio Siti, gdje je planirao da zadrži filipinske i američke snage na sjeveru Luzona spremne za invaziju Japana. Jamašita je bio na čelu triju brojnih grupa: 80.000 u grupi Šimbu bilo je u planinama istočno od Manile, 30.000 iz grupe Kembu nalazilo se na brdima sjeverno od Manile, a 152.000 iz grupe Šobu bilo je raspoređeno u sjeveroistočni Luzon.

Manila proglašena otvorenim gradom (engl. open city)

General Daglas Makartur je 1941. godine proglasio Manilu otvorenim gradom, prije nego što je zauzeta. Iako Jamašita nije ovako postupio 1945. godine, on prvobitno nije imao namjeru da brani Manilu; nije mislio da će moći hraniti jedan milion stanovnika grada i braniti veliko područje sa nepreglednim predjelima u kojima se nalaze zapaljivi drveni objekti. General Jamašita je prvobitno naredio komandiru grupe Šimbu, generalu Jokojami Šizuou, da evakuiše grad te da sruši sve mostove i uništi druge vitalne građevine — baš prije pomola veće grupe američkih snaga na ulazu u grad.

Međutim, kontraadmiral Ivabuči Sandži (komandir 31. mornaričkih snaga specijalne baze) bio je posvećen praćenju pomorskog programa a ne vojnog programa napuštanja grada. Prije nego što je unaprijeđen u admirala, Sandži je 1942. komandovao bojnim brodom Kirišima (jap. 霧島) koji je potopila operativna grupa Mornarice SAD kod ostrva Gvadalkanal. Ivabuči je imao 12.500 ljudi pod svojom komandom, koji su djelovali kao odbrambene mornaričke snage Manile. Ivabučiju se pridružilo još 4.500 vojnika pod komandom pukovnika Kacuza Nogučija i kapetana Sabura Abea. Oni su se rasporedili na defanzivne položaje po cijelom gradu, uključujući Intramuros, te su posjekli palme na bulevaru Djui (da bi omogućili bjekstvo) i postavili barikade na glavnim ulicama (da bi spriječili nadiranje). Ivabuči je oformio Sjeverne snage pod komandom Nogučija i Južne snage pod komandom kapetana Takusua Furusea.

Prije početka bitke, izdao je naređenje svojim ljudima, a ono je glasilo ovako:

Veoma nam je drago i zahvalni smo za šansu što smo u mogućnosti da služimo našoj zemlji u ovoj epskoj bitki. Sada, sa onoliko snaga koliko je ostalo, smjelo ćemo izazvati neprijatelja. Banzai za Cara! Odlučni smo da se borimo do posljednjeg čovjeka.

Bitka

Oslobađanje Santo Tomasa

Glavni članak: Zarobljenički kamp u Santo Tomasu

Dio američke 1. konjaničke divizije se 3. februara, pod vođstvom general-majora Verna D. Madža, probio do sjeverne periferije Manile i zauzeo vitalni most preko rijeke Tulahan, koja ih je dijelila od gradskog jezgra; nakon ovoga su ubrzo zauzeli i palatu Malakanjan. Eskadron general-brigadira Vilijama S. Čejsa, 8. konjanička regimenta, bila je prva jedinica koja je ušla u Manilu i počela da napreduje prema izloženom kampusu Univerziteta Santo Tomas koji je bio pretvoren u Zarobljenički kamp u Santo Tomasu za civile te američke i vojne sestre neretko poznate kao „Anđeli Bataana”.

Od 4. januara 1942. godine, ukupno trideset sedam mjeseci, Glavna zgrada UST je bila korišćena za čuvanje zatočenih civila. Od 4.255 zatvorenika, 466 je umrlo u zatočeništvu, troje je ubijeno u pokušaju bjekstva 15. februara 1942. godine, a jedna osoba je uspješno pobjegla početkom januara 1945. godine.

Kapetan Manuel Kolajko, gerilski oficir USAFFE, postao je saveznička žrtva oslobođenja grada, nakon što je sa svojim prijateljem poručnikom Diosdadom Gujtingkom doveo američku 1. konjicu na sam ulaz u Santo Tomas. Kolajko je umro sedam dana poslije u Osnovnoj školi „Legarda”, koja je bila pretvorena u terensku bolnicu. Pet tenkova 44. tenkovskog bataljona (predvođeni „Betlin bejzikom”) ušlo je u kompleks u 21.00 č.

Japanci, kojima je komandovao potpukovnik Tošio Hajaši, okupili su preostale zarobljenike u Zgradi za obrazovanje kao svoje taoce; takođe su povremeno izmjenjivali vatru sa Amerikancima i Filipincima. Sljedećeg dana, 5. februara, ispregovarali su sa Amerikancima da im dozvole da se ponovo pridruže japanskim trupama južno od grada (i da sa sobom mogu ponijeti samo lično oružje). Japanci nisu bili svjesni da je oblast koju su odabrali sada bila pod američkom okupacijom (palata Malakanjan) i čim su počeli da se približavaju mnogi od njih su bili pobijeni (uključujući Hajašija). 37. pješadijska divizija je 4. februara oslobodila više od 1.000 ratnih zarobljenika, uglavnom bivših branilaca Bataana i Korehidora, koji su bili čuvani u zatvoru Bilibid koji su do sada Japanci napustili.

Opkoljavanje Japanaca i masakri

General Makartur je rano 6. februara objavio: „Manila je pala.” Kako god, bitka za Manilu je jedva i počela. Gotovo istovremeno 1. konjanička divizija na sjeveru i 11. vazdušna divizija na jugu izvijestile su o jačanju japanskog otpora protiv daljeg ulaska u grad.

General Grisvold je nastavio da šalje dijelove 14. korpusa južno od Univerziteta Santo Tomas, prema rijeci Pasig. Kasno popodne 4. februara, on je naredio 2. eskadronu, 5. konjici, da zauzme most Kezon — jedini prijelaz preko Pasiga koji Japanci nisu uništili. Kako se eskadron približavao mostu, japanski teški mitraljezi su otvorili vatru iz zastrašujuće cestovne blokade postavljene na bulevaru Kezon, primoravši tako konjicu da obustavi ofanzivu i povuče se dok ne padne mrak. Kada su se Amerikanci i Filipinci povukli, Japanci su raznijeli most. Američka 37. pješadijska divizija je 5. februara počela da ulazi u Manilu, a Grisvold je podijelio sjevernu sekciju grada na dva sektora: 37. pješadija je bila odgovorna za napredovanje po južnoj strani, dok je 1. konjica bila zadužena za zauzimanje istočne strane. Amerikanci su osigurali sjevernu obalu rijeke Pasig do 6. februara, a takođe su pod kontrolom ubrzo imali i dovod vode za grad kod brane Novaličes (vodeni filteri Balara i rezervoar San Huan).

General Bejtler je 7. februara naredio 148. regimenti da prijeđe rijeku Pasig i ’očisti’ Pako i Pandakan. Najgorča borba za Manilu — za koju se pokazalo da je najviše koštala 129. regimentu — odigrala se kod parne elektrane na ostrvu Provisor; ovdje su Japanci uspjeli da izdrže sve do 11. februara. Do popodneva 8. februara, jedinice 37. divizije očistile su u svom sektoru većinu Japanaca, iako je šteta nanesena stambenim kvartovima bila nemjerljiva. Japanci su pridodali ionako ogromnom razaranju rušenjem zgrada i vojnih postrojenja kako su se povlačili. Japanski otpor u Tondu i Malabonu trajao je do 9. februara.

U pokušaju da zaštiti grad i njegove civile, Makartur je postavio stroga ograničenja za američku artiljeriju i vazdušnu podršku. Kako god, 9. februara američkim granatiranjem zapaljen je velik broj distrikta. „Da je grad bio osiguran bez uništavanja 37. i 1. konjaničke divizije, više se ne bi moglo ništa učiniti da se zgrade spase, sve što omogućava napredak bilo bi pogođeno.” Ivabučijevi mornari, marinci i vojno pojačanje, nakon što se prvobitno uspješno oduprlo američkoj pješadiji naoružanoj plamenobacačima, granatama i bazukama, sada se suočilo sa tenkovskom direktnom vatrom, lovcima tenkova i haubicama, kojima se napadala jedna zgrada za drugom i tako ubijali Japanci — a često i zarobljeni civili koji su se unutra nalazili, jer mogućnosti diferencijacije nije bilo.

Izloženi neprestanom gađanju i susretima sa smrću ili zarobljavanjem, opkoljene japanske trupe su svoj bijes i frustracije iskaljivali na civilima koji bi se našli u unakrsnoj vatri; počinili su niz brutalnih zločina, koji su kasnije postali poznati kao Manilski masakr. Nasilne mutilacije, silovanja i masakri stanovništva postali su dio bitke za kontrolu nad gradom. Masakri su vršeni u školama, bolnicama i samostanima, uključujući bolnicu San Huan de Dios, koledž Santa Rosa, crkvu Santo Domingo, katedralu Manila, crkvu Pako, samostan St. Paul i crkvu St. Vinsent de Paul.

Trupe SAD na bejzbol stadionu „Rizal” (Manila, 16. feb. 1945)

Ivabučijeva artiljerija i teški minobacači do 12. februara bili su uništeni, a plana za povlačenje ili regrupisanje nije bilo; „svaki čovjek je imao oskudnu zalihu obroka, jedva dovoljno oružja i municije, a zgrada u kojoj će mu se život okončati...” 1. konjanička divizija došla je do zaliva Manila do 12. februara, ali stadion Rizal je zauzet tek 18. februara; Japanci su ga bili pretvorili u depo municije. Nakon stadiona je zauzeta i tvrđava San Antonio Abad, istog dana. 148. divizija je 17. februara zauzela Opštu bolnicu Filipina, oslobodivši tada 7.000 civila, kao i kampus Padre Faura Univerziteta Filipina i originalni kampus Heran-Dakota koledža AC San Lorenso.

General Šizuo Jokojama, komandir grupe Šimbu, Ivabučiju je naredio da pobjegne iz Manile u noći 17/18. februar, istovremeno izvodeći protivnapade na branu Novaličes i park Grejs. Plan bjekstva je propao, a Ivabuči je ostao zarobljen u Manili sa 6.000 svojih ljudi. Potpuno razoren grad, ¼ miliona civilnih žrtava, te usljedjelo osvetničko smaknuće generala Jamašita nakon rata bilo je rezultat bitke za Manilu. 1.010 Amerikanaca, 16.665 Japanaca i 100.000—500.000 civila je ubijeno za vrijeme bitke. Nije bilo animoziteta među oslobođenim Filipincima; govorili su „Bili smo sa Amerikancima! Bili smo sigurni! Bili smo oslobođeni!”

Do 20. februara, Nova policijska stanica, crkva St. Vinsent de Paul, crkva San Pablo, klub Manila, Gradska vijećnica i Glavna pošta bili su u američkim rukama. Japanci su se povukli u Intramuros u noći 19. februara, a hotel „Manila” je oslobođen 22. februara; general Makartur je svoj penthaus zatekao u pepelu. Samo je Intramuros (osim Zakonodavne, Finansijske i Agrikulturne zgrade) ostao u japanskim rukama.

Pustošenje Intramurosa

Američke trupe se bore za Kameni grad (Manila, 27. feb. 1945)

Napad na Intramuros je počeo 23. februara u 7.30 č, artiljerijskom baražnom vatrom iz 140 pušaka, nakon čega je 148. divizija napala kroz pukotine u zidovima između ulaza u Kezon i Parijan a 129. divizija prešla rijeku Pasig i potom napala nedaleko od sjedišta vladine kovnice.

Borba za Intramuros vodila se sve do 26. februara. Manje od 3.000 civila je uspjelo da izbjegne napad, većinom žene i djeca oslobođeni popodneva 23. februara. Vojnici i mornari pukovnika Nogučija ubili su 1.000 muškaraca i žena, dok su ostali taoci umrli tokom američkog bombardovanja.

Ivabuči i njegovi oficiri počinili su sepuku (ritualno samoubistvo) u zoru 26. februara. 5. konjanička regimenta zauzela je Agrikulturnu zgradu do 1. marta, a 148. regimenta ušla je u Zgradu zakonodavstva 28. februara odnosno Finansijsku zgradu 3. marta 1945. godine.

Vojni istoričar Robert R. Smit napisao je: „Grisvold i Bejtler nisu bili radi da pokušaju napasti samo pješadijom. Iako im nije jasno dato od artiljerije, sada su planirali velike artiljerijske pripreme koje bi trajale 17—23. februara i obuhvatale indirektnu vatru na udaljenosti do 8.000 jardi, kao i direktnu, neposrednu vatru sa udaljenosti od samo 250 jardi. Angažovali bi sve dostupne korpuse i divizijsku artiljeriju, od haubica od 240 mm pa naniže. [...] Samo, kako bi životi civila mogli da budu spaseni ovom vrstom pripreme, naspram vazdušnog bombardovanja, nije poznato. Ukupan rezultat bio bi isti: Intramuros bi praktično bio sravnjen. [...] Da artiljerija gotovo ne sravni drevni Kameni grad nije moglo da se spriječi. 14. korpusu i 37. diviziji u ovoj fazi bitke za Manilu, američki životi su bili razumljivo mnogo vredniji od istorijskih znamenitosti. Uništenje vuče korijene do američke odluke da spase živote u bici protiv japanskih trupa koje su odlučile da žrtvuju svoje živote po bilo kojoj cijeni.”

Prije završetka borbi, Makartur je okupio privremeni zbor istaknutih Filipinaca u palati Malakanjan i u njihovom prisustvu proglasio da je Komonvelt Filipina zastalno ponovo osnovan. „Moja zemlja je imala vjere”, rekao je okupljenima. „Vaš glavni grad, okrutno kažnjen koliko je mogao, povratio je svoje pravo mjesto — citadela demokratije na Istoku.”

Posljedice

Zgrada skupštine poslije bitke

Most Džouns poslije oslobođenja

Ostatak mjeseca Amerikanci i filipinski gerilci proveli su slamanjem preostalog otpora širom cijelog grada. Kada je Intramuros zauzet 4. marta, Manila je zvanično bila oslobođena, ali i potpuno uništena sa velikim područjima grada sravnjenim sa zemljom od američkog bombardovanja. U bitki je poginulo 1.010 a ranjeno 5.565 vojnika SAD. Procjenjuje se da je ubijeno 100.000—500.000 filipinskih civila, što namjerno s japanske što neizbježno s američke strane odnosno od artiljerije i vazdušnog bombardovanja Američke vojske. Samo u Intramurosu je evidentirano 16.665 mrtvih Japanaca.

U bitki koja je trajala mjesec dana, Amerikanci i Japanci su nanijeli više štete Manili nego što je njemački Luftvafe razorio London, a devastacija Manile i broj ubijenih prevazilaze Bombardovanje Tokija ili Hirošime i Nagasakija.

Devastacija grada

Bitka za Manilu bila je prva i najžešća urbana borba cjelokupnog toka Rata na Pacifiku. Sveukupno gledajući, nekoliko bitaka odigranih posljednjih mjeseci Drugog svjetskog rata bilo je čak razornije i brutalnije, sa većim masakrima i svirepošću nego što je to zabilježeno kod bitke za Manilu. U poslovnom distriktu Manile samo dvije zgrade nisu bile oštećene, s tim da su u obje pokradene vodovodne instalacije.

Čelični jarbol za zastavu stoji na ulazu u staru zgradu Ambasade SAD u Ermiti, koja je izbušena brojnim udarima metaka i šrapnela ali i danas postoji, kao dokaz žestoke i gorke borbe za Kameni grad. U ovoj ’kategoriji’, Manila se pridružila Staljingradu kao poprište jedne od najsurovijih urbanih borbi odnosno bitaka vođenih tokom Drugog svjetskog rata.

Filipinci su izgubili nenadoknadivo i nezamjenljivo kulturno i istorijsko bogatstvo nakon krvoprolića i devastacije Manile, što se do dan-danas pamti kao nacionalna tragedija. Nebrojene vladine zgrade, univerziteti i koledži, samostani, manastiri i crkve, te njihovo pripadajuće bogatstvo koje datira iz 1571. godine kada je sam grad osnovan ili je čak starije — sve je bilo uništeno. Kulturno nasljeđe (uključujući likovnu umjetnost, književnost i pogotovo arhitekturu) prvog stvarnog međunarodnog ’kotla pretapanja’ Orijenta — spoj španske, američke i azijske kulture — posječeno je do korijena. Manila, nekad zvana „Biserom Orijenta” i čuvena kao živi spomenik mjestu stapanja azijske i evropske kulture, doslovce je zbrisana.

Većina oštećenih zgrada tokom rata uništena je nakon oslobođenja, kao dio obnove i ponovne izgradnje Manile, čime je evropski stil arhitekture iz španskog i ranog američkog doba zamijenjen modernim američkim stilom arhitekture. Samo je nekolicina starih zgrada ostala netaknuta ili restaurirana prema izvornoj formi, a ostatak grada je uglavnom izgubio pređašnji duh.

Komemoracija

Istorijski spo­menik, Malakanjan

Svetilište slobode (engl. Shrine of Freedom), takođe poznato kao Memorijalni spomenik Manile (engl. Memorare Manila Monument), otvoreno je 18. februara 1995. godine.

Fondacija „Memorer Manila 1945” (engl. Memorare Manila 1945 Foundation) izgradila je memorijalni spomenik nazvan Svetilište slobode u čast i sećanje na preko 100.000 civila ubijenih tokom bitke. Nalazi se u Plazi de Santa Isabel u Intramurosu. Inskripciju za spomenik je uradio nacionalni umjetnik za književnost Nikomedes Markez Hoakin (1917—2004) i u prevodu glasi:

Ovaj memorijal je posvećen svim nevinim žrtvama rata, od kojih je mnogo završilo u zajedničkoj grobnici bez imena i nepoznati, ili im se i ne zna za grob, njihova tijela je progutala vatra ili su smrskani i pretvoreni u prah ispod krša ruševina.

Neka ovaj spomenik bude nadgrobna ploča za baš svakog od preko 100.000 muškaraca, žena, djece i novorođenčadi ubijenih u Manili tokom njene bitke za oslobođenje, 3. februara — 3. marta 1945. Nismo ih zaboravili, niti ćemo ikada zaboraviti.

Mogu da počivaju u miru na dijelu sada svetog tla ovog grada: Manila naših osjećanja.

Galerija

Mapa zauzimanja Manile

• 
  Građani Manile bježe na sigurno iz pred­građa koje su spalili japanski vojnici (10. februar 1945)
• 
  Manilska katedrala nakon rata
• 
  Šteta nanijeta Pošti Manile (1945)
• 
  Spaljena Pošta Manile (1945)
• 
  Zgrada skupštine je bila jedna od najfini­jih vladinih zgrada na Dalekom istoku i po­nos Filipinske vlade, a tokom bitke je pretrp­jela maksimalnu štetu

Vidi još

• Bitka za Bataan (1945)
• Istorija Filipina
• Vojna istorija Japana
• Vojna istorija Filipina tokom Drugog svjetskog rata
• Vojna istorija Sjedinjenih Američkih Država

Reference

 Ovaj članak sadrži materijal u javnom vlasništvu sa veb-sajtova ili iz dokumenata Centra vojne istorije Vojske SAD.

Literatura

• Wilcox Ramsey, Russell; Archibald Ramsey, Russell (1993). On Law and Country: The Biography and Speeches of Russell Archibald Ramsey. 7. Branden Books. str. 41. ISBN 978-0-8283-1970-6. 
• Ephraim, Frank (2003). Escape to Manila: from Nazi tyranny to Japanese terror. University of Illinois Press. str. 87. ISBN 978-0-252-02845-8. 
• Connaughton, R.; Pimlott, J.; Anderson, D. (1995). The Battle for Manila. London: Bloomsbury Publishing. ISBN 978-0-89141-578-7. 
• Aluit, Alphonso J. 978-971-8521-10-6 By sword and fire: The Destruction of Manila in World War II. National Commission for Culture and the Arts. 1994. ISBN 978-971-8521-10-6.
• Andrade, Dale (2003). Luzon. The U.S. Army Campaigns of World War II. United States Army Center of Military History. CMH Pub 72-28. Arhivirano iz originala 6. 5. 2016. g. Pristupljeno 13. 12. 2016. 
• Connaughton, Richard; Pimlott, John; Anderson, Duncan (2002). The Battle for Manila. Presidio. ISBN 978-0-89141-771-2. 
• Morison, Samuel Eliot (2002). „The Liberation of the Philippines—Luzon, Mindanao, the Visayas, 1944–1945”. 978-0-252-07064-8 History of United States Naval Operations in World War II. University of Illinois Press. ISBN 978-0-252-07064-8. }}
• Sandler, Stanley (2001). World War II in the Pacific: An Encyclopedia. Taylor & Francis. ISBN 978-0-8153-1883-5. 

Spoljašnje veze

• Spomenar bitke za Manilu
• Pukovnik Orin D. „Hard Rok” Hogen
• Bitka za Manilu — dokumentarac iz 1959. sa snimcima filmskih žurnala na sajtu YouTube