Evropsko viđenje starog Egipta

Stari Egipat je vekovima privlačio pažnju umetnika, naučnika, političara i običnih ljudi

Stari Egipat je dugo fascinirao ljude na Zapadu još od antičkog perioda kada je uticao na Grčku mitologiju i zbog pominjanja u Tanahu. Egipat je već tada bio "drevan" za strance i ideja o Egiptu je nastavila da utiče na istoriju ideja. Egipatska kultura je prenošena izvan Egipta tokom Rimskog carstva kada su širom teritorije carstva prisutni kultovi Serapisa i Izide, a i u samom Rimu se grade grobnice u obliku piramida i donose se obelisci iz Egipta. Ipak, celokupna Egipatska kultura koja je preneta u Rimsku i post-Rimske Evropske kulture je bila pod uticajem Helenističkog viđenja Egipta. Tek je 1820-ih godina sa radom Šampoliona na dešifrovanju egipatski hijeroglifa postalo moguće razumeti egipatske tekstove i istraživači su konačno mogli da istražuju Egipatsku kulturu onako kako su je drevni Egipćani videli.

Tokom perioda kasne antike, Stari zavet je bio glavni izvor iz kog su Evropljani dobijali sliku drevnog Egipta. Videli su ga kao mesto gde su Izraelćani porobljeni i reč faraon je postao sinonim za despotizam i opresiju. Međutim, učenjaci iz doba Prosvetiteljstva i kolonijalni istraživači su u 18. i 19. veku obnovili interesovanje evropljana za drevni Egipat. Sa njihovim istraživanjima drevni Egipat je postao viđen kao model i egzotična alternativa za Zapadnu kulturu. Egipat je postao i inspiracija romantičara za novu klasičnu arhitekturu.

Antički period

Grčki i Rimski tekstovi

Serapis je prikazivan tako da je delio karakteristike egipatskih i grčkih božanstava

Herodot u drugoj knjizi njegove Istorije daje detaljanu, ali spekulativnu sliku i maštoviti opis drevnog Egipta. On hvali običan narod koji su sačuvali istoriju i tradiciju starih Egipćana usmenom tradicijom. Pominje brojne životinje koje žive u Egiptu, ali na tom spisku se nalaze i mitološka stvorenja kao što su feniks i krilata zmija i daje vrlo neprecizne opise stvarnih životinja kao što je nilski konj. Zbog ovoga mnogi istraživači su počeli da sumnjaju da Herodot nije bio u Egiptu ili nije mnogo putovao po ovoj državi. Osim Herodota za koga istraživači nisu sigurni koliko je istraživao Egipat, Diodor Sicilijanac je posetio Egipat tokom u 1. veku pre nove ere za vreme vladavine Ptolemeja kako bi istraživao. Razgovarao je sa sveštenicima koji su mu rekli da su mnogi poznati grčki filozofi došli u Egipat da uče. Pitagora i Tales su došli u Egipat da uče, a brojni drugi filozofi kao što su Heraklit, Empedokle, Anaksagora, Demokrit, Ksenofan, Parmenid i Zenon iz Eleje su imali kontekt sa egipatskim filozofskim pogledom na svet.

Tako je zbog grčkih tekstova postepeno evoluirala slika mitološkog Egipta kao zemlje gde su nastale religija, mudrost, filozofija i nauka.

Iako je Egipat postao deo Rimske države, a kasnije sastavni deo Rimskog carstva, Rimljani su se i dalje divili čudima ove države: Ex Africa semper aliquid novi (srp. Iz Afrike uvek nešto novo Prirodna istorija Plinija Starijeg). Počele su da se pojavljuju romanizovani prikazi Aleksandrijske trijade bogova: Izide (koja će se poštovati širom države, uključujući i u samom Rimu gde je postojao hram posvećen njoj); Harpokrat, bog tišine i Serapis koji je nastao tokom Ptolemejskog perioda sinkretizmom Ozirisa i Apisa.

Biblija

Egipat se pominje 611 puta u Bibliji. Sama Septuaginta kroz koju su mnogi hrišćani bili upoznati sa pričama Hebrejske Biblije je bila sastavljana u Aleksandriji.

Srednji vek i renesansa

Ilustracija Josifa u Egiptu, ali autor nije znao kako je izgledao Egipat u vremenu kada je Josif živeo i zato njegova odeća i okolina izgledaju kao vreme u kom je autor živeo - Gent u 15. veku

Nakon što su u 7. veku Arapi osvojili Egipat, Zapad nije imao nikakav direktni kontakt sa Egiptom i njegovom kulturom. U srednjevekovnoj Evropi, Egipat je predstavljan samo kroz ilustracije i prikaze biblijskih opisa. Ove ilustracije su bile izmaštane, jer ikonografija i stil staroegipatske umetnosti, arhitekture i odeća nisu bili poznati evropljanima. Ipak, u srednjovekovnim iluminiranim rukopisima su bile dramatične predstave Pronalaska Mojsija, Deset kugi koje su pogodile Egipat, Prelazak Crvenog mora, priča o Josifu u Egiptu, ali i Bekstvo u Egipat iz Novog zaveta. Biblijske hermeneutike su bile po prirodi teološke i nisu se mnogo bavile istorijskim istraživanjem. Ipak, tokom srednjeg veka se u brojnim apotekama prodavao prah napravljen od egipatskih mumija koji se koristio za lečenje brojnih bolesti.

Tokom renesanse nemački jeziutski istraživač Atanasije Kišer je izneo da su egipatski hijeroglifi zapravo alegorijsko pismo i dao navodni dešifrovani prevod ovog pisma zbog kog se Egipat smatrao izvorom antičkog misticizma i okultne mudrosti. U alehemijaalhemiji je porastao prestiž Egipćana zbog ovog "otkrića". Ipak, neki istraživači nisu bili skeptični po ovom pitanju.

18. vek

Početkom 18. veka Žan Terason je napisao roman Život Setosa, koji je pokrenuo talas Egipatskih misterija. U ovom periodu su i antikvari krenuli da sakupljaju predmete iz Egipta u svojim kabinetima kurioziteta čime su povećali interesovanje ljudi za spomenike i nasleđe ove daleke zemlje. Sledeći rozenkrojcere i masoni su počeli da koriste Egipatsku ikonografiju i simbole, ali i da uvode nove na osnovu njih poput oka na piramidi koji se nalazi na Velikom pečatu Sjedinjenih Američkih Država i prikazan je na novčanici od američkog dolara.

Egipat je počeo da se pojavljuje i u umetnosti i deo Šekspirove drame Antonio i Kleopatra se odvijao u Aleksandriji.

19. vek

Glavni članak: Egiptomanija

U 19. veku se u Evropi i Americi pojavljuje egiptomanija - ponovo obnovljeno interesovanje za drevni Egipat pod uticajem Napoleonove invazije na Egipat i pratećih naučnih istraživanja. Napoleonova kampanja u Egiptu nije bila uspešna, ali je u kampanji učestvovao tim naučnika i umetinka koji su istraživali ovu zemlju i kao rezultat toga je nastalo monumentalno delo Opis Egipta (fr. Description de l'Égypte) koje je evropljanima približilo ovu daleku i misterioznu zemlju kroz opise i brojne bakroreze. Ova kampanja je dovela do pojavljivanja novog polja egiptologije, a u Evropi se u isto ovo vreme u okultnim krugovima popularizuje tarot. Takođe, sama kultura romantizma 19. veka je popularizovala egzotične lokacije i sve ovo je dovelo do toga da se na Zapadu pojavi opsesija Egiptom.

Fasada zgrade u Parizu sa dekoracijom na kojoj se vide glave Hator i friz u egipatskom stilu

Ipak, rana istraživanja Egipta su bila teška. Istraživači su samo sakupljali artefakte i beležili spomenike, jer drugo nisu mogli da urade do 1824. godine kada je Žan Fransoa Šampolion dešifrovao hijeroglife koristeći Kamen iz Rozete koji je pronađen tokom Napoleonove ekspedicije. Do tada se smatralo da je hijeroglifima zapisivano okultno znanje, ali sada su istraživači mogli da ih čitaju i da otkriju šta su to drevni Egipćani beležili: od kraljevskih imena i titula, čini, opisa sveta, do vojnih kampanja.

U umetnosti se u ovom periodu pojavio nov stil, orijentalizam, a sve više ljudi je odlazilo u Egipat i pisalo putopise. Do kraja 19. veka su u slikama je dominirao detaljno prikazan dekor inspirisan Orijentom. Ono što je najviše okupiralo maštu evropljana u 19. veku je bila dolina Nila i piramida i Sfinge koje se izdižu iz peskovitog pejzaža. U neoklasicizmu se pojavio Egipatski preporod i počele su uz zgrade koje liče na Grčka i Rimska zdanja da se podižu i one pod uticajem arhitekture Egipta.

Osim slikarstva i arhitekture, muzika je takođe bila komponovana sa Egiptom kao inspiracijom. Drevni Egipat je bio lokacija u koju je Đuzepe Verdi smestio dešavanje njegove opere iz 1871. godine Aide koja je premijerno odigrana u Kairu.

Boleslav Prus je 1895. godine objavio istorijski roman Faraon, u kom istražuje mehanizme političke moći kroz posmatranje opadanja Dvadesete dinastije u periodu Novog carstva. Uz opise politike, roman je nudio najbolje književne opise svakodnevnog života drevnih Egipćana. Roman je poslužio 1966. godine kao inspiracija za snimanje istoimenog filma.

20. vek

Čuvena bista Nefertiti koja se nalazi u Egipatskom muzeju u Berlinu

U kraljevskoj radionici u Amarni su arheolozi 1912. godine otkrili ofarbanu bistu Nefertiti, žene faraona Ehnatona. Bistu je uradio vajar Ahmoze i danas se čuva u Egipatskom muzeju u Berlinu. Postala je toliko poznata zbog brojnih fotografija koje su uslikane da je postala jedna od najviše kopiranih umetničkih dela drevnog Egipta i Nefertitin izražen profil je uticao na ideale ženske lepote u 20. veku.

Blago iz Tutankamonove grobnice koje se danas nalazi u Egipatskom muzeju u Kairu

Deceniju nakon ovog otkrića, 1922. godine, se dešava jedno od najpoznatijih otkrića u istoriji. Hauard Karter i lord Karnarvona otkrivaju u Dolini kraljeva netaknutu grobnicu faraona Tutankamona. Budući da grobnica nije bila opljačkana, u njoj je pronađeno blago koje je položeno zajedno sa faraonom i koje je uticalo na Art deko stil koji se pojavio 20-ih i 30-ih godina. Otkriće je takođe pokrenulo i priče o "prokletstvu faraona", jer su novine širom sveta pisale o tragičnim smrtima ljudi koji su otkrili i posetili Tutankamonovu grobnicu. Navodne žrtve "faraonskog prokletstva" su Obri Herbert koji je preminuo godinu dana nakon ulaska u grobnicu i sam lord Karnarvona koji je umro četiri meseca nakon njenog otvaranja. Ideja o prokletstvu je inspirisala filmove poput Mumije iz 1932. godine u kom je glumio Boris Karlof. U filmu se mumija oživljava kao čudovište i kasnije će biti ponovo snimani filmovim sa ovim motivom poput Mumije (iz 1999. godine u kom glumi Brendan Frejzer), Povratak mumije i Mumije (iz 2017. godine u kom glumi Tom Kruz).

U ovom periodu 30-ih godina se pojavio i roman Agate Kristi Ubistvo na Nilu koje je takođe popularizovalo Egipat.

Kinematografija se dosta bavila drevnim Egiptom i dovela je do značajne popularizacije ovog perioda. Jedan od najpoznatijih blokbastera inspirisanih Egiptom je Deset zapovesti Sesila Demila it 1956. godine, Džin Krejnin film Kraljica Nila iz 1961. godine i Kleopatra iz 1963. godine u kom glume Elizabet Tejlor i Ričard Barton.

Muzej Metropoliten je 1978. godine podigao repliku hrama u Denderiu u svojoj galeriji. Uskoro za njim Luvr 1989. godine podiže čuvenu staklenu piramidu ispred svoje zgrade i 1993. godine se u Las Vegasu podiže hotel i kazino Luksor koji je podignut u obliku piramide i u njemu se nalazi replika Tutankamonove grobnice.

21. vek

HBO početkom 21. veka emituje miniseriju Rim koja je smeštena u Grčko-Rimskom Egiptu. U seriji je dočaran Egipatski dvor i pojavljuju se značajne osobe za istoriju Rima poput Kleopatre, Ptolemeja XIII, Julija Cezara i Marka Antonija. Veći deo druge sezone je posvećen događajima koji dovode do Kleopatrinog samoubistva.

Američka pevačica Kejti Peri je 2013. godine objavila pesmu Mračni konj, a radnja spota pesme se dešava u Memfisu i pojavljuju se brojni egipatski simboli u njemu. Iako u snimanje spota nije bio uključen nijedan egiptolog, mnoge stvari su u njemu urađene istorijski tačno. Tirkizna šminke je bila korišćena za šminkanje u drevnom Egiptu, haljina koju Kejti Peri nosi je po stilu slična Grčko-Rimskoj nošnji koju bi Kleopatra nosila, pojavljuje se oko Horusa koje je bilo simbol u Egiptu i slike koje se nalaze iza trona na kom Peri sedi su napravljene na osnovu pravih slika iz egipatskih grobnica.

Assassin's Creed 2017. godine lansira igricu Assassin's Creed Origins čija je radnja smeštena u Egiptu za vreme vladavine Ptolemeja. Igrica prati Bajeka, medžaja iz oaze Siva koji pokušava da osveti smrt njegovog sina. Igrica nudi vrlo precizan opis Egipta u 1. veku pre nove ere, jer su u timu radili i egiptolozi i istoričari koji su nudili savete. Zgrade, pejzaži, životinje, čak je i sam jezik koji ljudi koriste inspirisan istorijskim podacima.

Drevni Egipat i Srbija

Grobnica Branislava Nušića u obliku piramide na Novom groblju u Beogradu

Srbija dugo nije imala direktan konktakt sa Egiptom, osim što je zajedno sa njim bila u sastavu Osmanskog carstva. Predmeti poreklom iz drevnog Egipta su pronađeni na teritoriji Srbije, poput perli od fajansa koje su pronađene na lokalitetu Vinča — Belo brdo ili skarabeja koji je pronađen na lokalitetu Trnjaci-Pilatovići kod Požege, su retki. Ovi predmeti pripadaju periodu gvozdenog doba, a osim toga se pronalaze i predmeti koji su pripadali egipatskim kultovima za vreme Rima. Na teritoriji Srbije je pronađena glava Izide u Sirmijumu i Timacum minus-u, a u Čačku je pronađen žrtvenik na koji je uklesano njeno ime. Osim ovoga, pronađeni su ostali predmeti koji su vezani za kult Izide poput lampe sa njenim prikazom u Viminacijumu, a pronađene su i statue drugih bogova poput Anubisa, Tota i Harpokrata. Nakon ovoga nema mnogo nalaza iz Egipta koji dospevaju u Srbiju, osim kao kupovine bogatih ljudi koji su išli na putovanja u Egipat. Jedan od najpoznatijih predmeta koji je tako dospeo u Srbiju je Beogradska mumija koju je tokom svog putovanja kupio Pavle Riđički i poklonio je Narodnom muzeju.

Međutim, ovo ne znači da nije bilo uticaja drevnog Egipta na kulturno nasleđe Srbije. Egipatski motivi se mogu pronaći u arhitekturi, jer su se kao dekoracija zgrada u 19. veku podizali obelisci. Ipak, uticaj je bio najizraženiji u pogrebnoj arhitekturi. Grobnica komediografa Branislav Nušića na Novom groblju je podignuda u obliku piramide, a osim njegove je i porodična grobnica Ristića na istom groblju podignuta u egipatskom stilu. Orijentalizam je bio zastupljen i u Srpskom slikarstvu i jedan od naših najpoznatijih slikara, Paja Jovanović, je pripadao ovom pokretu. Paja Jovanović je i sam putovao u Egipat odakle je gde je bio inspirisan mamelučkim Egiptom i tako naslikao sliku Tahir-paša i Piperi i studiju Enterijer napuštene orijentalne kuće. Osim na slikarstvo i skulpturu, drevni Egipat je u srpskoj kulturi prisutan i u književnosti i stripu. Đorđe Lobačev je publikovao strip Princeza Ru, a radnja ovog stripa se dešava upravo u drevnom Egiptu. Osim toga, brojni putopisci su ostavili zabeleške o svojim putovanjima u Egiptu. Među njima se nalazi i glumica Desanke Dese Dugalić koja je objavila delo Zabeleške s puta kroz Palestinu, Siriju i Egipat u leto 1931. Pored Dugalić, Jelena J. Dimitrijević je objavila delo Pismo iz Misira, a i Jovan Dučić je napisao Pismo iz Egipta. Međutim, budući da je Egipat česta destinacija putnika, čak i u 21. veku nastaju putopisi iz ove države poput Bukirano Nebojše Jojića i Bantustana Uroša Krčanica, Lazara Pašćanovića i Marka Đedovića.

Vidi takođe

• Neoklasicizam
• Orijentalizam

Literatura

• Tromans, Nicholas (2008). The Lure of the East, British Orientalist Painting. ISBN 9781854377333. 
• Thompson, Jason (2015). Wonderful Things: A History of Egyptology 1: From Antiquity to 1881. The American University in Cairo Press. str. 255. ISBN 978-977-416-599-3. 
• Findlen, Paula (2004). Athanasius Kircher: The Last Man who Knew Everything. Routledge. str. 38. ISBN 9780415940160. 
• Strong, James (2001). Strong's Expanded Exhaustive Concordance of the Bible. Nashville: Thomas Nelson Publishers. str. 221-222. ISBN 978-0-7852-4540-7. 

Na srpskom

• Todorović, Miloš (2021). Srbija i Egipat: srpsko-egipatski međukulturni odnosi. Beograd: Alia Mundi. ISBN 978-86-81396-12-4. Pristupljeno 2. 9. 2023. 
• Vasiljević, Vera (2016). Senka Egipta. Beograd: Dosije studio. ISBN 9788660472177. 

Na engleskom

• Assmann, Jan (1997). Moses the Egyptian: The Memory of Egypt in Western Monotheism. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-58738-0. 
• Breasted, James Henry (1967). A History of Egypt from the Earliest Times to the Persian Conquest, with Illustrations and Maps. Bantam Books. 
• Curl, James Stevens (2005). The Egyptian Revival, revised and enlarged edition. New York: Routledge. ISBN 978-0-415-36119-4. 

Spoljašnje veze

• Aegyptiaca - naučni časopis posvećen recepciji Egipta