Istočne katoličke crkve

Istočne katoličke crkve
Istočne katoličke crkve;
Osnovni podaci
Verski poglavar	papa
Sedište	Vatikan, Rim
Jurisdikcija	Katolička crkva istočnog obreda
Jezik	Koine grčki, sirijski, hebrejski, aramejski, koptski, klasični jermenski, crkvenoslovenski
Kalendar	gregorijanski
	www.vatican.va
Broj
Vernika	oko 18 miliona

Istočne katoličke crkve, poznate i kao Orijentalne katoličke crkve ili Katoličke crkve istočnog obreda, u nekim istorijski izvorima i kao Unijatske crkve,^[a] dvadeset tri su istočnohrišćanske zasebne crkve sui iuris u punoj zajednici sa rimskim papom, kao dio Katoličke crkve. Na čelu sa patrijarsima, mitropolitima i vrhovnim arhiepiskopima, Istočne katoličke crkve upravljaju u skladu sa Kodeksom kanona Istočnih crkava, iako svaka crkva ima svoje kanone i pravo iznad ovoga, a izričito očuvanje sopstvenih tradicija se podstiče. Ukupan broj vjernika ovih crkvama procjenjuje se na oko 18 miliona ljudi, prema katoličkom godišnjem direktorijumu Annuario Pontificio, to čini oko 1,5% ukupnih vjernika Katoličke crkve, dok ostatak vjernika od više od 1,2 milijarde pripada Latinskoj crkvi, poznatoj kao Zapadna crkva ili Rimokatolička crkva.^[1]

Maronitska crkva se smatra jedinom istočnokatoličkom crkvom koja je oduvijek bila u punoj zajednici sa Katoličkom crkvom, dok je većina drugih crkava došla u uniju od 16. vijeka pa nadalje. Međutim, Melkitska grkokatolička crkva i Italo-albanska istočnokatolička crkva takođe tvrde da su u stalnoj zajednici. Pet najvećih crkava prema broju vjernika jesu: Ukrajinska grkokatolička crkva (vizantijski obred), Siromalabarska katolička crkva (istočnosirijski obred), Maronitska crkva (zapadnosirijski obred), Melkitska istočnokatolička crkva (vizantijski obred) i Jermenska istočnokatolička crkva (jermenski obred). Ovih pet crkava čine oko 80% vjernika Istočnih katoličkih crkava.

Puna zajednica predstavlja dijeljenje svetih tajni između Istočnih katoličkih crkava i Latinske crkve, uključujući evhastističku međuzajednicu. U drugu ruku, liturgijska tradicija 23 Istočne katoličke crkve, uključujući vizantijski, aleksandrijski, jermenski, istočnosirijski i zapadnosirijski obred, dijeli se sa drugim istočnohrišćanskim crkvama: Pravoslavnom, Drevnoistočnom, Asirskom crkvom Istoka i Crkvom Istoka. Iako neka teološka pitanja dijele Istočne katoličke crkve od drugih istočnohrišćanskih crkava, one priznaju evharistiju i druge svete tajne vjernika druge crkve, što određuje Orijentalno kanonsko pravo.

Naziv

Naziv istočne katoličke crkve odnosi se na 23 crkve koje pripadaju različitim istočnim liturgijskim tradicijama i služe se posebnim obredima: grčko-vizantijskim, jermenskim, koptsko-aleksandrijskim, sirijsko-antiohijskim ili sirijsko-haldejskim. Nazivaju se istočnim crkvama zbog toga što koriste istočne obrede, koji se razlikuju od zapadnih obreda (latinskog, odnosno rimskog i njemu sličnih, poput milanskog). Nazivaju se katoličkim crkvama po tome što se nalaze u punom jedinstvu sa Katoličkom crkvom. Takođe, po osnovu toga što su nastale stupanjem u jedinstvo, odnosno uniju sa Katoličkom crkvom, nazivaju se i unijatskim crkvama.^[2]

Istorija

Istorija istočnih katoličkih crkava vezana je za crkvene raskole, koji su bili uzrokovani prvenstveno teološkim, odnosno dogmatskim ili eklisiološkim, ali neretko i političkim razlozima. Po tom osnovu se mogu razlikovati podele sa teološko-dogmatskim povodom, kada su se pojedine crkve međusobno optuživale za krivoverje, odnosno jeres, kao i podele zbog eklisioloških, odnosno crkveno-organizacionih i drugih sličnih neslaganja oko raspodele nadležnosti, pri čemu su nastajali raskoli. Nakon Velikog raskola (1054), kada se Rimokatolička crkva odvojila od vaseljenskog Pravoslavlja, na rimokatoličkoj strani su počele da se javljaju zamisli o privlačenju pravoslavnih i ostalih istočnih crkava ili njihovih delova radi stvaranja crkvene unije na čelu sa rimskim papom.

Unijaćenje pravoslavaca

Prvu grupu istočnih crkava ka kojima je Rimokatolička crkva usmerila svoju unijatsku delatnost činile su crkve vaseljenskog Pravoslavlja, odnosno njihovi delovi koji su bili u domašaju rimokatoličkog uticaja. Rad na njihovom unijaćenju započet je u južnoj Italiji, nedugo nakon Velikog raskola (1054), i bio je usmeren prema tamošnjim pravoslavnim Grcima, koji su na Saboru u Bariju (1098) navedeni da prime uniju sa Rimokatoličkom crkvom. Već u to vreme, kao glavni teološki problem za prevođenje pravoslavnih hrišćana na uniju pokazala se pneumatološka razlika u učenjima o ishođenju Svetog Duha, sa čim je bilo spojeno i pitanje o zapadnom umetku Filioque u Nikejsko-carigradski simbol vere. Dodatni problemi su se ticali raznih obrednih pitanja i razlika u običajima. U prvo vreme, među rimokatoličkim teolozima su postojala različita mišljenja o načinu na koji bi trebalo vršiti unijaćenje pravoslavnih hrišćana i stepenu obredne posebnosti i upravne autonomije koji bi im trebalo ostaviti u okviru unije.

Sva ova pitanja razmatrana su na Drugom lionskom saboru (1274), na kojem je bio prisutan i poslanik vizantijskog cara Mihajla VIII Paleologa, kao i carigradski patrijarh German sa predstavnicima grčkoga sveštenstva. Iako se činilo da je dogovor o jedinstvu postignut, ispostavilo se da iza sporazuma stoje prvenstveno politički razlozi, a po povratku u Carigrad grčki poslanici nisu bilo dobro primljeni, tako se Lionska unija nikad nije bila sprovedena u delo. Sličan pokušaj je ponovljen i 1439. godine na Firentinskom saboru, ali ubrzo se pokazalo da ni Firentinska unija neće biti dugog veka.^[3]

Prema grčko-vizantijskom liturgijskom obredu koji bi zadržavali prilikom sklapanja unije, bivši pravoslavni hrišćani su prozvani grkokatolicima. Tek u razdolju od 16. i 18. veku, nakon sklapanja Brestovske unije (1596) i Užgorodske unije (1646), postavljeni su temelj za nastanak i razvoj prvih autonomnih grkokatoličkih crkva, koje su uspele da zažive i opstanu, prvenstveno u granicama Poljsko-litvanske države, a potom i u Habzburškoj monarhiji.^[4]

Unijaćenje monofizita

Drugu grupu istočnih crkava ka kojima je Rimokatolička crkva usmerila svoju unijatsku delatnost činile su orijentalno-pravoslavne crkve, odnosno njihovi delovi koji su bili u delokrugu rimokatoličkih misionara. Orijentalne monofizitske, odnosno miafizitske crkve su nastale nakon Halkidonskog sabora (451), putem odvajanja od vaseljenskog Pravoslavlja. Rimokatolička crkva je došla u neposredan dodir sa ovim crkvama u vreme Krstaških ratova, kada su rimokatolički misionari započeli rad na unijaćenju pojedinih grupa orijentalno-pravoslavnih hrišćana. Ovaj proces je takođe bio dugotrajan, ali vremenom je doveo do odvajanja unijatskih skupina od njihovih matičnih crkava i stvaranja posebnih unijatskih crkava jermenskog, koptsko-aleksandrijskog i sirijsko-antiohijskog obreda. Tako su nastale Jermenska istočnokatolička crkva, Koptska orijentalno-pravoslavna crkva i Sirijska katolička crkva.

Unijaćenje maronita

Treću grupu su činili istočni hrišćani koji su pripadali Drevnoj maronitskoj crkvi, koja se od vaseljenskog Pravoslavlja odvojila nakon Šestog vaseljenskog sabora (680-681), usled sporova oko monotelitske jeresi. Rimokatolički misionari su došli u neposredan dodir sa maronitima u vreme Krstaških ratova, ali rad na njihovom unijaćenju je bio veoma dugotrajan. Međutim, rimokatolički misionari su vremenom uspeli da pounijate celu Maronitsku crkvu, te je tako nastala današnja Maronitska istočnokatolička crkva. Unijaćenje maronita je jedini primer potpunog unijaćenja jedne istočne crkve.

Unijaćenje nestorijanaca

Četvrtu grupu su činile crkve koje su nastale iz drevne Crkve Istoka, čije je odvajanje od vaseljenskog Pravoslavlja započelo nakon Efeskog sabora (431), usled sporova oko nestorijanske jeresi. Rad rimokatoličkih misionara na unijaćenju nestorijanaca dobio je na zamahu sredinom 16. veka, ali je takođe sprovođen sa promenjivim uspehom, sve do 19. veka kada je izvršena konačna konsolidacija unijatske Haldejske katoličke crkve.

Unutrašnje uređenje

Po katoličkom kanonskom pravu, svaka od istočnih katoličkih crkava je crkva sui iurus, što znači da je autonomna u odnosu na ostale katoličke crkve i u pravilu ima i sopstvenu jerarhiju, osim u krajevima gde ima premalo pripadnika ovih crkava pa se za njih brinu biskupi latinskog obreda.

Unutrašnja jerarhija svake od tih crkava bazira se na sopstvenim tradicijama. Tako su na čelu nekih od ovih crkava patrijarsi. Tako istočni katolički patrijarsi svoje tradicionalne centre imaju u Aleksandriji (Kopti), Antiohiji (Melkiti, Maroniti i Sirijska istočnokatolička crkva), Vavilonu (Kaldejci), Kilikiji (Jermeni). Osim patrijarha postoje i veliki arhiepiskopi, kao što je veliki arhiepiskop Kijeva koji je poglavar Ukrajinske grkokatoličke crkve.

Nazivi crkveno-upravnih ustanova i zvanja u istočnim katoličkim crkvama se po pravilu razlikuju od paralelnih naziva u Rimokatoličkoj crkvi. Na primer, ono što je na istoku eparhija na zapadu je biskupija, što je na istoku protosinđel na zapadu je generalni vikar. Prema tradiciji istočnih crkava sakramenti krštenja i pomazanja dele se neposredno jedna nakon druge. Slično je i s pričešćem. Sveštenici u istočnim katoličkim crkvama nisu obavezni na celibat, kao što je to slučaj u Rimokatoličkoj crkvi. Ipak, episkop može da postane samo neoženjeni sveštenik. Kao i u Pravoslavnoj crkvi, već rukopoloženi sveštenik ne može da se oženi.

Mesto u ekumenskom dijalogu

Odnosi između istočnih katoličkih crkava i njihovih bivših matica, odnosno crkava od kojih su se ove crkve odvojile radi unije sa Rimokatoličkom crkvom, opterećen je teškim istorijskim nasleđem. Proces unijaćenja, a samim tim i nastanka istočnokatoličkih crkava, u istorijskom kontekstu je bio praćen čestim sporovima i sukobima, a neretko i progonima, što je dovelo do međusobnog nepoverenja i drugih negativnih pojava. Tek u novije vreme, u kontekstu ekumenskog dijaloga, praksa unijaćenja je odbačena (Balamandski sporazum) kao metod za ujedinjenje hrišćana. Rimokatolička strana i dalje zastupa stav da unijatske crkve imaju puno pravo da postoje, dok pravoslavni i ostali istočni hrišćani i dalje sa nepoverenjem gledaju na ulogu unijatskih crkava u savremenim interkonfesionalnim odnosima.

Spisak istočnih katoličkih crkava

Istočnokatoličke crkve vizantijskog obreda (grkokatolici)

Sa sopstvenom jerarhijom

Albanska grkokatolička crkva;
Bugarska grkokatolička crkva;
Grčka istočnokatolička crkva; u Grčkoj
Italoalbanska katolička crkva
Mađarska grkokatolička crkva;
Makedonska grkokatolička crkva;
Melkitska grkokatolička crkva; (Bliski istok, sa sedištem u Damasku)
Rumunska grkokatolička crkva;
Rusinska grkokatolička crkva;
Slovačka grkokatolička crkva;
Ukrajinska grkokatolička crkva;
Grkokatolička crkva u Hrvatskoj i Srbiji.

Bez vlastite jerarhije

Istočnokatoličke crkve sirijskog obreda (sirokatolici)

Zapadnosirijski (ili antiohijski) obred

Istočnosirijski (ili haldejski) obred

Istočnokatoličke crkve aleksandrijskog obreda

Eritrejska katolička crkva, stvorena 2015. godine;
Etiopska katolička crkva;
Koptska katolička crkva.

Istočnokatolička crkva jermenskog obreda

Jermenska istočnokatolička crkva

Vidi još

Napomene

^ Zbog teških pejorativnih konotacija koje se mogu pripisati ovom terminu, on je izašao iz učtive upotrebe. Osim toga, nisu sve Istočne katoličke crkve nastale od drugih crkava.

Reference

^ „Eastern Catholic Churches”. Catholics & Cultures (na jeziku: engleski). 14. 10. 2009.
^ „The Catholic Eastern Churches”. CNEWA (na jeziku: us).
^ Ostrogorski 1969, str. 431, 444, 496, 521-522.
^ Litwin 1987, str. 57–83.

Literatura

Véghseő, Tamás (2015). „Reflections on the Background to the Union of Uzhhorod / Ungvár (1646)” (PDF). Eastern Theological Journal. 1 (1): 147—181.
Jakšić, Dušan N. (1931). Lično svojstvo Svetog Duha po učenju Pravoslavne crkve, s obzirom na rimski dogmat Filioque. Sremski Karlovci: Srpska manastirska štamparija.
Litwin, Henryk (1987). „Catholicization among the Ruthenian Nobility and Assimilation Processes' in the Ukraine during the Years 1569-1648” (PDF). Acta Poloniae Historica. 55: 57—83.
Jačov, Marko (1983). Spisi Tajnog vatikanskog arhiva XVI-XVIII veka. Beograd: SANU.
Jačov, Marko (1986). Spisi Kongregacije za propagandu vere u Rimu o Srbima 1622-1644. Beograd: SANU.
Jevtić, Atanasije (1991). „O unijaćenju na teritoriji Srpske pravoslavne crkve” (PDF). Teološki pogledi. 24 (1-4): 131—146. Arhivirano iz originala (PDF) 01. 10. 2020. g. Pristupljeno 29. 01. 2019.
Matić, Zlatko, ur. (2012). Filioque: Istorijski i teološki aspekti jednog problema. Požarevac: Eparhija braničevska.
Milošević, Zoran, ur. (2005). Unija: Politika Rimokatoličke crkve prema pravoslavnim Slovenima (1. izd.). Beograd: Institut za političke studije.
Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta.
Popović, Radomir V.; Perović, David, ur. (2005). 950 godina od Velikog raskola (1054) i 800 godina od pada Carigrada u ruke krstaša (1204): Međunarodni naučni simposion. Beograd: Pravoslavni bogoslovski fakultet.
Popović, Radomir V. (2007). „Neke od najvećih hrišćanskih jeresi prvog milenijuma: arijanstvo, monofizitstvo, filiokve (filioque)”. Crkva Hristova i svet religije: Antologija pravoslavnih viđenja (2. dopunjeno izd.). Beograd: Dosije. str. 331—336.
Puzović, Vladislav (2008). Crkvene i političke prilike u doba Velikog raskola 1054. godine. Beograd: Hrišćanski kulturni centar.
Radonić, Jovan (1950). Rimska kurija i južnoslovenske zemlje od XVI do XIX veka. Beograd: Naučna knjiga.

[1] Zbog teških pejorativnih konotacija koje se mogu pripisati ovom terminu, on je izašao iz učtive upotrebe. Osim toga, nisu sve Istočne katoličke crkve nastale od drugih crkava.

[2] „Eastern Catholic Churches”. Catholics & Cultures (na jeziku: engleski). 14. 10. 2009.

[3] „The Catholic Eastern Churches”. CNEWA (na jeziku: us).

[FOOTNOTEОстрогорски1969431,_444,_496,_521-522-4] Ostrogorski 1969, str. 431, 444, 496, 521-522.

[FOOTNOTELitwin198757–83-5] Litwin 1987, str. 57–83.

[a]

[1]

[2]

[3]

[4]