Korisnik:Miloš/Ideologija srpsko-hrvatskih jezičkih sporova

Hrvatski pogled na srpsko-hrvatske jezičke sporove

Ako se stave na stranu potpuno razumljive nacionalno-teritorijalne aspiracije oba naroda, za posmatrača sa strane je interesantno sačiniti katalog osnovnih predstava srpskih i hrvatskih filologa, kao i kulturnih sredina, o njihovim nacionalnim jezicima, kao i neuspelom pokušaju jezičke unifikacije srpskog i hrvatskog u jedan jezik. Pošto se radi o složenoj temi, pokušaćemo da je analiziramo na nekoliko nivoa.

Sporne teme

Na nivou razumljivosti kolokvijalnog govora, između hrvatskog i srpskog standardnog jezika praktički i nema razlike. Pošto je razumljivost jedna od osnovnih, zdravorazumskih kategorija za definiciju pojma jezika, i domaći i inostrani lingvisti, a i javnost, našla se zbunjena suočena sa raspadom srpsko-hrvatskog. Pojavila su se mišljenja, pre svega u američkim i evropskim lingvističkim krugovima, o naglom porastu stepena nerazumljivosti između hrvatskog i srpskog- što je pojava koju su, izgleda, samo oni primetili. Činjenica je da su srpski i hrvatski međusobno potpuno razumljivi jezici na razgovornom nivou (iako se nemalo razlikuju u stručnoj, prvenstveno naučnoj terminologiji). No, argumentacija koja se bazira na stepenu razumljivosti pripada naučnom repertoaru i filološkim shvatanjima 19. veka. Savremena sociolingvistika posmatra jezik kao kompleksni društveno-kulturni fenomen, ili, preciznije, kao sistem koji karakterišu određena svojstva. Srpski jezik kao sistem dijalekata i kao gramatička struktura se razlikuje od hrvatskoga, posmatranog kao sistem dijalekata i gramatička struktura. Dovoljno je reći da na nivou fonologije hrvatski ima jednu fonemu više od srpskog, i već na tom fundamentalnom nivou dva jezička sistema nisu istovetna. Laičkom posmatraču ovo može da izgleda kao cepidlačenje, ali- nauka i jeste često upravo to, cepidlačenje. Primena kriterijuma razumljivosti bi dala jedan skandinavski jezik, više nemačkih, stopila bi urdu i hindi u jedan jezik, kao i bugarski i makedonski. Pokušaj da se utvrdi istost, različitost, stepen bliskosti ili različitosti srpskog i hrvatskog isključivo preko kategorije međusobne razumljivosti unapred je osuđen na propast jer pripada pokopanoj prošlosti lingvistike.

Takođe-očito je da su hrvatski i srpski posmatrani kao jedan jezik zbog istovremenosti njihove konačne formalne standardizacije koja se zbila sredinom 19. veka, kao i svesnog napora vodećih srpskih i hrvatskih pisaca i filologa usmerenih na stvaranje jednog jezika. Nemalu ulogu u celokupnoj situaciji je odigrala onovremena slavistika, sa stavovima koji su počivali na mešavini istorijskih interpretacija, nedovoljno istraženog dijalekatskog materijala, a i politički motivisanim naumima. O tim ključnim sporovima ćemo reći nešto više u sledećim delovima.

Rana slavistika

Stara slavistika početka i sredine 19. veka (Dobrovski, Šafaržik, Kopitar, Miklošič, Kolar,..) je izrekla velik broj tvrdnji o nacionalnoj atribuciji raznih južnoslovenskih dijalekata, jezičkom i kulturnom nasleđu, kao i istorijskim korenima sadašnjih Slovenaca, Hrvata i Srba. Jedan deo te produkcije ostao je neispitan, deo je ušao u standardni repertoar slavističkih studija, a deo je odbačen. Međunarodni slavistički krugovi u različitom stepenu vrednuju doprinose onovremene slavistike, zavisno od jezičke i političke situacije. No, kao pravilo bi se moglo reći da srpski stručni krugovi u većini prihvataju dobar deo tvrdnji rane slavistike- kao i to da ih nisu podvrgli kritičkom preispitivanju, iz razumljivih motiva. Naime, stara slavistika je u početku, sve do dominacije hrvatskog slavista Vatroslava Jagića, izlagala ideje koje se, savremenim rečnikom, mogu okarakterisati kao pansrpske ili, u najmanju ruku, pro-srpske. Analiza uzroka zbog kojih su češki i slovački filolozi onoga vremena, u većem delu svoje aktivnosti, iznosili ideje koje su išle na promociju srpske nacionalne ideologije, za ovu raspravu nije važna, jer, ako se i utvrdi da su austrijska geopolitika, panslavizam u službi filologije i sl. odigrali ključnu ulogu u nastajanju i širenju sličnih ideja- sama motivacija slavista je nevažna. Važna je naučna vrednost ili bezvrednost njihovih teza. Razumljivo pokretan kako jezičkim, tako i nacionalnim motivima, hrvatski lingvista Mario Grčević je krajem 1990-ih obavio detaljnu analizu svih glavnih slavističkih radova s početka 19. veka, prvenstveno Šafaržika i Kopitara. Dobivena je jasna slika o političkim manipulacijama, pa i svesnim falsifikatima, kao i upravo smešnim intepretacijama Šafaržika i njegovih kolega. Grčevićeva analiza, objavljena u nekoliko opsežnih članaka u hrvatskom filološkom listu «Jezik» i, u delovima, prevedena na nemački i engleski, do sada je jedina detaljna raščlana problema verodostojnosti i naučnog integriteta rane slavistike. Sudeći po tim studijama- o naučnoj utemeljenosti velikog broja tvrdnji Šafaržika, Kopitara i Dobrovskog ne može biti govora. Dok se ne objave radovi koji bi dokazali suprotno, autoritet teza rane slavistike o nacionalno-jezičkim pitanjima južnih Slovena ne samo da ne postoji, nego je i moralni i naučni integritet protagonista slavističkog poduhvata s početka 19. veka ozbiljno doveden u pitanje.

• Grčević o ranoj slavistici

Ako stavimo na stranu te ipak stare ideje, kojima je preko 150 godina- ostaje zanimljivim pitanje: kakva je argumentacija srpskih i hrvatskih lingvista, po čemu se razlikuju, i da li su njihova shvatanja dublje ukorenjena u nacionalnim kulturama, pa ne mogu da budu prosto svedena na nijanse lingvističkih cepidlačenja ? Kako to da nema disonatnih glasova i sa jedne i sa druge strane ? Nemoguće je da su baš svi lingvisti nacionalno-politički zaslepljeni ili da zastupaju isključivo interese svojih nacionalnih elita.

Različitost hrvatske i srpske jezičke kulture

Odgovor leži u suštinskim razlikama između srpske i hrvatske nacionalne kulture. Obe kulture se samo-definišu preko niza faktora, među kojima su, osim religije, ključni jezik i istorijske tradicije. A u istoriji jezika, i interpretaciji te istorije, koliko-toliko neutralnom posmatraču su lako uočljive sledeće crte:

1. srpska jezička kultura naglašava narodni govor i ukorenjenost u «prostonarodnoj» jezičkoj predaji i mudrosti. To je prirodno, ako se uzme u obzir da je glavna reforma srpskog jezika (adekvatniji termin bi bio- revolucija), sprovedena u prvoj polovini 19. veka, bio veoma radikalan prekid sa prošlošću i početak iz temelja. Kontinuitet koji je obezbeđivao vezu sa istorijskim nasleđem nađen je u narodnoj poeziji i prozi, u kojima se pojavljuje i istorijsko sećanje na zlatnu epohu Nemanjića, tj. na ključno sopstveno nacionalno nasleđe. Iako u periodu posle Vuka Karadžića, glavnog tvorca savremene srpske jezičke kulture i nacionalne ideologije, dolazi do prirodnog obogaćivanja i rafiniranja narodnog govora, koji time postaje polifunkcionalan i elastičan, bitnim i neiskorenjivim svojstvom odnosa prema jeziku, kako u širokoj javnosti, tako i u stručnim krugovima, ostaje oslanjanje na folklorni jezik i mit o narodu kao primarnom jezikotvorcu i zakonodavcu. Tome je shvatanju pomogla i relativna ujednačenost srpskih dijalekata, daleko veća od hrvatske (iako znantno manja od bošnjačko-muslimanske), koja se reflektuje u jednostavnosti i lakoći upotrebe svakodnevnog govora.

2. nasuprot tome, hrvatska jezička kultura je izrasla iz hrvatske istorijske situacije, koju karakterišu najmanje tri svojstva koja je suštinski odvajaju od srpske: rani prekid sa crkvenoslovenskim (otprilike, preko 500 godina pre reforme Vuka Karadžića) i uspostava pismenosti i književnosti na narodnom govoru; dijalekatska raslojenost –za razliku od relativne ujednačenosti u srpskom slučaju; te kontinuitet u književnoj i leksikografskoj delatnosti. Ili, ukratko: hrvatski jezik je, za razliku od srpskog, «prožet» istorijom svoga nastajanja, a ta je istorija plod često svesnih intervencija u jezik od strane učenih pisaca i filologa. U hrvatskoj jezičkoj kulturi je dominantan stav po kojem se jezik svesno «kuje» i stvara promišljenim kreativnim zahvatima pisaca i filologa-primer toga je jezička i književna tradicija od Bartola Kašića do Ivana Mažuranića. To ne rezultira u potcenjivanju narodnog stvaralaštva, ali ni u idealizaciji.

Iz ta dva različita istorijska iskustva proističu i različiti profili standardnih jezika: srpski nosi pečat svog folklornog postanja, dok se za hrvatski može reći da ga je oblikovala intelektualna elita kroz vekove- gradeći na narodnom govoru, ali bez previše iluzija, a kamoli idealizacije narodnog duha. To je verovatno posledica ranog odvajanja od prostonarodnog jezičkog supstrata, što je dovelo i do relativno brzog uviđanja ograničenosti folklornog vida jezika. U ovoj pojednostavljenoj vizuri (koja, prirodno, previđa veliki deo izuzetaka), srpski je korenito plebejsko-folklorni po svom habitusu, dok je hrvatski intelektualno-elitistički. Dobar pokazatelj toga je i činjenica da je Vuk Karadžić cenio neke hrvatske pisce (Došena, Kačića Miošića, Kanižlića). No, to su pisci koji se ističu upravo svojim folklorističkim usmerenjem. Za autore umetničko-stilskog nijansiranog izraza, koji vidno odstupa od folklornog idioma (Đurđević, Gundulić, Della Bella)-Vuk nije imao sluha. Te razlike su se zadržale i u narodnoj kulturi i u lingvističkim krugovima. Karikirano i ekstremno, za srpsku jezičku kulturu hrvatski je izveštačen, neprirodan, veštački i forsiran. Za hrvatsku, srpski je prizeman, sirov, neartikulisan i siromašan. Za obe jezičke kulture vredi sledeće: iz njihove optike, «onaj drugi» je smešan i neadekvatan.

Sem ovog, ključnog činioca, trebalo bi napomenuti ostale, koji se dosta često pojavljuju u srpsko-hrvatskim polemikama o jeziku, a nisu striktno deo jezičke ili filološke tradicije.

Štokavski dijalekat i nacionalna atribucija

Jedan od sporova se odnosi na nacionalnu atribuciju štokavskog dijalekta. Nastao u vreme romantizma, taj spor je prošao više faza uspona i padova, zavisno od hrvatsko-srpskih međunacionalnih odnosa. Pojednostavljeno, moglo bi se reći da nezanemariv deo srpskih filologa (i javnosti) smatra da je štokavski dijalekt etnički srpski-nezavisno od veroispovesti izvornih govornika, pa se za štokavce katoličke ili islamske veroispovesti smatra da su Srbi koji su promenili veru. Ta teza potiče iz razdoblja rane slavistike: stvorili su je Šafaržik i Kopitar, a promovisao Vuk Karadžić. Uz neke izuzetke, to je većinsko mišljenje srpskih lingvističkih krugova- nijanse su u tome što veći deo javnosti i filologa ne misli da su štokavski govornici sada nacionalno Srbi, nego da su daljeg srpskog etničkog porekla. Iz hrvatskog kuta, to je mišljenje neutemeljeno već i zbog toga što sami štokavski govornici, od samog početka kakvog-takvog nacionalnog iskaza, sebe identifikuju ili sa opšteslovenskim imenom (uključujući i imaginarna ilirska i slovinska), ili hrvatskim- a praktički nikada srpskim. Na to je ukazao još i poznati slavista Vatroslav Jagić, koji primećuje da književnost stare Dalmacije i Dubrovnika, sem slovinskog, poznaje samo hrvatsko ime, dok srpskoga nema u literarnim delima. Po tome mišljenju, nemoguće je da je još u 16. i 17. veku, dok je hrvatska nacionalna ideologija bila još u povojima, vršena namerna kroatizacija kroz katolizaciju ili islamizaciju (prva muslimanska pesma, zabeležena na narodnoj štokavštini 1589, poznata je pod turskim imenom «Hrvatska pesma»). Stav je savremenih hrvatskih lingvista da je štokavski dijalekat po svojoj prirodi višenacionalan, slično mnogima u severnoj i južnoj Evropi, južnoj Aziji i sl., i da je srpsko insistiranje na nacionalnoj profilaciji jednog dijalekta, osim političkih ciljeva- motivisano i istorijom nastanka savremenog srpskog jezika, u kojoj su folklorni i dijalekatski elementi igrali ključnu ulogu. Ovde nije loše napomenuti i to da je većina hrvatske pisane baštine renesanse, kao i dela baroka, na dijalekatskoj mešavini: većina regionalne dubrovačke književnosti je štokavsko-čakavska, a hvarske čakavsko-štokavska. Npr. najznačajniji hvarski lirski pesnik Hanibal Lucić, za kojega se uglavnom drži da je pisao na čakavskom dijalektu, u svom delu češće upotrebljava zamenicu «što» nego «ča», tako da je mehanička dijalekatska podela književnosti nemoguća. Slična je situacija i sa jezikom na velikom delu bosanskih i humskih stećaka, koji sadrže čakavske i štokavske jezičke karakteristike.

Istorijska sporenja

Sledeća polemika je uglavnom istorijske prirode, i sastoji se u tome da se citatima iz istoriografskih dela, nastalih u vremenu od 9. do 15. veka, dokaže i pokaže dominacija i etnička pripadnost raznih delova bivše SFRJ (najviše se pominju Crna Gora, Bosna i Hercegovina, delovi Srbije (Vojvodina) i Hrvatske (Dalmacija i Slavonija)). Tih istorijskih dela je oko 20-30, i među njima ima vizantijskih istoričara i hroničara, venecijanskih autora, kao i raznih putopisaca i letopisaca (italijanskih, arapskih, grčkih, turskih,..). Radi se o delima koja sigurno sadrže određen broj vrednih istorijskih informacija, no beznadežno pomešanih sa popularnim pričama i praznovericama onog doba, tako da nema konsenzusa oko toga koja od tih dela uopšte treba uzimati ozbiljno. Pre je važio običaj da svaka strana (hrvatska ili srpska) «uzme» onaj deo koji njoj odgovara, a zanemari ili minorizira nezgodne delove tih hronika i istorija. Moderna hrvatska istoriografija je pročešljala većinu starijih izvora (najistaknutiji kritičar je bila istoričarka Nada Klaić) i njen je stav da je većina starijih istorijskih dela fikcionalnog karaktera- sem veoma malog dela. Savremena srpska istoriografija, uprkos ispitivanju istorijskih izvora, još nije došla do konsenzusa o stepenu autentičnosti pojedinih dela.

Srpski jezički ideolozi (svejedno koje struke) pokušavaju da dokažu da pismeno nasleđe (umetnička književnost i druge forme pismenosti, kao pravni dokumenti i verski/liturgijski tekstovi) nisu deo hrvatske kulture već zbog toga jer se u većem broju ne koristi hrvatsko ime za jezik, nego regionalna (dalmatinsko, bosansko, dubrovačko, slavonsko) ili nadnacionalna/kvazinacionalna (ilirski, slovinski). Ovo je jedan od dosta čestih prigovora, koji uglavnom ostaje bez komentara sa hrvatske strane, jer se smatra za neozbiljan. Ponekad se ukaže da ukorenjenost tih dela u hrvatski kulturni krug govori sama za sebe, dok se drugi odgovor svodi na to da su jedino Hrvati upotrebljavali ilirsko ili slovinsko ime u svojim delima, na sva tri dijalekta. Nije poznato da je izraz «slovinski» upotrebljavan u srpskim pravoslavnim krugovima. Višeznačnost imenovanja je znak zakasnelosti hrvatske nacionalne integracije, što se i dešavalo i razvijenijim narodima: npr., italijanski jezik je najčešće u renesansi imenovan toskanskim, što ne dovodi u pitanje njegovu nacionalnu atribuciju. Ovde ostaje da se kaže da ta vrsta prigovora, iako česta, dolazi uglavnom iz laičkih i amaterskih krugova.

• Ime jezika: slovinski ili ilirski

Hrvatski vukovci ili mladogramatičarski prevrat

Kao poslednja tačka sporenja se može pomenuti dominacija tzv. «hrvatskih vukovaca», ili sledbenika ideja Vuka Karadžića, koji su izvršili konačnu formalnu standardizaciju hrvatskog na kraju 19. i početku 20. veka. To je tema koju većina srpskih lingvista naglašava, daleko češće od štokavsko-dijalekatske nacionalne podele. Ovu temu je posebno isticao najugledniji srpski lingvista druge polovine 20. veka Pavle Ivić. Štaviše, u iskazima srpskih lingvista se sreće mišljenje da se radi o Ivićevom otkriću, tj. da je Pavle Ivić obelodanio nešto što je fundamentalni dokaz o hrvatskom «preuzimanju» karadžićevskog tipa jezika, a što su hrvatski lingvisti i kulturni krugovi prećutkivali kao za hrvatski jezički individualitet neugodnu činjenicu. Po toj tezi, radilo se zapravo o preuzimanju srpskog jezika, jer onaj kakav je zabeležen u hrvatskoj književnosti i pismenosti prethodnog perioda (npr. 1870-ih i 1880-ih), nije u pravopisnim ni nekim gramatičkim osobinama istovetan jeziku nakon zahvata hrvatskih vukovaca (poznatih i kao mladogramatičari, po trendovskoj školi nemačke filologije koja je u to vreme dominirala u svetu). Za poznavaoca jezičkih sporova ovo je u najmanju ruku čudna tvrdnja, i to iz više razloga.

Glavni razlog je taj što je delatnost «vukovaca» postala predmetom filološkog interesovanja još u vreme dok je najznačajniji mladogramatičar, Tomo Maretić, još bio živ. Ta su istraživanja sprovodili istaknuti hrvatski filolozi i pisci predratnog vremena Stjepan Ivšić, Petar Guberina, Kruno Krstić i Franjo Fancev. Kasnije su rad produbili lingvisti kao Dalibor Brozović, Radoslav Katičić, Ljudevit Jonke i Stjepan Babić, istoričari jezika kao Zlatko Vince i dr. Konačnu reč o tom pitanju je dala hrvatska lingvistika u delima Marka Samardžije «Iz triju stoljeća hrvatskoga jezika» i Branke Tafre «Jezikoslovne razdvojbe» i «Gramatika u Hrvata i Vjekoslav Babukić».

Zaključak bi mogao, otprilike, da se svede na četiri tačke:

a) tzv. karadžićevski jezik je konstrukt koji je, u elementima u kojima su ga mladogramatičari uveli u hrvatsku javnost, u celini sadržan u hrvatskom književnom i pisanom korpusu. Mladogramatičari nisu uveli u hrvatsku javnost ništa što već nije postojalo u hrvatskoj baštini i vekovima pre Vuka Karadžića (npr., najznatnija izmena u odnosu na književni jezik prethodnih decenija je upotreba izjednačenih novoštokavskih oblika u množinskim padežima. No, to je karakteristika prvi puta zabeležena u gramatici oca hrvatske filologije, Bartola Kašića, još 1604., i koju donose kasnije hrvatske gramatike).

b) u vidovima u kojima je odstupao od glavne linije hrvatskoga jezika, maretićevski zahvat nije uspeo (npr. u nekim propisima fonetike)

c) Maretićevo najpoznatije delo, «Gramatika i stilistika hrvatskog ili srpskog jezika« je zasnovano isključivo na srpskom korpusu pismenosti (dela Vuka Karadžića, Đure Daničića, te još nekih manje poznatih pisaca). To je izazvalo ozlojeđenost i kritike hrvatske javnosti (od najpoznatijeg slavista 2. polovine 19. veka Vatroslava Jagića do etnologa Antuna Radića i pisca Evgenija Kumičića), a zbog toga je ta gramatika od prvog pojavljivanja 1899 doživela još svega 2 izdanja-treće i poslednje 1963. No, sem te činjenice, koja je vređala nacionalni ponos, na formalno-tehničkoj strani Maretićeva gramatika nije postavila preskripcije za hrvatski jezik kojih već i nije bilo. Ne samo to- ona je, pozivajući se na dela Karadžića i Daničića, sprovela konačnu standardizaciju skoro u svim elementima u skladu s hrvatskom tradicijom- a ne onom sadržanom u korpusu na kojemu je deklarativno zasnovana. Jednostavnije rečeno- Maretićeva formulacija hrvatskog, u završnom, tehničkom vidu, nije sledila uzore na koje se pozivala, i to u onom delu koji je ostao najtrajniji, u morfosintaksi. Onde gde je to pokušala, kao u fonetici, tu su njeni propisi odbačeni u praksi. Ovde mora i da se doda jedna činjenica i nekoliko ilustrativnih primera: Maretićeva gramatika je deskriptivna, a ne preskriptivna-sem u nekoliko detalja. Sam Maretićev pristup nije bio ropski: on je video da su i Vuk i Daničić u različitim situacijama različito pisali (npr. ka ovom, k ovom), pa je neretko oprezno obelodanio svoje preferencije, a i pisao o pogreškama oba autora. Što se tiče Maretića, deo njegovih predloga je prihvaćen- iako u njima nema ništa specifično «vukovski» (recimo, pisanje «poda nju», a ne «pod nju»- iako je praksa u dobroj meri načela ovu preskripciju), a deo je odbačen (Maretić je predlagao, u delu o oblicima, pisanje tipa: avgust, Evropa, hemija, hirurgija, ozleda, uputstvo, ko, niko, fonetsko pisanje starnih imena (Džordž Buš), ...a to nije prošlo test jezičke prakse. Još vidljivije je Maretićevo izbegavanje hrvatskih reči: tisuća, kolovoz, povijest, zemljopis, glazbalo, skladba,...- što se opet pokazalo kao autorov promašaj). U drugim vidovima, kao u pravopisu, Maretić je sledio Brozove preskripcije iz 1892, a koje se, uprkos deklarativnim iskazima, samo delimično oslanjaju na Karadžićeve propise: dobro poznati primer je nekontrahiranog futura («govorit ću»), što je ustupak Zagrebačkoj školi, jer su i u većini hrvatske pisane baštine kontrahirani oblici («govoriću»). U ostalom, Maretić je na liniji hrvatske tradicije, nezavisno o korpusu koji koristi (opći, organizovati, koncentrirati, muha, duhan, utjecati, potjecati,..). Pozivajući se na srpske pisce, Maretić je u praksi afirmisao hrvatske jezičke zakonitosti- a ne srpske.

d) zaključak hrvatskih lingvista bi se mogao svesti na reči Dalibora Brozovića: tzv. prevrat mladogramatičara ili «hrvatskih vukovaca» je bio na liniji razvitka hrvatskog jezika koji je pokazivao tendenciju da se pređe na izjednačene padeže u množini i vrati na fonološki pravopis, koji je dominirao većinom hrvatske jezičke baštine. Problem s hrvatskim vukovcima nije u obliku jezičkih promena koje su oni inicirali i sproveli, nego u političko-nacionalnom «imidžu» koji se vukao za njima (prvo mađaronski, a zatim jugoslovensko-unitaristički: u oba slučaja nehrvatski). Ispravne i prirodne izmene sproveli su pogrešni ljudi.

Sa ovime završava katalog najčešće pominjanih hrvatsko-srpskih jezičkih sporenja. Nismo naveli unutarhrvatske (oko pravopisa i rečnika) ni unutarsrpske (oko pisma, pravopisa i rečnika). Pažljivijem čitaocu verovatno nije promaklo da je uglavnom reč o srpskim prigovorima na koje se daju hrvatski odgovori. Može se postaviti pitanje: da li je to samo tako, i da li postoje hrvatski prigovori na koje srpska strana mora da odgovori ?

Po svemu sudeći- ne. U pitanju nacionalno-jezičke atribucije postoji asimetrija zbog toga što hrvatsko pisano nasleđe na vernakularu traje nekoliko vekova dulje od srpskog, pa jednostavno nema «materijala» za hrvatske jezičke pretenzije. Ipak, ovo mišljenje traži određenu korekciju: radi se o srednjovekovnoj pisanoj baštini Bosne i Huma (pre turske invazije). Hrvatska jezička istoriografija (kao i srpska, uostalom) prisvaja neveliki pisani korpus koji je ostao iza krstjana, tj. pripadnika Crkve bosanske. Iako su sprovedena mnoga jezička istraživanja, nije jasno da li taj korpus treba posmatrati kao isključivo hrvatski ili srpski, ili zajednički, ili bosanski, s time što pojam «bosanski» ne može da bude protegnut na sadašnji bošnjačko-muslimanski narod.

Iako se tu i tamo pojave pokušaji da se na srpski jezik gleda kao na ogranak hrvatskog (prvenstveno kao sistema dijalekata, kao i isticanjem uticaja hrvatskog nasleđa na oblik savremenog srpskog jezika), radi se o potpuno marginalnim pojavama. Hrvatska «neagresivnost» prema srpskom jezičkom nasleđu verovatno nije posledica nekakve urođene pomirljivosti, nego trivijalne činjenice da su Hrvati zadovoljni svojim jezičkim nasleđem, a od srpskog nemaju šta da traže: od polovine 19. veka srpski jezik i književnost su, bez ikakve sumnje, nacionalno jasno definisani. Hrvatska posesivnost se jasno pokazuje u drugom polju, a to je literatura Bošnjaka-muslimana. Tu valja napomenuti, kao neku vrstu «olakšavajućih okolnosti», da je i sama muslimanska inteligencija u tome učestvovala (i dalje učestvuje). Naravno, sve gore pomenuto se može posmatrati i kao uspešno izvedena hrvatska agresija na srpsko jezičko-kulturno nasleđe, a srpski prigovori ne kao pokušaj prisvajanja tuđeg, hrvatskog, nego kao nemoćan i zakasneo pokušaj srpske strane da vrati oteto nasleđe. Nezavisno od ugla gledanja- navedene tačke pokrivaju uglavnom svu problematiku srpsko-hrvatskih jezičkih sporova.

Stavovi hrvatskih lingvista

Poslednjih 20-30 godina je došlo do kristalizacije stavova hrvatskih lingvista oko problematike odnosa hrvatskog i srpskog jezika. Zbog nevelikog broja lingvista, njihovih međusobnih kontakata, profesionalnih i ljudskih veza- nije realno govoriti o jasno omeđenim stavovima o jezičkoj istoriji. No, iako (uz određene izuzetke) nema radikalizacije stavova na liniji političkih opredeljenja, ipak se mogu, sa više ili manje sigurnosti, odrediti stajališta pojedinih lingvista. Prikazaćemo ih kao nekoliko škola ili struja, iako se u stvarnosti ne radi toliko o koherentnim ili protivstavljenim ideološkim grupacijama, nego više o sličnosti stavova pojedinih lingvista koji se razlikuju u mnogo čemu. No, pre toga ćemo dati prikaz osnovnih karakteristika hrvatskih stavova o hrvatskoj i srpskoj jezičkoj problematatici.

1. svi hrvatski lingvisti se slažu o tome da je službeno ime jezika hrvatski jezik, i da je naziv hrvatskosrpski, hrvatski ili srpski i sl. definitivna prošlost. Možda jedini izuzetak je lektorka za hrvatski/srpski/bošnjački na Univerzitetu u Manhajmu u Nemačkoj Snježana Kordić- no, to je njeno privatno mišljenje uz koje niko ne pristaje.

2. takođe, hrvatski lingvisti se slažu da je srpski jezik poseban standardni jezik koji nije deo hrvatskog, niti je nastao od ili iz njega.

3. svi hrvatski lingvisti se slažu u mišljenju da je hrvatski jezik esencijalno standardizovan najkasnije sredinom 18. veka, a u tehničkim detaljima krajem 19. veka.

Razlike u stavovima među lingvistima su najvidljivije oko sledećih tema:

1. pitanje upotrebe pojma «dijasistem», koji označava sistem dijalekata. Naime, taj pojam je najčešće korišćen u zadnjih 20 godina postojanja SFRJ, a posebno je preferiran od teorijskog lingvista, dijalektologa i slavista Dalibora Brozovića. U vreme SFRJ termin je bio hrvatsko-srpski dijasistem, a posle raspada Jugoslavije Brozović insistira na pojmu srednjejužnoslovenski dijasistem. Po njemu, i njegovim istomišljenicima, to je sistem dijalekata kajkavskog, čakavskog, štokavskog i torlačkog- uprošćeno, radi se o dijalekatskoj osnovi bivšeg srpsko-hrvatskog, na prostoru Hrvatske, BiH, Srbije i Crne Gore. Formalna definicija je da je taj dijasistem apstraktni jezički sistem koji ima konkretne realizacije u savremenim standardnim jezicima-hrvatskom, srpskom i bošnjačkom (eventualno crnogorskom). Kritičari toga termina upozoravaju da je on nepotreban i besmislen, jer bi se tako mogli konstruisati dijasistemi koji bi pokrivali kontinuum bugarskih i makedonskih govora (možda uključujući i torlački), ili dijasistem više od 30 dijalekata hindustanija, ili, npr. dijasistem dijalekata severozapadne Nemačke i većeg dela Holandije. Pošto svetska arealna lingvistika ne poznaje takvih grupisanja dijalekata, mišljenje kritičara tog termina je da se radi o danku srpsko-hrvatskoj jugoslovenskoj prošlosti koje se Brozović i njegovi sledbenici nisu oslobodili. Po njima, dijalekti se mogu posmatrati jedino kao materijalna baza standardnih jezika, pa je nebulozno da se srpski jezik tumači u kategorijama koje bi uključivale kajkavski i čakavski dijalekat- a što nužno proizilazi iz logike dijasistema. Ovo pitanje nije rešeno, uz napomenu da dijalektolozi često upotrebljavaju navedeni pojam, dok ga istorijski lingvisti izbegavaju ili ismejavaju.

2. pitanje tačnijeg određenja vremena standardizacije hrvatskog jezika. Slaganje postoji oko toga da je to proces koji je uznapredovao znatno ranije od Ilirskog pokreta (1830—1850), kao i da nije kasniji od 1750. No- neslaganje je u tome što jedna škola tvrdi da standardizaciju treba locirati u sredinu 18. veka, druga da se radi poslednjoj deceniji 15. veka kada počinje regionalna dubrovačka štokavsko-ijekavska književnost u delima Šiška Menčetića i Džore Držića, a treći da je ključno doba prva polovina 17. veka (Kašićeva gramatika 1604, Divkovićeve «Besjede» 1616, Gundulićeve «Suze sina razmetnoga» 1622, Kašićev «Ritual rimski» 1640, Mikaljin rečnik 1649). U praksi, polemika je najčešće između pristalica prve i treće teze.

Treba i nešto da se kaže o profilu hrvatskih lingvista i drugih ključnih aktera sporova o prirodi hrvatskog, te odnosa prema srpskom i ostalim jezicima. Većina najvažnijih protagonista u standardizaciji savremenog hrvatskog jezika spadaju u sledeće kategorije: teorijski lingvisti i slavisti, književnici i istoričari književnosti. Uz izuzetka Ive Škarića, fonetičara, i Mire Kačića, algebarskog lingvista i kroatista, uže lingvističke discipline i pristupi kao kognitivna lingvistika, istorijsko-komparativna lingvistika, matematička lingvistika, neurolingvistika i psiholingvistika i sl. nisu bitnije zastupljeni u problemima hrvatskog standarda i odnosa prema srpskom. Razlozi su u tome što, tradicionalno, u hrvatskoj filologiji i lingvistici postoji «brak» između lingvistike i književnosti (sličan je primer slučaj svetski poznatoga lingvista Romana Jakobsona). Profesionalni hrvatski lingvisti (Dalibor Brozović, Stjepan Babić, Alemko Gluhak) često su i članovi društva književnika, prevodioci sa stranih jezika i odlični poznavaoci svetske i nacionalne književne baštine. Sa druge strane, istaknuti hrvatski pisci i istoričari književnosti (Tomislav Ladan, Josip Vončina) su obično dobri znalci lingvistike-primer je istaknuti poligraf (esejista, kritičar, romanopisac i prevodilac) Tomislav Ladan, direktor Leksikografskog zavoda «Miroslav Krleža», koji je ujedno i glavni urednik osmojezičkog rečnika.

Osnovne struje i stavove bismo mogli da prikažemo na sledeći način (podela je, naravno, uslovna, a samo imenovanje proizvoljno. Ali, to je bio jedini koliko-toliko smislen način da se kategorizuju različiti stavovi):

Umerena nacionalna struja

Nju predstavljaju teorijski lingvisti i slavisti starije generacije: Dalibor Brozović, Radoslav Katičić i Stjepan Babić. Generalni stav je da je srpski jezik nastao delatnošću Vuka Karadžića, kao i da postoji stanoviti uticaj karadžićevske škole u periodu hrvatskih mladogramatičara, od kojih je najznačajniji Tomo Maretić. Istorija hrvatskog, kao i preskripcija, se prikazuje uglavnom preko metoda strukturalne lingvistike i transformacijsko-generativne gramatike. Razlikovanja među lingvistima toga kruga uglavnom se svode na pitanje dijasistema: Brozović se čvrsto drži toga pojma koji je on lično promovisao, Babić ga ignoriše ili odbacuje, dok ga Katičić uglavnom prihvata, bez previše analiza. Ova struja je najuticajnija u jezičkoj preskripciji jer je glavni predmet interesovanja Babića u zadnjih 10-20 godina pravopis, pa je red da se o tome i nešto kaže. Naime, Babić je predložio doradu Brozovog pravopisa iz 1892, i to tako da je uveo koherentnije preskripcije u neka sporna pitanja. Tri glavne tačke po kojima se razlikuje od prethodnih pravopisa (npr. onih iz vremena SFRJ) su sledeće: pisanje «ne ću» umesto «neću» (naravno, i u drugim oblicima); imenica koje završavaju na –tac, -tak, -dac, -dak zadržavaju «t» i «d» u pluralu (izuzeci su tri reči: otac, sudac i svetac): hitac/hitci, podatak/podaci, mladac/mladci, redak/redci; tzv. pokriveno r, gde reči zadržavaju «j» u kraćenju (izuzeci su izvedenice od vrijeme, naprijed, privrijediti i upotrijebiti): grijeh/grješnik, priječiti/oprjeka/preprjeka/zaprjeka, brijeg/brjegovi, crijep/crjepovi, trijezan/trjezniji, krijepiti/krjepost,...ali- privremeno, napredak, privreda, upotreba. Takođe, dosledno je sprovedene ijekavizacija i u oblicima koji su pisani «ekavski»: prijegled, prijemaz, prijedah, prijekid,..su se pridružili uobičajenim ijekavskim oblicima kao što su prijevoz, prijevod, prijezir, prijelaz,..

Opšti utisak je da se radi o «ijekavizovanom» pravopisu uz elemente morfonološkog (izuzetci, početci, patci, zadaci, napitci,..). Pošto ova struje preovlađuje u najvažnijim hrvatskim kulturnim institucijama (Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti, Leksikografski zavod «Miroslav Krleža», Institut za hrvatski jezik i jezikoslovlje, Matica hrvatska), kapitalna dela tih institucija su uglavnom štampana tim pravopisom. No, budući da još nije propisan kao školski pravopis, u novinama i drugde uglavnom preovlađuje stari, koji je više tradicionalno fonološki i bliži bivšem srpsko-hrvatskom (grešnik, podaci, zadaci, prekid, ...). Još jedna stvar deli pristalice ove škole je Brozovićeva želja da se uvede –ie- za upis dugoga jata (npr. liepo diete), kao kod Šuleka i Vebera, ali bez povratka na morfonološki pravopis te škole (izpuniti, razpad, podpis, vrabca, stanbeni,..). Taj predlog nije našao na razumevanje većine javnosti i lingvista, pa je i Babić, koji ga je podržavao početkom 90-ih, odustao od njega. Jedino Brozović još stoji uz taj predlog.

Ovo je najuticajnija struja među hrvatskim lingvistima, a odnos prema srpskom jeziku je i određen u dobroj meri ličnim vezama te generacije, jer su Babić i Brozović gajili bliske kontakte sa bračnim parom Ivić, pa su kod njih i češće referencije na srpske lingviste i autore, neretko i kao posledica emocijama obojenih veza. Srednju-stariju generaciju čine paleografi, jezički istoričari i kroatisti Branka Tafra, Mirko Peti,.., a mlađu generaciju teorijski lingvisti, istorijsko-komparativni lingvisti, etimolozi i sl. Sanda Ham, Dunja Brozović, Alemko Gluhak, Ranko Matasović i drugi.

Politički i nacionalno, ovi lingvisti su bliski nacionalno-konzervativnim strankama (HDZ, HIP, HSP,..), a Brozović i Babić su bili i među prvim članstvom HDZ-a (doduše, u periodu posle Tuđmanove smrti su prekinuli sa političkom delatnošću i usredsredili se na struku).

• Brozović: Organska podloga hrvatskoga jezika

Liberalno-leva struja

Ovu struju sačinjavaju uglavnom teorijski lingvisti rođeni kasnijih 30-ih ili 40-ih godina: Josip Silić, Ivo Pranjković, pokojni Vladimir Anić i, možda delom, Marko Samardžija. Većina ovih stručnjaka nije uronjena u slavističku problematiku, nego više u opštu lingvistiku. Njihova svojstva su odlična obrazovanost po pitanjima savremenih strujanja opšte lingvistike (oni su i autori kvalitetnih udžbenika za srednje škole, od fonologije i morfologije, preko sintakse i leksikologije). Odnos prema srpskom jeziku je esencijalno isti kao kod prethodne škole, iako se razlikuju u stepenu prihvatanja pojma dijasistema. Neki, kao Silić, su radikalniji u koncepciji hrvatskoga jezika, jer dok nacionalna škola priznaje kakve-takve veze sa srpskim jezikom, Silić ih je u više navrata odlučno odbacio i posmatra hrvatski kao samostalan jezik bez osvrtanja na srpski. Silić, najobrazovaniji predstavnik ove škole, istovremeno je i najviše u trendovima, pa je radio i kompjutorske programe za jezičko prepoznavanje i sl.

Najvidljivija razlika ove struje je istrajavanje na starijem pravopisu (podaci, vredniji, bregovi, nećeš,..), kao i žestoka borba protiv Babićevih pravopisnih predloga-što je dalo povoda da se ovi lingvisti proglase, u neformalnim razgovorima, «neovukovcima» ili «jugofilima». Paradoksalno je da ova struja istovremeno tvrdokorno istraje na starijim pravopisnim rešenjima u kojima se srpski i hrvatski preklapaju, dok u opisima veza hrvatskog i srpskog ne postoji saglasnost-neki ih pominju, dok su drugi, kao Silić, još radikalniji od gore navedene struje. Ovi stručnjaci su uticajni kao univerzitetski profesori, dok nisu previše prisutni u glavnim nacionalnim institucijama (Akademija, Matica,..), zato što ih se tamo doživljava kao liberalno-anacionalni elemenat.

Osim generacijskih veza, ovi lingvisti su (ne svi) bili u vreme SFRJ članovi SKH/SKJ, a u pogledu na svet marksisti. Posle propasti SFRJ, uglavnom su bliski liberalnim partijama, kao i levičarskim (SDP, LS, HNS,..), te društvima koje finansira poznati američki magnat Džordž Šoroš.

• Josip Silić: Dostojanstveno se odnosimo prema svome jeziku

Put u 19. vek: Laslo Bulču

Bulču Laslo (Laslo je prezime) je legenda hrvatske lingvistike. Čovek koji dobro poznaje oko 30 jezika, prevodi sa više njih, doajen hrvatske lingvistike koji je u posleratnim godinama uveo moderne lingvističke teorije (od strukturalizma do matematičkih metoda) u Zagrebačkom lingvističkom krugu, guru više najpoznatijih hrvatskih lingvista (Babića i Katičića između ostalih), a i sada, kao penzioner, predaje na Filozofskom fakultetu u Zagrebu na studiju lingvistike. Laslo je malo objavio, izgleda zbog preteranog perfekcionizma, no, ostavio je neizbrisiv trag na više generacija. Njegovi su duhovni srodnici u pogledu tvorbenosti hrvatskog jezika Tomislav Ladan i pokojni prvi direktor Instituta za hrvatski jezik i jezikoslovlje, matematički lingvista Miro Kačić. Laslo ne predstavlja neku oformljenu školu, ali kao nezaobilazna pojava hrvatske lingvistike njegov stav mora da bude prikazan, jer još neki pisci i lingvisti (npr. Ladan) dele njegove stavove o bitnim karakteristikama hrvatskog jezika.

Stav Lasla je da je srpski jezik poseban jezik, no, da je ovakav hrvatski kakav je u upotrebi, praktički snažno posrbljen. On ne smatra da treba (ili da se može) išta menjati na gramatičkoj strukturi, nego je tvrdokorni pristalica pravopisa Zagrebačke škole (kasnije kodifikovanog u Hrvatskom pravopisu iz 1944). Sadašnji hrvatski pravopis naziva «vukopisom», a piše sistematskim morfonološkim pravopisom kojeg zove tvorbeni (razstaviti, bezzvučan, izpit, pretpostavka, poviestni, prehranbeni,..). Takođe, Laslo je izgradio bogatu terminologiju za kompjutorske nauke.

Laslo je često zvan Šulek 20. veka, zbog svog snažnog jezičkog purizma i sklonosti novotvorenicama. Široj javnosti je poznat kao najtvrđi pristalica starog, «korijenskog» pravopisa. Taj pravopis neinformisanu javnost uglavnom podseća na NDH i ustaški režim, no nije ništa drugo nego kodifikovani način pisanja iz 1870-ih i 1880-ih. Laslo je čovek apolitičan, pa njegove preferencije nemaju veze ni sa kakvim političkim strujama. Kao ključna pojava hrvatske lingvistike, zaslužan je za kontinuitet glavnih karakteristika hrvatskog: purizma i negovanja književnojezičke tradicije. No, njegovo insistiranje na morfonološkom pravopisu nije naišlo na širi odjek: komplikovanost i zahtevnost toga načina pisanja odbilo je i najtvrđe jezičke «autohtoniste», jer je očito da se samo stručnjak može služiti takvim pravopisom bez grešaka.

• Laslov rečnik informatičke terminologije

Radikalni prekid ili u budućnost preko dalje prošlosti: Ivo Škarić

Ivo Škarić je verovatno najznačajniji savremeni hrvatski fonetičar. Eksperimentator, čovek koji je sproveo mnoštvo opita, akademik- Škarić je predložio najradikalniju promenu hrvatske grafije i ortografije do sada. U katalogu hrvatskih pogleda na hrvatski i srpski jezik Škarićevo mesto je nezaobilazno. Slično Laslu, Škarić je nezadovoljan sadašnjim hrvatskim pravopisom. Slično-ali ne u toj meri, smatra da je sadašnji hrvatski pod prevelikim uticajem i Vuka Karadžića i njegovih sledbenika. No, ključna razlika je u tome što Škarić kombinuje eksperimentalne podatke koje je objavio u više naučnih radova i proučavanje starije hrvatske jezičke baštine. Laslo bi želeo da se pravopis vrati na drugu polovinu 19. veka, dok Škarić predlaže kombinaciju elemenata ortografije starije hrvatske književnosti (15. do 18. veka) i eksperimenta.

Škarićevo mišljenje se može sažeti u nekoliko tačaka:

• sadašnji hrvatski pravopis je u velikom delu rešenja pod uticajem vukovaca, pa ni predlozi Babića ni ostalih nisu na glavnoj liniji hrvatskog

• govornici hrvatskog u većini slučajeva slabo razlikuju č i ć, dok dž nije fonema koja spada u glasovni inventar hrvatskog. Škarić je predložio izbacivanje ć i dž, a uvođenje slogovnog /r/ (koje bi se pisalo kao r sa tačkom ispod- u rečima kao prst, grm, krst,..)

• ogromna većina starije hrvatske ijekavske književnosti ne razlikuje pisanje dugog i kratkog jata, a većina upotrebljava za oba oblika –je-. Dakle, po sadašnjem pravopisu u hrvatskom se piše: bijela svjetlost (ije/je); po šulekovskom, koji prihvata Laslo, bilo bi: biela svjetlost (ie/je); a po Škariću, kao kod Mikalje ili Stullija-bjela svjetlost (je/je). U poređenju sa srpskim ekavskim, koji ima /e/ za dugi i kratki jat, ovde bi bilo /je/ za oba oblika.

• u dobrom delu ostalih pravopisnih predloga, Škarić bi izbacio fonološko pravopis jer misli da samo komplikuje pisanje (odpisati, odhraniti, socializiam, kemia, stanbeni, izčupati,..)-iako tu ne ide u ekstreme (razstaviti,..).

Škarićev predlog je izazvao najveće interesovanje u hrvatskoj javnosti. Njegova upornost i argumentovanost se ne mogu zaobići, a stekao je veliku popularnost i omiljenost među mladima i širokoj, nestručnoj javnosti- verovatno najviše zbog jednostavnosti pisanja jata, a delom i rešenja «problema č i ć». Škarić je tačno primetio da većina Hrvata ne izgovara jasno ni č ni ć, nego glas koji je negde na «pola puta», pa je predložio samo jednu fonemu. Takođe, predložio je odbacivanje četveroakcenatskog sistema, tvrdeći da većina ljudi na njegovim eksperimentima govori 3 akcenta.

Šta može da se kaže o Škarićevim predlozima ? Sam autor je nesumnjivo osoba intrigantne biografije (prva žena mu je bila ćerka pisca Vladana Desnice; Škarić je visoko nacionalno svestan, pa je možda najveći «nacionalista» među lingvistima). Njegovi predlozi reforme grafije i ortografije su izazvali senzaciju jer je Škarić probio začarani krug natezanja kvazivukovaca i protivnika koji bi hteli povratak na 19. vek- njegova vizura je da su oba stava isforsirana i da nisu na liniji glavnoga razvitka hrvatskoga jezika, pa ni Vuk ni Gaj, ni Daničić ni Maretić, ni Veber ni Šulek- nisu rešenja. Dok je velik deo javnosti sa simpatijama dočekao njegove predloge, kolege su ostali podeljeni. Prigovori su najčešće dve vrste: smatra se da njegovi eksperimenti nisu sprovedeni na dovoljnom broju ispitanika, pa nisu naučno relevantni u meri u kojoj on tvrdi da jesu. Drugi prigovor se odnosi na praktičnost pojedinih rešenja i radikalizam: mišljenje je da je sadašnja pravopisna i grafijska situacija dovoljno stabilna da nema potrebe za tako snažnim promenama (koje bi, usput, finansijski koštale veoma mnogo). Ne poriče se da je veliki deo njegovih teza utemeljen (npr. jat je najčešće pisan na isti način za dugi i kratki oblik: -ie-, -je-, -ije-,-iye-,..). No, pisan je i ovako kao danas (ije/je), pa nema razloga da se piše drugačije (moglo bi i: čovijek, pijevati,..).

Škarićev (on bi napisao-Škaričev) predlog je verovatno najradikalniji potez u hrvatskom pravopisu u zadnjih 100 godina. Iako usamljen u svojim predlozima, Škarić ima dosta simpatija u javnosti, pa se može očekivati da bi i neke od njegovih ideja mogle biti usvojene u neodređenoj budućnosti. No, iz ove perspektive, nemoguće je reći- koje.

• Ivo Škarić: Ije je je

Ostali stavovi

Mnogi nespomenuti hrvatski lingvisti se po svojim shvatanjima ne mogu svrstati ni u jednu od opisanih struja. Primer je ugledna učenica Babića Nataša Bašić, veoma kritična i prema Babiću i prema Siliću, a tu su i matematički lingvisti kao Marko Tadić koji proverava prisutnost jezičkih pravilnosti na pisanom korpusu, indolog i poliglota Mislav Ježić koji je za ozbiljnu tekstološku analizu celokupne pisane baštine i izvođenje pravopisnih pravilnosti iz njih, te mnogi paleografi koji se razlikuju u stavovima. Sumarno, moglo bi da se kaže da su gore, uglavnom, prezentovani stavovi većine hrvatskih jezičkih stručnjaka prema hrvatskom i srpskom.

Srpski pogled na hrvatsko-srpske jezičke sporove

Za srpski pogled na jezičke sporove neophodno je imati na umu istoriju razvoja nacionalne ideje Srba od 19. veka do današnjeg vremena (2004. godina).

Oslobođenje od Turaka

Prvi i Drugi srpski ustanak označili su za Srbe ne samo oslobađanje od strane (turske) okupacije, već i mnogo dublji raskid sa onim što je u većini ostalih evropskih država ostalo kao živo nasleđe: sa Turcima Srbi su isterali svoje feudalce, ostavši bez konzervativnog nasleđa u društvu i otpočinjući sa izgradnjom odnosa od građanskog društva u nastajanju. Čak ni u Vojvodini nisu bili izgrađeni feudalni odnosi, jer je glavni feudalac bila crkva u trenutku opšte tendencije stvaranja građanskih društava po Evropi.

Nosilac prosvetiteljske delatnosti u Srbiji za vreme Prvog srpskog ustanka je jeretik Dositej Obradović (kome je glavni zaštitnik bio vođa ustanka, Karađorđe), a glavni naslednik mu je Vuk Stefanović Karadžić, koji se tokom 19. veka nalazio u sličnoj poziciji kao i Dositej: Srpska pravoslavna crkva mu nije bila naklonjena, dok su mu saveznici bili srpski romantičari (Branko Radičević, Đura Jakšić itd.), ali i vladari pod jakim uticajem romantizma (Miloš i Mihailo Obrenović). Ne treba smetnuti s uma ni da su Vukov najmoćniji, ali i prevrtljiv, saveznik bile vlasti Austrougarske.

Kao jeretik u doba kada je jeres bila podržana od strane intelektualne, ekonomske i vladarske elite -- Vuk Stefanović Karadžić izvršio je drastičan raskid sa slavenosrpskom tradicijom dugom vek i po, koja je prethodno smenila znatno stariju tradiciju zasnovanu na srpskoj redakciji staroslovenskog jezika (srpskoslovenski jezik). Novonastala norma bila je zasnovana na istočnohercegovačkom dijalektu, govoru koji je bio Vukov maternji. (Stoga se s pravom postavlja pitanje da li bi savremeni standardni srpski jezik bio zasnovan na torlačkom dijalektu da je Vuk bio Piroćanac. Ekavska norma savremenog standradnog srpskog jezika je jednostavna "ekavizacija" ijekavske norme zasnovane na istočnohercegovačkom dijalektu.)

Stvaranje standardnog jezika u doba romantizma bez sumnje vodi ka mistifikaciji narodnog, nenormiranog u govoru. Kao što i nacionalno ostvarenje u doba romantizma neminovno nosi mistifikaciju nacionalnog. Ali takve mistifikacije neminovno nose i reakciju u obliku mistifikacija zasnovanih na potpuno suprotnim osnovama.

Reakcionarne mistifikacije se zasnivaju na glorifikovanju elitističkih kontrukata u istoriji srpske kulture. Najčešći momenat takvih mistifikacija je potenciranje na morfološko-istorijskom pravopisu, čiji je najsvežiji primer slavenosrpska kultura (up. slavenorspka i slavenoserbska). Ali, mistifikacije idu i u drugim pravcima: intelektualnoj eliti obrazovanoj na današnjoj lingva-franci, na engleskom jeziku znatno je bliže i "elitnije" pisanje latinicom nego ćirilicom. Ćirilica se doživljava kao deo prošlosti od koje se želi pobeći. Treba, naravno, imati na umu da su dve opisane reakcije na potpuno različitim politčkim krajevima: ljudi koji teže ka morfološko-istorijskom pravopisu obično isključuju pisanje latinicom kao "srpsko", dok ljudi koji teže latinici obično isključuju morfološko-istorijski pravopis kao "napredan".

Obrenovićevska Srbija

Srpsko društvo je ostalo bez feudalne opozicije koja se po Evropi politički artikulisala kroz konzervativne, a u 20. veku i kroz fašistički ekstrem (što ne treba mešati sa nacionalizmom i jednim od njegovih ekstrema, nacional-socijalizmom, koji su pojave izgrađene na devetnaestovekovnom romantizmu, a ne na feudalnoj istoriji).

Tako se u obrenovićevskoj Srbiji kao vladajuće, (uslovno rečeno) konzervativne stranke javljaju buržoaske Srpska liberalna i Napredna stranka, dok se kao opozicija javljaju anarhoidna Narodna radikalna stranka Nikole Pašića (koja je po dolasku na vlast postala buržoaska stranka) i marksistička Srpska socijal-demokratska stranka Svetozara Markovića (koja je daleki predak Komunističke partije Jugoslavije, odnosno Saveza komunista Jugoslavije, odnosno današnjih političkih stranaka na prostorima bivše SFRJ nastalih posle raspada SKJ). Svi pokušaji da se u srpskom društvu osnuju konzervativne i fašističke stranke u zapadnoevropskom smislu prošle su bez uspeha. Ako su postojale ili postoje, takve organizacije su na marginama političkog života.

Koliko je rasterećivanje od feudalnih ostataka samo po sebi korisno za jedno društvo koje teži demistifikaciji društvenih odnosa, toliko je ono i opasno jer omogućava nesmetan razvoj mistifikacija u suprotnom smeru: umesto mistifikacije feudalne elite, pojavila se mistifikacija nacije kao kolektiva. Nesumnjivo je da bi se za veliki deo srpskih intelektualaca od 19. veka do danas moglo reći da su pobornici ideja Humbolta i Vunta.

Doba obrenovićevske Srbije je značajno zato što se u njemu stvara srpsko-hrvatski jezički dogovor.

Iako se Srbi i Hrvati, u ma kojim paralelama, znatno bolje razumeju međusobno nego bilo koja dva etniciteta u slovenskom svetu (jedini dijalekatski izuzeci se sastoje u tome da će Piroćanci i Vranjanci ipak pre razumeti Makedonce i Bugare, dok će Varaždinci pre razumeti Slovence koji žive uz granicu sa Hrvatskom) -- jedni i drugi u taj dogovor ulaze iz potpuno različitih kulturnih razvoja.

Centar hrvatske kulture je u tom trenutku preko petsto godina na severu, u Zagrebu. Time se čak i mediteranski uticaji smanjuju, pa u kulturni dogovor hrvatski intelektualci ulaze kao predstavnici tipične srednjoevropske kulturne sredine sa značajnim uticajem plemstva koje je opstalo pod austrougarskom vlašću, ali pod dominantnim uticajem tadašnjih kulturnih tokova, tj. romantizma. Centar srpske kulture se nije formirao na jadranskom primorju, već u oslobođenom Beogradu. Srpski intelektualci su tako u dogovor ušli čak ni kao predstavnici istočnohrišćanske kulture, već kao predstavnici tada savremenog romantizma.

Nisu čudni razlozi za značajan uticaj srpske kulture na hrvatsku u tom dobu. Srbija je postala prva nezavisna južnoslovenska država. Čak je i Crna Gora, kao de fakto prva slobodna južnoslovenska država, tada bila sastavni deo srpskog kulturnog prostora. Ideje iliraca (hrvatskog nacionalno-romantičarskog pokreta 19. i početka 20. veka) o stvaranju jedinstvenog južnoslovenskog kulturnog prostora dobile su potporu u realnosti srpskog oslobođenja i nacionalne konstitucije.

Stvoreni su jezički standard i kultura u povoju koji su bili dominantno srpski a koju su koristili i Hrvati i Srbi. Đuro Daničić, srpski filolog i nastavljač rada Vuka Karadžića, zasnovao je najznačajnije hrvatsko romantičarsko filološko delo, (istorijski) Rječnika JAZU, dominantno na srpskoj tradiciji, gotovo u potpunosti izostavljajući stariju hrvatsku građu (a potpuno izostavljajući neštokavsku hrvatsku građu). Ali, takav su trend nastavili i njegovi hrvatski naslednici (nisu dopunili ni izmenili građu, već su samo na osnovu Daničićeve jezičke građe sedamdesetih godina dvadesetog veka rečnik dovršili. Preko toga, sve do dvadesetih godina dvadesetog veka u hrvatskoj kulturi je jak prosrpski pokret nastavljača Gajeve i Daničićeve filološke tradicije.

Zahvaljujući takvoj kutlurnoj oslonjenosti hrvatskih romantičara na srpsku kulturu, ali i izvora savremene srpske kulture upravo u romantizmu, među srpskim lingvistima nije retko uprošćavanje jezičkih odnosa svođenjem na konstataciju "da su Hravti uzeli jezik od Srba".

Od Prvog do Drugog svetskog rata

Prvi svetski rat je srpskoj intelektualnoj eliti doneo ostvarenje njene ideje savremenog nacionalizma, ideje koja je i među tadašnjom evropskom (romantičarskom) elitom doživljavana kao romantično ostvarenje nacionalnog ideala: umesto da se konzervativno omeđi prostore koje je poimala kao srpske, srpska intelektualna elita je stvorila nadnacionalnu tvorevinu (gotovo svih) Južnih Slovena -- Jugoslaviju (isprva Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca).

Ono što je intelektualna elita smatrala velikom pobedom, narod koji je u ratu izgubio preko 70% odraslog muškog stanovništva poimao je kao težak poraz. Zločini hrvatskih vojnika u sastavu austrougarske vojske u okupiranoj Srbiji bili su velika teškoća u prihvatanju slovenskog stanovništva iz Austrougarske kao svojih sunarodnika. Dok se srpska intelektualna elita postavljala prema drugim narodima oslobodilački, dotle se narod postavljao pobednički.

Takva klima pogodovala je smanjivanju povezanosti srpske i hrvatske kulture na račun omeđivanja u svoje okvire. Unitaristički puč kralja Aleksandra samo je dodatno zaoštrio odnose i ojačao etničke tenzije, dok su socijalne tenzije bile posledica Velike ekonomske krize a dodatni pokretač međuetničkim. Takav sled događaja kulminirao je prvi put zločinima ustaša tokom Drugog svetskog rata a drugi zločinima srpskih i hrvatskih nacionalista tokom rata za nezavisnost Srba u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini devedestih godina dvadesetog veka.

Tokom vremena između dva svetska rata standardizacija zajedničkog jezika je prošla put od dobrovoljne do one koju su hrvatske i prohrvatske jugoslovenske državne strukture nametale zarad nadnacionalne kohezije. Hrvati nikad nisu prihvatili ćirilicu kao svoje pismo i nisu je nikad koristili, ali su zato nametali upotrebu latinice drugim narodima u Jugoslaviji. Ovo je nažalost, ostavilo traga koji se ogleda prvenstveno u "latinizaciji" srpskog jezika, a i nekorišćenju ćirilice od strane muslimana u Bosni i Hercegovini.

Socijalitička Jugoslavija

Umesto da dosledno primeni nadnacionalni (unitaristički) ili nacionalni (federalni) model međuetničkih odnosa (zbog htenja ili mogućnosti), komunističke vlasti su nastavile da vode nadnacionalnu kulturnu politiku, ali i nacionalnu teritorijalnu politiku: težilo se stvaranju jedne kulture teritorijalno (kon)federalnim okvirima. Takođe, iako je posle Drugog svetskog rata izostavljen bilo kakav etnički/nacionalni revanšizam, socijalni revanšizam se često interpretirao i kao nacionalni.

Takvo je stanje pogodovalo daljem odaljavanju srpske i hrvatske kulture, a time i odaljavanju političkih stavova srpskih i hrvatskih lingvista.

Kako je srpski etnicitet bio naseljen u više teritorijalnih jedinica SFRJ, srpski nacionalni ideolozi su bili naklonjeni unitarizaciji. Za razliku od njih, hrvatski etnicitet je uglavnom bio naseljen u jednoj teritorijalnoj jedinici (sa izuzetkom zapadne Hercegovine), pa su hrvatski nacionalni ideolozi bili naklonjeni (kon)federaliziaciji. U tom smislu, srpska intelektualna elita je podržavala komunističke vlasti na polju kulturne a bila je protiv teritorijalne organizacije, dok je hrvatska intelektualna elita imala obratni stav.

Tako su srpski lingvisti podržavali ideju zajedničkog jezika, dok su hrvatski insistirali na dvojnosti jezika. U jezičkom standardu, ali i praksi, srpski lingvisti i intelektualci su prihvatali hrvatske jezičke oblike, dok to za hrvatske lingviste i intelektualce nije važilo (ili je znatno manje važilo).

Ovo vremensko razdoblje je od izuzetnog značaja za dešavanja tokom devedesetih godina 20. veka i početka 21. veka zato što su se u to doba naučno oformili i lingvisti i drugi intelektualci koji su tokom raspada SFRJ imali odlučujuću ulogu i u razdvajanju jezičkih normi, ali i u raspadu jugoslovenske kulture i jugoslovenske države.

U to vreme se javlja i dominantna srpska kulturna i nacionalna struja oličena u akademicima. Njen je uticaj izuzetno velik čak i na početku 21. veka. (Treba imati na umu da je u dobu u kom nije bilo moguće stvarati različite idejne struje -- SANU bila jedini značajan kulturni centar.)

Crpeći svoje ideje iz devetnaestovekovnog romantizma, srpska intelektualna elita je po inerciji nastavila sa uslovnom kulturnom majorizacijom: na račun prihvatanja nekih jezičkih elemenata iz hrvatskih govora trudila se da dominantno srpski jezički sistem prozove srpskohrvatskim jezikom. Ovde nikako ne treba sumnjati u iskrenu želju većine srpskih lingvista u stvaranje nadnacionalnog jezika sa pretenzijom za stvaranjem jedinstvenog kulturnog prostora. Srpski lingvisti u SFRJ nisu imali na umu srpsku majorizaciju, već kulturnu (u ovom slučaju, standardno-jezičku) amalgamizaciju, koju su sprovodili po idejama nasleđenim iz doba romantizma.

Devedesete godine 20. veka i početak 21. veka

Tokom devedesetih godina 20. veka došlo je do raspada kulturnog i političkog prostora SFRJ. To se odrazilo ne samo na srpsko-hrvatske standardno-jezičke i uopšte kulturne odnose, već i na stvaranje različitih struja u srpskim jezičko-političkim stavovima. Podela je uglavnom političkog karaktera, ali ne i uvek. Moguća su politička slaganja među strujama, ali metodološka neslaganja. Uglavnom, pripadnici različitih struja sarađuju međusobno, a više ili manje sarađuju sa pripadnicima ostalih struja, odnosno imaju veće ili manje antagonizme prema ostalim strujama. Okvirno, može se izdvojiti osam struja, s tim da ima i manjih struja o kojima valja reći koju reč. Takođe, međuljudske odnose je teško jasno definisati. Dešava se da i lingvisti koji po političkim i metodološkim stavovima nisu bliski vrlo uspešno sarađuju. (Podrazumeva se da je ovo savremena klasifikacija sa svim manama opisa trenutnog stanja bez "istorijske distance". U tom smislu je svaka njena dopuna ili korekcija faktima dobrodošla.)

1. konzervativna
2. umereno-nacionalistička
3. radikalno-nacionalistička
4. internacionalistička
5. reformatorska
6. tradicionalno-nacionalistička
7. psiholingvistička
8. matematičko-lingvistička
9. ostali predstavnici

Konzervativna

Konzervativna struja je, kao i umereno-nacionalistička, proistekla iz lingvističke škole Pavla i Milke Ivić. Zanimljivo je da je podela među školama nastala i na idejnim razlikama ovog bračnog para. Konzervativna struja je bliža idejama Milke Ivić.

Imenovanje konzervativna se nikako ne odnosi na tendenciju ka stvaranju morfološko-istorijskog pravopisa (što je tendencija tradicionalno-nacionalističke struje), već na "konzerviranje" stanja u kom je stvorena savremena norma srpsko(hrvatsko)g jezika.

Pripadnici ove struje naporedo koriste i ćirilicu i latinicu; skloniji su da srpsko-hrvatske jezičke odnose posmatraju kao odnose lingvistički jednog jezika, ali bez političkog stava o tome da li je u pitanju u osnovi srpski jezik. Drugim rečima, njihov jezičko-politički stav se, sa korekcijom da je u pitanju lingvistički a ne standardni jezik, poklapa sa dominantnim stavom srpskih lingvista za doba SFRJ. Danas su pripadnici ove struje skloni da jezik nazovu polusloženicom srpsko-hrvatskim umesto složenicom srpskohrvatski.

Metodološki, pripadnici ove struje su izraziti strukturalisti.

Pripadnici ove struje blisko sarađuju sa pripadnicima umereno-nacionalističke struje, sa kojom čine izrazitu većinu među srpskim lingvistima. Ove dve struje normiraju srpski jezik.

Saradnja sa internacionalističkom strujom postoji, delimično i sa psiholingvističkom i matematičko-lingvističkom strujom, dok postoje izraziti antagonizmi prema ostale tri struje (radikalno-nacionalistička, reformatorska, tradicionalno-nacionalistička).

Među najznačajnijim predstavnicima ove struje su danas prof. Milka Ivić i prof. Darinka Gortan-Premk.

umereno-nacionalistička

umereno-nacionalistička struja je, kao i konzervativna, proistekla iz lingvističke škole Pavla i Milke Ivić. Preko toga što su bliži idejama Pavla Ivića, značajan uticaj na pripadnike ove škole imaju dvadesetovekovni i savremeni ruski (odnosno, sovjetski) lingvisti.

Pripadnici ove struje koriste ćirilicu (spremni su na korišćenje latinice po nuždi), dok su po pitanju pravopisne politike vrlo srodni konzervativnoj struji: Zalažu se za visok stepen fonologičnosti pravopisa, ali sa izuzecima koji su poznati još iz doba Pravopisa srpskohrvatskog jezika.

Ako bi se za nekog savremenog lingvistu moglo reći da je naslednik Vukovih ideja, onda bi se to moglo reći za ovu grupu lingvista. Pre svega, ovi lingvisti nastavljaju normativni rad u duhu Vuka Karadžića (što podrazumeva delimičnu mistifikaciju narodskog).

Oni stoje i na Kopitarevoj istorijskoj podeli jezika prema izgovoru upitno-odnosne zamenice: štokavski je istorijski srpski, čakavski je istorijski hrvatski, a kajkavski je istorijski slovenački. Ovo, svakako, ne treba mešati sa političkim stavom po pitanju postojanja hrvatskog jezika. Lingvisti ove struje ne spore postojanje hrvatskog jezika i pripadnosti dijalekata kojima govore Hrvati hrvatskom jezičkom korpusu. Ipak, nesumnjivo je da su skloni jednostavnoj zameni termina srpskohrvatski jezik terminom srpski jezik.

Takva protivrečnost je posledica toga što se upravo ovi lingvisti nalaze u centru stvaranja srpske jezičke politike. Uzmimo, samo pripadnici ove struje insistiraju na terminu bošnjački mesto bosanski (drugi ili nemaju nikakav stav, ili ga nazivaju bosanski ili bosansku/bošnjačku normu, kao i hrvatsku, tretiraju kao varijantu srpskog jezika). Jezička politika ovih lingvista je najuticajnija delom zbog njihovog uticaja, a delom zato što se nalaze na sredini srpskih jezičko-poličkih stavova. U tom smislu, ovih godina (sada je 2004.) lingvisti ove struje su tvorci nacionalne jezičke politike Srba.

Pripadnici ove struje tesno sarađuju sa pripadnicima konzervativne i matematičko-lingvističke struje. Postoji određena saradnja i sa pripadnicima psiholingvističke i tradicionalno-lingvističke struje, dok sa pripadnicima reformatorske struje postoji manji, dok sa pripadnicima radikalno-nacionalističke struje postoji veći antagonizam. Važno je još istaći da se u Srbiji ima malo stručnjaka za pojedine oblasti. Kako se čini da je ovo najmnogobrojnija lingvistička struja, vrlo je verovatno da će pripadnici drugih struja biti naučno prinuđeni na saradnju sa nekim od pripadnika ove struje.

Metodološki, predstavnici ove struje su raznorodni: u radu se služe strukturalističkim, generativno-transformacionalističkim, matematičko-lingvističkim i drugim metodama.

Među najznačajnijim živim predstavnicima ove struje su prof. Branislav Brborić (sekretar Odbora za standardizaciju srpskog jezika) i prof. Predrag Piper. Jedan od političkih predstavnika ove struje je Dobrica Ćosić.

Treba imati na umu da su radikalni predstavnici ove struje organizovalo Nacionalno veće za srpski jezik i pismo, u koje su ušli i predstavnici radikalno-nacionalističke i tradicionalno-nacionalističke struje.

Potrebno je znati političke stavove (koji se ne tako često mogu saznati iz javnih radova) i međuljudske odnose da bi se ustanovilo ko je pripadnik konzervativne, a ko pripadnik umereno-nacionalističke struje (potrebno je znati politički stav lingviste); odnosno, ko je pripadnik radikalno-nacionalističke struje, a ko radikalni pripadnik umereno-nacionalističke struje (potrebno je biti upućen u međuljudske odnose). U tom smislu, umereno-nacionalistička struja je možda i daleko najveća, a možda je ipak manja u odnosu na konzervativnu struju.

Izgleda da se tokom devedesetih godina dvadesetog veka, polako ali sigurno, upravljanje srpskom jezičkom politikom prenelo sa konzervativne na umereno-nacionalističku struju.

Primeri stavova pripadnika ove struje

• Istorija srpske kulture Pavla Ivića
• Ni jezici ni kulture nisu nedeljivi prof. Predraga Pipera.
• O jezičkom raskolu prof. Branislava Brborića
• S jezika na jezik prof. Branislava Brborića
• Uvod u slavistiku I prof. Predraga Pipera.

Radikalno-nacionalistička

Radikalno-nacionalistička struja je nastala krajem osamdesetih i početkom devedestih godina dvadesetog veka na osnovama savremene nacionalne ideologije Srba. Ova struja čini radikalni raskid sa ideološkom strujom SANU, pa se time izrazito konfrontira sa prethodne dve struje (konzervativna i umereno-nacionalistička).

Treba jasno razlikovati ovu struju od tradicionalno-nacionalističke, jer ona nije konzervativna (u klasičnom smislu), ne zalaže se za morfološko-istorijski pravopis (naprotiv!), a mogla bi se najjasnije opisati kao ekstremna vukovska struja.

Za pripadnike ove struje lingvistički ne postoji hrvatski jezik, niti bilo koji drugi zasnovan na štokavštini osim srpskog, niti priznaju normu hrvatskog i bosanskog/bošnjačkog jezika. Nacionalno, smatraju da su štokavski Hrvati pokatoličeni, a Bošnjaci islamizirani Srbi. Preko toga, pripadnici ove struje smatraju i da je makedonski jezik deo srpskog jezičkog korpusa.

Pripadnici ove struje su podeljeni u odnosu prema pismima. Dok svi preferiraju da pišu ćirilicom, dotle jedni smatraju da su i ćirilica i latinica srpska pisma, dok drugi smatraju da je samo ćirilica srpsko pismo.

Ova struja nije razvijena u Srbiji, dok je dominantna u Republici Srpskoj. Za razliku od ostalih struja, kod ove se jasno može reći da je vezana za jednu političku stranku, za Srpsku radikalnu stranku.

Pripadnici ove struje sarađuju sa reformatorskom strujom, izrazito su konfrontirani sa konzervativnom strujom i jezgrom umereno-nacionalističke struje, nejasni su odnosi sa pripadnicima tradicionalno-nacionalističke struje, dok kontakti sa ostalim strujama nisu potvrđeni.

Jak uticaj na ove lingviste imaju ruski (odnosno, sovjetski) lingvisti (različiti od onih koji imaju uticaja na umereno-nacionalističku struju), dok su po metodološkim principima raznorodni.

Najznačajniji predstavnici ove struje su prof. Radmilo Marojević i prof. Miloš Kovačević. Ako se ova struja posmatra kao deo nešto šireg kulturno-političkog pokreta, može se reći da su neki od ideologa ovog pokreta i

Olga Luković-Pjanović

Svetislav Bilbija

Milan Budimir

Petar Milosavljević

Branislav M. Nedeljković

Natko Nodilo

Radivoje Pešić

Aleksandar M. Petrović

Pavel J. Šafarik

Uticaj ove struje na srpsku jezičku politiku postoji tek od osnivanja Nacionalnog veća za srpski jezik i pismo.

Primeri stavova pripadnika ove struje

• Etnički okviri srpskog jezika (deo članka prof. Radmila Marojevića)

Reformatorska

Reformatorska struja čini skup lingvista koji se nalaze oko prof. Radoja Simića. Kao i kada su u pitanju predstavnici radikalno-nacionalističke struje, i pripadnici ove struje načinilu su idejni i metodološki raskid sa pripadnicima nekadašnje ideološke struje SANU. Pripadnici ove struje se teško razlikuju od pripadnika radikalno-nacionalističke struje jer su isprepletani međuljudskim odnosima. Ipak, pripadnici ove struje nisu nacionalistički orijentisani i po tom stavu su najbliži pripadnicima internacionalističke struje, iako sa njom ne sarađuju. (Problem je, svakako, što jedan naučnik ne iznosi svaki čas svoj politički stav.)

Pripadnici ove struje su samo u lingvističkom smislu radikalni vukovci (tj. zalažu se za što dosledniju primenu fonološkog principa u pravopisu), dok se politički ne izjašnjavaju. (Ne postoji jasan politički stav po pitanju srpsko-hrvatskih jezičko-političkih odnosa.)

Zanimljivo je napomenuti da se ovi lingvisti zalažu za upotrebu Daničićeve latinice umesto današnje (izmenjene) gajevice. Lingvisti ove struje uglavnom pišu ćirilicom, ali pišu i latinicom.

Osnovni metod rada pripadnika ove struje je deskriptivni.

Pripadnici ove struje uglavnom sarađuju sa pripadnicima radikalno-nacionalističke struje; sa pripadnicima konzervativne i umereno-nacionalističke struje postoje blagi antagonizmi; dok nisu poznati kontakti sa pripadnicima ostalih struja. Kada je naučna saradnja u pitanju, može se reći da sa pripadnicima radikalno-nacionalističke struje čine poprilično zatvoreni naučni skup; bar kada su prostori Srbije i Republike Srpske u pitanju.

Jezgro ove struje čine prof. Radoje Simić (Beograd) i prof. Branislav Ostojić (Podgorica).

Internacionalistička

Pitanje je koliko internacionalistička struja u srpskoj lingvistici postoji, a koliko se stvara takav utisak zahvaljujući uticaju prof. Ranka Bugarskog. Iako je nesumnjivo da postoji kao politički pokret čije je sedište Beogradski krug, nejasno je koliko se lingvista nalazi u tom pokretu, odnosno u toj struji.

Prof. Ranko Bugarski se bavi sociolingvistikom, a njegova politička pozadina (kao i politička pozadina Beogradskog kruga leži u liberalno-kapitalističkoj demokratiji, dok je prof. Ranko Bugarski verovatno socijaldemokratskog stava. Takođe, treba imati na umu da je Beogradski krug samo jedna intelektualna organizacija čiji je (kulturno-)politički stav srodan jednom širem kulturno-političkom pokretu, koji je ovde nazvan internacionalističkom strujom.

Kao i za tradicionalno-nacionalističku struju, ova bi se struja pre mogla okarakterisati kao kulturno-politički, a ne jezičko-politički pokret. S tim da je nesumnjivo da iz kulturno-političkog stava neminovno slede i jezičko-politički stavovi. U tom smislu, treba imati na umu da se načelni opis političkih stavova pre odnosi na kulturno-politički pokret, nego na jezičko-politički pokret, odnosno, prof. Ranka Bugarskog (koji je, svakako, znatno umereniji u svojim stavovima).

Pripadnike ovog pokreta (načelno) odlikuje isključiva upotreba latinice (ćirilica se smatra "zaostalom", "neprikladnom u savremenom dobu", "vezom sa Sovjetskim Savezom" i sl.), kao i izrazita odbojnost ka svemu što ima etnički (ili nacionalni) predznak. Pripadnici ovog pokreta insistiraju na imenu srpskohrvatski jezik i lingvistički i politički smatraju srpski i hrvatski jezik jednim jezikom (stav identičan stavu srpskih lingvista tokom postojanja SFRJ).

Uticaj ovog kulturno-političkog pokreta na srpsku jezičku politiku gotovo i da ne postoji. Koliko prof. Ranko Bugarski svakako sarađuje sa pripadnicima konzervativne struje, toliko je saradnja sa ostalim strujama vrlo slaba i verovatno se svodi na pojedinačnu saradnju. Uticaj ovog pokreta je najvidniji među nevladinim organizacijama, građanski orijentisanim političkim strankama (Građanski savez Srbije, LSV, SDU i dr.) i u liberalnoj frakciji Demokratske stranke.

Tradicionalno-nacionalistička

Kao i za internacionalističku struju, i za tradicionalno-nacionalističku struju se pre može reći da je kulturno-politička nego jezičko-politička ili lingvistička struja. Nije poznato da li je ijedan značajniji lingvista pripadnik ove struje.

Glavni stožer ove struje je Srpska pravoslavna crkva i karakteriše je religiozan i konzervativan stav prema nauci. Najznačajniji pripadnici ove struje nisu lingvisti, ali pretenduju na uređivanje jezičke norme.

Osnovna osobenost pripadnika ove struje je isključiva upotreba ćirilice (smatraju da latinica nije srpsko pismo), kao i težnja ka reformi pravopisa u pravcu morfološko-istorijskog. Osobeno za pripanike ove kulturno-političke struje je poništavanje jednačenja suglasnika po zvučnosti u pisanju (srbski mesto srpski).

Iako je ova struja usmerena prema odnosima u srpskom društvu, uglavnom je jasno da je njihov stav po pitanju hrvatskog , bosanskog/bošnjačkog i makedonskog jezika istovetan radikalno-nacionalističkoj struji, s tim da nisu usmereni ka prostorima gde živi nepravoslavno stanovništvo. Tako su uglavnom indiferentni prema Bošnjacima i Hrvatima, dok aktivnu propagandu vrše u pravcu Crnogoraca i Makedonaca. Pripadnici ove struje su radikalni u propagandi upotrebe ćirilice i potiskivanju latinice na srpskim kulturnim prostorima.

Svoj glavni uticaj ova struja ostvaruje kroz tradicionalno nastrojene pripadnike umereno-nacionalističke struje. U tom smislu, ova struja i sarađuje sa njima. Sigurno je, takođe, da pripadnici ove struje, obzirom da su politički moćni, imaju uticaja i na radikalno-nacionalističku struju.

Glavni ideolog ove struje je vladika Amfilohije Radović.

Psiholingvistička

Psiholingvistička struja je jedna od retkih progresivnih struja u srpskoj lingvistici. Iako se ne može reći da umereno-nacionalistička struja nije naučno progresivna, u globalu, među lingvistima te struje dominiraju tradicionalni lingvistički pogledi (mada je prof. Predrag Piper izrazito progresivnih stavova). Delimično se slična konstatacija može izreći i za pripadnike konzervativne struje, makar kada su u pitanju opštelingvistički stavovi.

Sa druge strane, psiholingvistička struja, iako potiče još iz pedesetih godina 20. veka, predstavlja novinu na srpskim lingvističkim prostorima 21. veka. Ova struja se može jasno podeliti u dve epohe.

Njen osnivač je Đorđe Kostić, lingvist koji je više bio cenjen u inostranstvu nego u Srbiji, odnosno SFRJ. Osnivanjem Instituta za eksperimentalnu fonetiku i strane jezike, Đorđe Kostić je započeo savremena istraživanja iz oblasti učenja jezika, patologije govora i mašinskog prevođenja. Kako je Đorđe Kostić bio u nemilosti tadašnjih vlasti, ovaj institut je nekoliko puta gašen i deljen, tako da danas postoje tri ustanove-naslednice prvobitnog instituta: Institut za strane jezike, Zavod za psihofiziološke poremećaje i Institut za eksperimentalnu fonetiku i patologiju govora (ovaj poslednji predstavlja i zvaničnog naslednika prvog instituta). Đorđe Kostić je umro 1995. godine, a godinama pre i posle njegove smrti istraživači njegovog instituta su bili samo logopedi i surdo-audiolozi.

Njegov rad je nastavio njegov sin, prof. Aleksandar Kostić u Laboratoriji za eksperimentalnu psihologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, stvarajući jednu novu generaciju psiholingvista (što osnovne lingvističke, što osnovne psihološke struke), čije je vreme upravo počelo. Naravno, treba imati na umu i da IEFPT i LEP tesno sarađuju.

Stav ove struje srpskih lingvista prema srpsko-hrvatskom jezičkom pitanju ne može se opisati konstatacijama upotrebljenim za prethodne kulturno-političke i jezičko-političke struje. Uz jasno razdvajanje jezika kao lingvističkog i jezika kao političkog fenomena, nisu upali u zamku bespredmetnog dokazivanja šta je srpsko a šta hrvatsko. Ipak, ne može se ovo tvrditi za sve pripadnike ove struje, pošto, kao što je napomenuto ranije, nije lako ustanoviti politički stav nekog naučnika.

Može se reći da je saradnja pripadnika ove struje zavisna isključivo od naučnih interesovanja.

Uticaj pripadnika ove struje na jezičku normu ne postoji zato što ona nije predmet njihovog interesovanja. Ipak, može se reći da je jedina ustanova u Srbiji u kojoj je bilo moguće (i u kojoj je moguće) učiti pravogovor upravo IEFPG. Tokom pedesetih i šezdesetih godina to je bila razvijena delatnost (u saradnji sa Radio Beogradom), ali je u kasnijim godinama gotovo zamrla. Danas je moguće učiti pravogovor u IEFPG-u, ali isključivo po ličnom interesovanju.

Matematičko-lingvistička

Matematičko-lingvistička struja čine matematičari okupljeni oko prof. Duška Vitasa na Matematičkom fakultetu u Beogradu. U odnosu na ostale struje u srpskoj lingvistici, matematičko-lingvistička je najmlađa i nastala je devedesetih godina dvadesetog veka (nesumnjivo je da su se prof. Duško Vitas i prof. Cvetana Krstev za ove probleme zanimali i ranije, ali to je bilo pojedinačno interesovanje, a ne struja u lingvistici).

Uglavnom, za ovu struju važe jezičko-političke konstatacije iznete i za psiholingvističku struju: Primarno interesovanje ne zalazi u jezičku politiku; stav nije moguće saznati zato što ne postoji deklarisanje; dok se saradnja odvija po naučnim, a ne po političkim osnovama.

Ostale struje

Vredno je reći da postoje i lingvisti van ustanovljenih struja ili oni koji se nalaze između određenih struja. Uglavnom su to srpski lingvisti koji značajan deo svog radnog veka provode van Srbije. Takvi su prof. Draga Zec, koja je po osnovnoj struci fonolog, dok je bliska psiholingvističkoj struji; i prof. Danko Šipka, koji je po struci psiholingvist, služi se matematičko-lingvističkim metodama, bavi se korpusom srpskog jezika, a blizak je konzervativnoj struji.