Neolit

Razmeštaj važnijih neolitskih kultura u Evropi oko 4500. p. n. e.

Neolit (od složenice grč. νεολιθικός, νεο - nov i λίθος - kamen) ili mlađe kameno doba, je period praistorije u kome je čovek potpuno ovladao proizvodnjom i upotrebom oružja i oruđa od glačanog kamena, a presudna je i izrada grnčarije od pečene zemlje, kao i pripitomljavanje životinja i obrađivanje zemlje, pojava stalnih urbanih i protourbanih naselja i sedelački način života. Ljudi su živeli u zemunicama i sojenicama (kuće na drvenim stubovima u vodi). Društvo se delilo na rodove, bratstva i plemena. Keramika se ukrašava, javlja se figuralna plastika i različiti predmeti kultnog karaktera.

Ljudske zajednice nisu istovremeno savladale ovu veštinu. One koje su ranije počele da koriste bolje oruđe brže su napredovale i ušle su u neolit pre onih koje su i dalje klesale kamen. Najbrže su se razvijala društva na bliskom istoku. Tamo je mlađe kameno doba počelo oko 7000 godina pre nove ere. Na centralnom Balkanu neolit je počeo tek oko 5500. godine p. n. e. Pored novog načina obrade kamena i izrade boljeg lovačkog oružja, čovek neolita je usavršavao ribolovni alat, naučio da izrađuje glineno oruđe i napravio prvi razvoj. Ipak, najvažnije od svega je bilo pripitomljavanje životinja i uzgoj divljih žitarica.

Čuveni spomenici koji su sačuvani iz ovog perioda su megalitski spomenici, od kojih je najpoznatiji Stounhendž (Stonehenge) u južnoj Engleskoj. Neki misle da je to svetilište, a neki da je to neka vrsta prve opservatorije.

Protoneolitik

Jerihon (Palestina), najstarije naselje na svetu (oko 9000. p. n. e.) u kojem se još uvijek živi.

Prelazno razdoblje između mezolita (srednjeg kamenog doba) i mlađeg kamenog doba naziva se protoneolitik (grč. protos = prvi, prednji).

Tada kasni mezolitik ne zadržava izvorne osobine klasičnog mezolitika, već se nazire prelaz sa skupljanja i lova na proizvodnju hrane, kao i pripitomljavanje životinja. Pojava pripitomljenih životinja potvrđena je arheološki u području Kurdistana (Zagroz planine), ali nema dokaza o uzgoju biljaka. Ipak određeni arheološki nalazi poput kamenih žrvnjeva i mužara, batova i bruseva, jama za zalihe i sl. svjedoče o promenama u privredi. Važan izvor prehrane postaju samonikle žitarice čija je postojbina upravo u području Bliskog i Srednjeg istoka. Istovremeno se javljaju tragovi prvih trajnih naselja koji sugerišu sedelački način života (sedentizam), što je vidljivo u ostacima boravišta, a takođe ga potvrđuju skladištenje i čuvanje hrane, ostaci flore i faune koji pokazuju na izmenu godišnjih doba, te sahranjivanje mrtvih u sklopu naselja.

Primeri protoneolitičkih zajednica su Karim Šahir kultura u području Kurdistana (Zagroz planine) i natufijenska kultura na području današnjeg Izraela i Jordana (10000–8300. p. n. e.), za koju su karakteristična trajna naselja na otvorenom: Ejnan, Jerihon i Bejda, ali se još uvek naseljavaju i pećine. To su delimično ukopana boravišta kružne osnove koje imaju donji deo od kamena, gornji od trske i rogoza, a središnji stub nosi krovnu konstrukciju. Smeštene su oko središnjeg prostora u kojem je ukopano više jama oblepljenih ilovačom, a koje su služile za spremanje zaliha žitarica. Natufijenska kultura u svome je prostoru pojam nečeg novog, a to je osnivanje seoskih zajednica i uvođenje žitne išrane. Bitno je nova društvena kategorija ruralni život sa standardiziranim stambenim elementima i dugotrajnim boravkom na jednom mjestu kroz više generacija, dakle barem stotinu godina.

Rekonstrukcija sobe u Čatal Hojuku (6.250-5.400. p. n. e.), Arheološki muzej, Ankara, Turska.

U Evropi, protoneolitičkom razdoblju pripada kultura Lepenskog vira čije je privreda (lov i ribolov) tipično mezolitska, ali sedilački način života u naseljima bliže je mlađem kamenom dobu.

Pretkeramičko mlađe kameno doba

Ovim nazivom se obeležavaju zajednice koje su u različitim delovima sveta dosegle nivo mlađeg kamenog doba u svim aspektima (privrednim, društvenom, duhovnom) osim u poznavanju keramičke proizvodnje.

Najpre je ta pojava uočena na Bliskom istoku - pretkeramički Jerihon A i B, Čatal Hojuk, Asikli Hojuk, Čajonu, Hakilar, Jarmo - gde vrlo stabilne klimatske prilike početkom holocena pogoduju razvoju zajednica koje uzgajaju biljke i nastavljaju s pripitomljavanjem životinja. Slične pojave uočene su u Hirokitiji (Kipar) i u grčkoj Tesaliji (tesalska pretkeramika). Sve ovo dovodi do porasta broja stanovnika i stvaranja velikih naselja, a na Bliskom istoku i u Anatoliji, i do početaka stvaranja gradova.

Procesi se odvijaju različito u pojedinim područjima, ali uglavnom obuhvaćaju umereni pojas Dalekog istoka i Amerike, te osobito aktivno središte od Crnog mora i Persijskog zaliva do Nila, gđe se počinju uzgajati pšenica, ječam, raž, proso, pojedine mahunarke, te lan i konoplja, a od životinja (uz ranijeg psa) udomaćuju se ovca, koza, svinja, govedo, deva i dr. Već u ranijim pretkeramičkim kulturama podižu se naselja gradskog tipa (npr. Jerihon), posle i s bogatim keramičkim materijalom (Biblos, Čatal Hojuk i dr.). Grade se zemunice, ali i nadzemne konstrukcije od pletera, sušene opeke i dr. Usavršavaju se oruđa i oružja, javljaju se prvi ukrasni predmeti posvećeni kultu.

Teorija plodnog polumeseca

Teorija plodnog polumeseca bila je zasnovana na ideji da je prva proizvodnja (odnosno poljoprivreda) počela da se razvija u širokom luku od Levanta do Kurdistana u Iraku, i južno od Kaspijskog jezera, odakle su kulture prodirale u ostale delove sveta. Međutim, neolitske kulture su se razvijale nezavisno u različitim delovima sveta i tokom različitog vremena su počele sa uzgajanjem različitih biljaka („plodni polumesec“ - pšenica, ječam i mahunaste biljke oko 8000. godine p. n. e, u Aziji - pirinač i proso su domestifikovani oko 6000. godine p. n. e, u Srednjoj Americi - kukuruz, krompir oko 7000. godine p. n. e.)

Veruje se da je Jerihon, grad na zapadnoj obali reke Jordan u Palestini najstarije naselje na zemlji i da potiče iz ovog perioda.

U Anadoliji inicijalna faza kultivacije žitarica i domestifikacija životinja dokumentovana je samo na pet nalazišta. To su Čajeni, Ašikli Hijik, Džan Hasan III, Suberde, Hadžilir. Ovi lokaliteti prostiru se od reke Tigar do jugozapadne Anadolije i predstavnici su prekeramičkog neolita Anadolije. Zajednica koja je naseljavala Suberde bavila se isključivo lovom. U Džan Hasanu nemamo podatke o bavljenju stočarstvom, a u Ašikli Hijiku nema podataka o zemljoradnji.

Starija eneolitska naselja u Anadoliji otkrivena su samo u dve oblasti, u ravnici Konja (Čatal Hojik) i u kilikijskoj ravnici (Mersin). Kulture Čatal Hijika i Mersina međusobno se razlikuju i ni teritorijalno ni kulturno se ne povezuju ni sa jednom prekeramičkom kulturom Anadolije, tako da je poreklo ovih kultura nepoznato.

Neolitske kulture u Evropi

Kultura rane linearne keramike je izraz neolitizacije srednje Evrope. Pretpostavlja se da ova kultura nije nastala na jednom mestu. Postoji nekoliko različitih puteva prodora anadolsko-mediteranskog stanovništva, čiji uticaj dovodi do neolitizacije Podunavlja, Balkana i Potisja. Ova populacija je dovela do pojave novih kultura (linearna keramika) u nenaseljenim područjima.

Glavni keramički oblici su zdele na visokim postoljima, sferične i hemisferične posude, boce, velike hemisferične posude za skladištenje. Glavni ornamentalni motivi su lukovi, valovnice, dvojne spirale, cik-cak linije i meandri iz kojih se kasnije razvijaju romboidi i mreže.

Kultura rane linearne keramike je zapažena po svojoj specifičnoj ornamentalnoj tehnici glačanja fine keramike. Ukrašavanje grube keramike barbotinom, finim urezima i otiscima prstiju.

• Kultura šnur keramike

Neolit na području centralnog Balkana

Na Balkanu su najpoznatija nalazišta iz ovog perioda su Lepenski Vir koji se nalazi na Dunavu između Golupca i Donjeg Milanovca, Starčevo kod Pančeva i Vinče kod Beograda, a pronađeni su i neki od prvih rudnika u Evropi. Bakar se vadio kod Majdanpeka, a živa u Šupljoj steni na Avali. Pored ovih nalazišta u Srbiji je značajno nalazište kod Drenovca koga nazivaju neolitski megalopolis.

Nosioci ovih kultura su se bavili zemljoradnjom i stočarstvom, živeli su u rodovskim zajednicama, u naseljima različite veličine i trajanja.

Rano mlađe kameno doba

Prve neolitičke kulture na području Hrvatske su starčevačka kultura i impreso-keramička kultura na jadranskoj obali i ostrvima.

Starčevo, lokalitet po kojem je ova kultura dobila ime, se nalazi u južnom Banatu. Kultura se odatle proširila na područje Srbije, do Kosova na jugu, istočne i srednje Slavonije na zapadu te severoistočne i središnje Bosne gde se dodiruje s impreso-keramičkom kulturom. Osnovno obeležje starčevačke kulture su posude kuglastih i polukuglastih oblika grube izrade. Ukrašavane su plastičnim nalepcima, izbočinama, otiscima nokta ili prsta. Za fino posuđe je karakteristična sjajna crvena ili oker površina koja je ukrašena slikanjem crvenom, crnom, smeđom i belom bojom. Pripadnici ove kulture žive uglavnom u zemunicama. Među najvažnija nalazišta spadaju Vučedol kraj Vukovara, Sarvaš, Vinkovci, Pepelane i dr.

Keramika impresso kulture takođe je kuglastog ili polukuglastog oblika, crvenosmeđe boje. Ukrašavana je otiskivanjem ruba ili poleđine školjke, puža, prsta ili nokta po čemu je i dobila ime. Nositelji ove kulture stanuju u pećinama, a kasnije u naseljima polukružnog oblika. Najvažnija nalazišta su Vela jama (Lošinj), Smilčić, Danilo, Markova pećina (Hvar).

Srednje mlađe kameno doba

Svakodnevni predmeti Vinčanske kulture

Neolitska kamena sekira iz Mraclina

U srednjem mlađem kamenom dobu dolazi do primene nove tehnologije u izradi keramike. Umesto dosadašnjeg oksidacijskog načina pečenja (u prisustvu vazduha) počinje se primenjivati redukcijsko pečenje tj, pečenje bez prisustva vazduha. Zbog toga posuđe dobija tamnu, crnu boju. Novost je i tehnika finog poliranja posuđa koje dobija visoki, gotovo metalni sjaj. Najvažniji predstavnik ovih novina je vinčanska kultura (lokalitet Vinča kraj Beograda).

Međutim, sledom uticaja vinčanske na starčevačku kulturu, stvara se sopotska kultura. Boravišta su isključivo nadzemna, s podovima od nabijene zemlje. Posuđe je uglavnom bikoničnog oblika, a osim imitacija vinčanskih ukrasa (urezane trake ispunjene ubodima, glačanje), stvaraju se i originalni ukrasi jednostavnih nizova crta, cik-cak linije i sl. Starčevačku kulturu nasljeđuje korenovska kultura, koja pripada srednjoevropskoj kulturi linearno-trakaste keramike. Karakteristično je ukrašavanje posuđa urezanim uporednim crtama.

U ovom razdoblju na jadranskoj obali i ostrvima egzistira danilska kultura (Danilo, Vela jama (Lošinj), Vela pećina (Korčula), Bribir, Grapčeva pećina (Hvar)). Fino keramičko posuđe tamne boje ukrašavano je različitim geometrijskim motivima, spiralama, meandrima i sl. Iako se uglavnom stanovalo u pećinama, nađeni su ostaci zemunica i nadzemnih koliba. Karakteristični su ritoni - kultne posude na četiri noge, s visokom prstenastom ručkom.

Vidi još

• Starčevačka kultura
• Vinčanska kultura
• Kultura linearnotrakaste keramike
• Umetnost neolita
• Paleolit

Literatura

• Srejović, Dragoslav (1981). „Kulture mlađeg kamenog doba”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 15—30. 
• Sherrat, A. (1980). The Cabmridge Encyclopedia of Archeology. Cambridge University Press. str. 52—96. 
• Medović, Predrag (2003). Od pećine do palate - praistorija Evrope. Novi Sad: Platoneum. ISBN 978-86-83639-17-5. 
• Piggoti, Stuart (1984). Ancient Europe: From the Beginnings of Agriculture to Classical Antiquity. Edinburgh University Press. ISBN 9780852242520. 
• Leora-Guran, Andre (1991). Religije prethistorije. Beograd: Plato. 
• Preistorija jugoslovenskih zemalja, 1-5, Sarajevo, 1979-1986
• Gimbutas, Marija (1965). Bronze Age Cultures in Central and Eastern Europe. The Hauge: Walter de Gruyter & Co. Pristupljeno 10. 4. 2017. 
• Gavela, Branko (1982). Praistorijska arheologija. Beograd: Naučna knjiga. 
• Whittle, Alasdair (1996). Europe in the Neolithic. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-44476-7. 
• Lepenski vir - vodič kroz kulturu. Beograd: Narodni muzej u Beogradu. ISBN 978-86-7269-134-4. 
• Bellwood, Peter (30. 11. 2004). First Farmers: The Origins of Agricultural Societies. Wiley-Blackwell. str. 384. ISBN 978-0-631-20566-1. 
• Pedersen, Hilthart (2008). Die Jüngere Steinzeit Auf Bornholm. GRIN Verlag. ISBN 978-3-638-94559-2. 

Spoljašnje veze

• Dragoslav Srejović Balkan i Anadolija u srednje i mlađe kameno doba
• Vinča i njen svet
• Romeo, Nick (Feb. 2015). Embracing Stone Age Couple Found in Greek Cave. "Rare double burials discovered at one of the largest Neolithic burial sites in Europe." National Geographic Society
• McNamara, John (2005). „Neolithic Period”. World Museum of Man. Arhivirano iz originala 30. 4. 2008. g. Pristupljeno 14. 4. 2008. 
• Affonso, T.; Pernicka, E. (2000). „Pre-Pottery Neolithic Clay Figurines from Nevali Çori”. Internet Archaeology (9). doi:10.11141/ia.9.4. 
• Rincon, Paul (11. 5. 2006). „Brutal lives of Stone Age Britons”. BBC News. Pristupljeno 14. 4. 2008. 
• Current Directions in West African Prehistory – McIntosh & McIntosh (1983)
• „Neolithic”. Encyclopædia Britannica (na jeziku: engleski) (11 izd.). 1911.