Pređi na sadržaj

Džon Polanji

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Džon Polanji
Džon Polanji
Lični podaci
Datum rođenja(1929-01-23)23. januar 1929. (95 god.)
Mesto rođenjaBerlin,  Nemačka
ObrazovanjeUniverzitet u Mančesteru, Univerzitet u Torontu
Porodica
SupružnikBrenda Beri
RoditeljiMajkl Polanji
Naučni rad
Poljehemijska kinetika, dinamika reakcije
InstitucijaUniverzitet u Torontu
NagradeNobelova nagrada za hemiju (1986)

Džon Čarls Polanji (rođen 23. januara 1929) je mađarsko-kanadski hemičar koji je 1986. godine dobio Nobelovu nagradu za hemiju za svoja istraživanja u oblasti hemijske kinetike. Polanji je rođen u Berlinu u Nemačkoj, pre nego što je njegova porodica emigrirala 1933. godine u Ujedinjeno Kraljevstvo, gde se potom školovao na Univerzitetu u Mančesteru, a postdoktorsko istraživanje je obavio u Nacionalnom istraživačkom savetu u Kanadi i na Univerzitetu Prinston u Nju Džerziju. Prvo akademsko imenovanje Polanjija bilo je na Univerzitetu u Torontu. Pored Nobelove nagrade, Polanji je dobio i brojne druge nagrade, uključujući 33 počasne diplome, Vulfovu nagradu za hemiju i Gerhard Hercberg kanadsku zlatnu medalju za nauku i inženjerstvo. Izvan svog naučnog istraživanja, Polanji je aktivan u javnim raspravama o politici, posebno u vezi sa naukom i nuklearnim oružjem. Njegov otac, Mihalj (Mihály), bio je zapaženi hemičar i filozof. Njegov ujak Karl je bio ekonomista.[1] Prema Đerđu Marksu, on je bio jedan od „Marsovaca“, grupe istaknutih mađarskih naučnika koji su emigrirali u Sjedinjene Države u prvoj polovini 20. veka.[2]

Obrazovanje

[uredi | uredi izvor]
Akademski institut Džon Polanji, Toronto

Polanjijeva porodica se preselila iz Nemačke u Britaniju 1933. godine, delom kao rezultat progona Jevreja pod Adolfom Hitlerom (Polanjijev otac, koji je prešao u katoličanstvo, rođeni je Jevrej).[3] Tokom Drugog svetskog rata, Polanjijev otac poslao ga je u Kanadu na tri godine, kada je imao 11 godina, kako bi bio siguran od nemačkih bombaških napada.[traži se izvor] Dok je živeo u Torontu, pohađao je škole Univerziteta u Torontu. Po povratku u Britaniju, Polanji je završio srednju školu i pohađao univerzitet u Mančesteru, gde je 1949. godine stekao diplomu, a 1952. godine doktorirao.[traži se izvor] Iako je njegovo univerzitetsko obrazovanje bilo usmereno na nauku, nije bio uveren da je to njegov poziv nakon završetka srednje škole, kada je nakratko razmišljao o pesničkoj karijeri.[4] Njegov otac, Mihali (Majkl) Polanji, bio je profesor na hemijskom odseku tokom njegove prve godine univerziteta, pre nego što je prešao na novostvoreno mesto na odeljenju za društvene studije. Polanjijev supervizor tokom postdiplomskih studija bio je Ernest Varhurst, bivši student njegovog oca.[traži se izvor] Po završetku doktorata, Polanji je radio postdoktorska istraživanja pri Nacionalnom istraživačkom savetu u Otavi, Ontario od 1952. do 1954. godine, gde je radio sa Edgarom Vilijamom Ričardom Stejsijem. Od 1954. do 1956. bio je naučni saradnik na Univerzitetu Prinston.

Akademski poslovi

[uredi | uredi izvor]

Džon Polanji započeo je na Univerzitetu u Torontu kao predavač 1956. Brzo je napredovao na univerzitetu, unapređen u docenta 1957, vanrednog profesora 1960. i postao redovni profesor 1962. 1975. godine imenovan je za univerzitetskog profesora, počasno zvanje koje je od tada i zadržao.[5]

Istraživačka interesovanja

[uredi | uredi izvor]

Polanjijeve doktorske studije na Univerzitetu u Mančesteru fokusirale su se na merenje jačine hemijskih veza pomoću termičke disocijacije, nadovezujući se na Varhurstove diplomske studije pomoću aparata sa natrijumovim plamenom kako bi se utvrdila verovatnoća da će sudar atoma natrijuma i drugog molekula dovesti do hemijske reakcije.[traži se izvor] Većinu svoje karijere Polanjijeva istraživanja fokusirala su se na hemijsku dinamiku, pokušavajući da utvrde mehaniku hemijske reakcije i svojstva hemijskih vrsta u prelaznom stanju.[6] Dok je bio u Nacionalnom istraživačkom savetu, Polanji je procenjivao teoriju tranzicionog stanja zbog njenih prediktivnih moći, došavši do zaključka da je teorija bila manjkava, uglavnom zbog nedostatka znanja o silama koje su u igri u tranzicionom stanju. Pred kraj svog boravka u ovom savetu, Polanji je radio u laboratoriji Gerharda Hercberga, koristeći spektroskopiju za ispitivanje vibracionog i rotacionog pobuđivanja u molekulima joda. Tokom Polanjijevog boravka na Univerzitetu Prinston, radio je sa ser Hjuom Tejlorom i njegovim kolegama. Na njega su uticale studije sprovedene na Prinstonu, koje su proučavale vibraciono pobuđene proizvode reakcije između atomskog vodonika i ozona.

Kada se Polanji preselio na Univerzitet u Torontu, njegovi prvi postdiplomci istraživali su povećane brzine reakcija sa vibraciono pobuđenim vodonikom, kao i prisustvo vibraciono pobuđenog hlorovodonika tokom egzotermne reakcije molekularnog hlora sa atomskim vodonikom.[traži se izvor] Apsolvent Kenet Kešon radio je sa Polanjijem kada su otkrili svoja prva otkrića o hemiluminescenciji, svetlosti koju emituje molekul atoma kada je u pobuđenom stanju. Ovaj rad je prvi put objavljen 1958.[traži se izvor]

2009. godine Polanji i njegove kolege objavili su u časopisu Nature Chemistry rad pod naslovom „Molekularna dinamika u površinskim reakcijama“.[traži se izvor] Ovo novije istraživanje moglo bi da utiče na nanotehnologiju.[traži se izvor] Polanjijev rad se i dalje fokusira na osnovni tok hemijskih reakcija, ali otkako je 1986. dobio Nobelovu nagradu, njegove metode su se promenile. Dok je boravio u Švedskoj na ceremoniji dodele nagrada, susreo se sa trojicom naučnika koji su 1986. godine dobili Nobelovu nagradu za fiziku, a koji su bili nagrađeni za svoj rad u elektronskoj optici i skenirajućoj tunelskoj mikroskopiji.[traži se izvor] Ova tehnologija omogućila je Polanjiju i njegovim kolegama da nadgledaju hemijske reakcije u vrlo malim razmerama, umesto da posmatraju energiju koja se oslobađa pomoću infracrvene tehnologije. Njegova laboratorija na Univerzitetu u Torontu trenutno ima 4 skenirajuća tunelska mikroskopa, čija se vrednost procenjuje na približno 750.000 američkih dolara svaki.

Pored bavljenja naukom, Polanji je uvek bio izuzetno svestran. Kao student uređivao je novine i pokazivao interesovanje za politiku.[7] Iako je njegov otac bio naučnik, nije pokazao neposredan afinitet prema hemiji.[6] Počev od 1950-ih, Polanji se uključio u javne poslove, posebno u vezi sa nuklearnim oružjem. Osnovao je kanadsku Pagvoš grupu 1960. godine i bio je predsednik te grupe od njenog osnivanja do 1978. Pagvoš je globalni pokret koji je 1995. godine dobio Nobelovu nagradu za mir. Njihov cilj je smanjenje oružanih sukoba i traženje rešenja za globalne probleme.[8] Takođe je bio pristalica „čiste“ nauke i kritičar vladinih politika koje ne podržavaju takva istraživanja.[9] Takođe je pristalica Kampanje za uspostavljanje Parlamentarne skupštine Ujedinjenih nacija, organizacije koja se zalaže za demokratsku reformaciju Ujedinjenih nacija i stvaranje odgovornijeg međunarodnog političkog sistema.[10] Polanji često prihvata govorničke angažmane kako bi razgovarao o pitanjima koja se odnose na socijalnu pravdu, mir i proliferaciju nuklearne energije, uprkos svom zauzetom istraživačkom rasporedu.[11] Često komentariše nauku i pitanja javne politike u odeljcima Pisma uredniku i Mišljenje novina The Globe and Mail.[12][13][14] Trenutno je član Nacionalnog savetodavnog odbora[15] Centra za kontrolu naoružanja i ne-širenje oružja, istraživačkog dela Saveta za podnošljiv život u svetu (Council for a Livable World).

Nagrade i počasti

[uredi | uredi izvor]

Nobelova nagrada

[uredi | uredi izvor]

Polanji je 1986. godine dobio Nobelovu nagradu za hemiju za svoj rad u oblasti hemijske kinetike. Nagradu je podelio sa Dadlijem Heršbahom sa Univerziteta Harvard i Juen T. Lijom sa Univerziteta Kalifornije. Trio je nagrađen zbog „njihovog doprinosa u dinamici hemijskih elementarnih procesa“.[16] Polanjijev doprinos bio je usredsređen na rad koji je radio na razvoju tehnike infracrvene hemiluminiscencije. Ova tehnika je korišćena za merenje slabih infracrvenih emisija novoformiranog molekula kako bi se ispitala dispozicija energije tokom hemijske reakcije. Polanjijevo Nobelovo predavanje po prijemu nagrade nosilo je naslov „Neki koncepti u dinamici reakcija“.[17]

Polanji je imao pomešana osećanja u vezi sa uticajem Nobelove nagrade na njegovo istraživanje, osećajući da je njegovo ime na istraživačkim predlozima i radovima često donosilo dodatnu kontrolu, a takođe je bilo i ljudi koji su posle nagrade dovodili u pitanje njegovu posvećenost nauci. Polanji je rekao, "Postoji vrlo razumna sumnja da ste toliko zauzeti radeći stvari koje rade dobitnici Nobelove nagrade, a da zapravo samo pola svog uma dajete nauci."[11]

Njegova Nobelova nagrada takođe je nagovestila promenu u njegovom pravcu istraživanja. Nobelovu nagradu za fiziku za 1986. godinu dobili su Ernst Ruska, Gerd Binig i Hajnrih Rorer za njihov rad sa elektronskim mikroskopima i skenirajućoj tunelskoj mikroskopiji (STM).[18] Ovo istraživanje izazvalo je Polanjijevo interesovanje dok je boravio u Švedskoj na ceremoniji. Po povratku u Toronto, Polanji i njegove kolege su ispitali tehniku i sada imaju četiri skenirajuća tunelska mikroskopa koja koriste za prikaz hemijskih reakcija na molekularnom nivou, umesto da koriste infracrvenu detekciju i hemiluminiscenciju.[11]

Polanjijeva Nobelova medalja izložena je na koledžu Masej (Univerzitet u Torontu).

Dodatne nagrade

[uredi | uredi izvor]

Za člana Kraljevskog društva (FRS) izabran je 1971. godine.[19] Polanji je 1974. godine postavljen za oficira Kanadskog reda. 1979. godine unapređen je u pratioca.[5] Tokom svoje karijere primio je mnoštvo drugih nagrada, uključujući Marlou medalju Faradejevog društva 1962. godine, Stogodišnju medalju Britanskog hemijskog društva 1965. godine, Stejsijevu nagradu za prirodne nauke 1965. godine (podeljena), Noranda nagradu Hemijskog instituta Kanade 1967. godine, medalju Henrija Maršala Torija Kraljevskog društva Kanade 1977. godine, Vulfovu nagrada za hemiju 1982. godine (podeljena), Memorijalnu nagradu Isak Volton Kilam 1988. godine, Kraljevsku medalju Kraljevskog društva 1989. godine i nagradu predavača Džon Č. Polanji Kanadskog društva za hemiju 1992. 2007. godine Polanji je nagrađen Gerhard Hercberg kanadskom zlatnom medaljom za nauku i inženjerstvo.[20] Kraljevsko hemijsko društvo počastilo je Polanjija nagradom za predavački program Faradej za 2010. godinu.[21]

Polanji je dobio mnoge počasne diplome iz 25 institucija, uključujući Vaterlo 1970, Univerzitet Harvard 1982, Otava 1987, i Kraljičinu 1992.[5] Član je Kraljevskog društva Kanade, Kraljevskog društva u Londonu, Kraljevskog društva u Edinburgu i član je Američke akademije umetnosti i nauke, Američke nacionalne akademije nauka, Papske akademije nauka i počasni član Kraljevskog hemijskog društva Ujedinjenog Kraljevstva i Hemijskog instituta Kanade.

Polanji je prikazan na poštanskoj marki prve klase pošte Kanade, 3. oktobra 2011. godine, izdatoj u znak pozdrava Međunarodnoj godini hemije. Polanji je 1992. imenovan za Kraljičino tajno veće Kanade.[22]

Nasleđe

[uredi | uredi izvor]

U čast Polanjijeve Nobelove nagrade, vlada Ontarija ustanovila je „Nagrade Džon Čarls Polanji“. Svaka od ovih nagrada vredi 20.000 američkih dolara, a dodeljuju se mladim istraživačima u provinciji u postdoktorskom stipendiranju ili onima koji su nedavno započeli posao na fakultetu na univerzitetu u Ontariju. Nagrade se dodeljuju u sličnim kategorijama kao i Nobelove nagrade, široko definisane kao: fizika, hemija, fiziologija ili medicina, ekonomija i književnost.[23]

Kanadsko veće za prirodne nauke i inženjerska istraživanja (NSERC) stvorilo je nagradu Džon Č. Polanji za priznanje istraživaču ili istraživačima čiji je rad u polju podržanom od NSERC-a doveo do izuzetnog napretka na tom polju. Istraživanje je moralo biti sprovedeno u Kanadi i barem delimično podržano sredstvima NSERC-a. Nagrada se delimično sastoji od donacije od 250.000 USD za pobednika.[24] Prvi dobitnik nagrade Džon Č. Polanji bio je Sudburi Neutrino Opservatorija.[25] 2011. nagrada je uručena Viktoriji M. Kaspi, astrofizičarki sa Univerziteta Makgil.[26]

Polanji je počeo da objavljuje svoja naučna istraživanja 1953. godine. Do 2010. objavio je preko 250 naučnih radova.[27] Njegovo pisanje nije ograničeno na njegova naučna interesovanja, jer je objavio preko 100 članaka o politici, uticaju nauke na društvo i kontroli naoružanja.[5] 1970. snimio je film pod naslovom Koncepti u reakcionoj dinamici i uredio knjigu pod nazivom Opasnosti od nuklearnog rata.

Lični život

[uredi | uredi izvor]

Polanji je rođen 1929. godine u porodici Majkla i Magde Elizabet Polanji u Berlinu, Nemačka.[5] Otac mu je rođen 1891. godine u Mađarskoj.[3] Njegov ujak Karl je bio ekonomista, zapažen po kritikama tržišnog kapitalizma.[9] Njegov deda, Mihali Polaček, gradio je železnicu. Mihali Polaček promenio je prezime porodice u Polanji, ali nije promenio svoje ime. Kada su živeli u Budimpešti, Polanjijevi su smatrani Jevrejima koji se ne pridržavaju svih pravila vere, a Majkl Polanji prešao je u katolicizam kada je bio na univerzitetu.

Polanji se 1958. oženio Anom Ferar Davidson (1929–2013).[28] Ima dvoje dece - ćerku Margaret, rođenu 1961. i sina Majkla, rođenog 1963.[5] Njegova ćerka je novinarka, a sin politikolog koji je karijeru započeo kao fizičar.[7] Polanji je trenutno oženjen portretistkinjom Brendom Bari.[29] Izvan njegovih naučnih i političkih napora, Polanjijevi interesi uključuju umetnost, književnost i poeziju. U mlađim danima bio je strastveni kanuista na vodi, ali to je zamenio hodanjem i skijanjem.

Vidi još

[uredi | uredi izvor]

Reference

[uredi | uredi izvor]
  1. ^ „Polanyi Biography at Nobel e-Museum”. 
  2. ^ György Marx. „A MARSLAKOK LEGENDAJA”. Fizikai Szemle 1997/3. szám (na jeziku: mađarski). Arhivirano iz originala 09. 04. 2022. g. Pristupljeno 13. 04. 2021. 
  3. ^ a b Knepper, P. (2005). „Michael Polanyi and Jewish Identity”. Philosophy of the Social Sciences. 35 (3): 263—293. doi:10.1177/0048393105277986. 
  4. ^ Andersson, Erin; McIlroy, Anne (2. 5. 2009). „Is Canada losing the lab-rat race?”. The Globe and Mail. str. F1. 
  5. ^ a b v g d đ „John C. Polanyi – Biography”. The Nobel Foundation. Pristupljeno 31. 3. 2011. 
  6. ^ a b „John Charles Polanyi”. GCS Research Society. Pristupljeno 31. 3. 2011. 
  7. ^ a b „John C. Polanyi Official Website, Killiam Biography”. University of Toronto. Arhivirano iz originala 17. 3. 2012. g. Pristupljeno 31. 3. 2011. 
  8. ^ „John Polanyi CI to provide exciting opportunities for Lawrence Heights students”. Toronto District School Board. 17. 12. 2010. Arhivirano iz originala 13. 04. 2021. g. Pristupljeno 31. 3. 2011. 
  9. ^ a b „Polanyi, John Charles”. The Canadian Encyclopedia. Arhivirano iz originala 03. 01. 2006. g. Pristupljeno 31. 3. 2011. 
  10. ^ „Supporters”. Campaign for a UN Parliamentary Assembly (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2017-09-26. 
  11. ^ a b v Hall, Joseph (21. 11. 2009). „Not resting on his (Nobel) laurels "; 'I still dream science,' says 1986 chemistry Prize winner John Polanyi who's now tackling nanotechnology”. Toronto Star. str. GT1. 
  12. ^ Polanyi, John (14. 4. 2010). „Nuclear Security”. The Globe and Mail. str. A18. 
  13. ^ Polanyi, John (7. 12. 2010). „Freedom, indivisible”. The Globe and Mail. str. A20. 
  14. ^ Polanyi, John (31. 1. 2010). „The solemn quest for 'global zero'”. The Globe and Mail. str. A17. 
  15. ^ „Board”. Center for Arms Control and Non-Proliferation. Center for Arms Control and Non-Proliferation. Pristupljeno 22. 9. 2016. 
  16. ^ „Press Release: The 1986 Nobel Prize in Chemistry”. The Nobel Foundation. Pristupljeno 31. 3. 2011. 
  17. ^ „Some Concepts in Reaction Dynamics” (PDF). The Nobel Foundation. Pristupljeno 31. 3. 2011. 
  18. ^ „The Nobel Prize in Physics 1986”. The Nobel Foundation. Pristupljeno 1. 4. 2011. 
  19. ^ „Fellowship of the Royal Society 1660–2015”. London: Royal Society. Arhivirano iz originala 15. 7. 2015. g. 
  20. ^ „2007 Gerhard Herzberg Canada Gold Medal for Science and Engineering”. Natural Sciences and Engineering Research Council. Pristupljeno 31. 3. 2011. 
  21. ^ „Faraday Lectureship Prize Winner 2010”. Royal Society of Chemistry. Pristupljeno 31. 3. 2011. 
  22. ^ „Privy Council Office”. 2017-12-04. Arhivirano iz originala 15. 2. 2016. g. Pristupljeno 7. 2. 2020. 
  23. ^ „John Charles Polanyi Awards”. Ontario Council of Graduate Studies. Arhivirano iz originala 6. 1. 2011. g. Pristupljeno 31. 3. 2011. 
  24. ^ „NSERC – John C. Polanyi Award – About the Award”. Natural Sciences and Engineering Research Council. Pristupljeno 31. 3. 2011. 
  25. ^ „2006 NSERC John C. Polanyi Award”. Natural Sciences and Engineering Research Council. Pristupljeno 31. 3. 2011. 
  26. ^ „NSERC John C. Polanyi Award”. Natural Sciences and Engineering Research Council. Pristupljeno 1. 4. 2011. 
  27. ^ „Publications”. University of Toronto. Arhivirano iz originala 14. 5. 2011. g. Pristupljeno 31. 3. 2011. 
  28. ^ „In Memory of Anne (Sue) Polanyi”. Arhivirano iz originala 2. 1. 2014. g. Pristupljeno 2014-01-02. 
  29. ^ „Brenda Bury's biography”. Brenda Bury. Pristupljeno 31. 3. 2011. 

Spoljašnje veze

[uredi | uredi izvor]
  • Nobelovo predavanje, 8. decembra 1986, Neki koncepti u dinamici reakcija
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Џон_Полањи&oldid=28517745”