Sirmijum

Za druge upotrebe, pogledajte Sirmijum (višeznačna odrednica).

Maketa Sirmijuma u centru za posetioce „Carska palata“.

Ruine Carske palate Sirmijuma.

Sirmijum, jedna od četiri prestonice poznog Rimskog carstva. Grad je bio prestonica prefekture Ilirik, 318-379.

Sirmijum (lat. Sirmium) bio je antički grad i jedna od četiri prestonice Rimskog carstva. Nalazio se na prostoru današnje Sremske Mitrovice. Prvi put se pominje u 4. veku p. n. e. i prvobitno su ga naseljavali Iliri i Kelti. U 1. veku p. n. e. pokorili su ga Rimljani i u doba carstva je postao glavni grad rimske provincije Donje Panonije. Sirmijum je 294. godine proglašen za jednu od četiri prestonice Rimskog carstva. Takođe je bio glavni grad prefekture Ilirik i provincije Panonija Sekunda. Vlada Republike Srbije je 1990. proglasila Sirmijum arheološkim nalazištem od izuzetnog značaja.

Istorija

Sirmijum je počeo da se razvija na ušću Bosuta u Savu, na južnim obroncima Fruške gore, u 1. veku. Pretpostavlja se da su ga osnovali Iliri. Zahvaljujući reci i rečnoj plovidbi, grad se brzo razvijao i rastao. Sedam (po drugom mišljenju - deset) vladara Rimskog carstva rođeno je u Sirmijumu ili njegovoj okolini: Trajan Decije, Aurelijan, Prob, Maksimijan, Hostilijan, Konstancije II i Gracijan. Grad je u periodu od 1. do 4. veka nove ere bio sedište rimskih provincija Panonija, Donja Panonija i Panonija Sekunda, sedište Prefekture Ilirik, povremena carska rezidencija, episkopski centar i moćni logor legionara koji su branili carstvo od upada varvarskih plemena. Sirmijum je postao prestonica Rimskog carstva 1. marta 293. godine za vreme vladavine Galerija. Grad je bio prestonica nekoliko decenija. U 4. veku pominje se kao najlepši i najbogatiji grad Ilirika. U periodu od 4. do 6. veka napredak Sirmijuma su prekinuli, tada česti, napadi Varvara: Gota, Huna, Gepida. Završni udarac razvoju grada zadali su Avari, 505. godine, posle čijeg je razornog napada stanovništvo pobeglo, a grad je zapaljen.

Sirmijum je imao dva mosta sa kojima je bila premošćena reka Sava, na šta ukazuju istorijski izvori. Most Ad Basante (prema Bosni) se nalazio na nešto severnijoj trasi od starog pontonskog mosta u Sremskoj Mitrovici. Aretemidin most se nalazio u blizini današnjeg pešačkog mosta koji spaja centar Sremske i Mačvanske Mitrovice. Na tom mostu su 304. godine, zbog propovedanja hrišćanstva, pogubljeni prvi episkop Sirmijuma Irinej i njegov đakon Dimitrije, sa mnogim sirmijumskim mučenicima. Posle 313. godine Sirmijum postaje važan hrišćanski centar. Do sada je na lokalitetu Sirmijuma otkriveno osam ranohrišćanskih hramova, od kojih su najpoznatiji oni posvećeni Sv. Irineju, Sv. Dimitriju i Sv. Sinenotu.

• 
  Položaj provincije Panonija na karti Rimskog carstva.
• 
  Rimska provincija Panonija sa Sirmijumom kao važnim vojnim i trgovačkim centrom.
• 
  Sirmijum u doba cara Trajana postaje prestonica nove provincije Donja Panonija.
• 
  Karta provincije Panonija Sekunda sa glavnim gradom Sirmijumom. Nastaje oko 296. reformama cara Dioklecijana i daljim usitnjavanjem stare provincije Panonije.

Ime

Prvi pečat i grb rimskog naselja Sirm(ium)a. Na njemu je prikazana boginja Fortuna sa bogatim ravničarskim plodovima.

Sirmijum se zvao na vulgarnolatinskom Sermi.

U srednjem veku, kada je obnovljen, grad je postao poznat kao grad sv. Dimitrija, po kome je današnja Sremska Mitrovica dobila ime.

Arheologija

Arheološka istraživanja otkrila su veliki deo starog naselja Sirmijum. Grad je bio prostran, okružen bedemima i rovovima unutar kojih se nalazila carska palata. Istraživanja sprovođena od sredine 20. veka otkrila su delove hipodroma, kao i više luksuznih kuća i vila ukrašenih freskama i mozaicima. Vidljivi su ostaci javnih kupatila, nekropole, horeuma, trgovačkih i zanatskih centara. Danas se antički ostaci velikim delom nalaze ispod savremenog grada i samo su delimično prezentovani, koliko to dopušta prostor arheoloških iskopina, koje se nalaze između zgrada. Freske i skulpture koje su pronađene na 74 lokaliteta u Sirmijumu, dokazuju da su ih radili prvorazredni umetnici i dekorateri.

Na lokalitetu Glac nedaleko od Sremske Mitrovice nalazi se još neiskopana palata imperatora Maksimijana Herkulija podignuta na mestu gde su mu roditelji radili kao nadničari na imanju jednog rimskog kolona. Prilikom izgradnje Hirurškog bloka, pronađeno je monumentalno Jupiterovo svetilište sa preko osamdeset žrtvenika, što je drugo po veličini u Evropi. Ostaci Carske palate su 2008. godine zaštićeni „laminarnim šatorom“. Na površini od 2.500 kvadrata je izloženo 250 kvadrata podnih mozaika. Na mnogim mestima mozaici su u tri sloja, što govori o obnavljanju carske palate sa smenom vladara. Otkopavanja palate počela su 2017. godine.

• 
  Ruine prestonog dela Carske palate iz doba starog Rima u gradskom središtu Sremske Mitrovice.
• 
  Ostaci sirmijumske trgovačke četvrti u današnjem gradskom jezgru Sremske Mitrovice.
• 
  Ruine Carske palate Sirmijuma.

Na početku sedamdesetih godina 20. veka grupa arheologa i entuzijasta, sponzorisanih od vlade SAD, ponudila je opštinskim vlastima Sremske Mitrovice, da sagradi potpuno novi i savremeni grad, ali na drugoj lokaciji, da bi zauzvrat dobila dozvolu za iskopavanje Sirmijuma u celini. Opštinska uprava, pod snažnim pritiskom organa jugoslovenske federacije, zahtev nije ni razmatrala.

Za vreme iskopavanja temelja za novu sremskomitrovačku robnu kuću tokom leta 1972. godine, jedan radnik je, na oko 2 m dubine iskopa, slučajno svojim ašovom probio zazidani kožni zamotuljak iz koga su ispala tačno 33 zlatna rimska novčića, koja su verovatno bila deo zaboravljenog i skrivenog blaga jedne bogate sirmijumske porodice. 4 pronađena novčića iskovana za vreme vladavine Konstancija II smatraju se najreprezentativnijim primercima kasnorimskog doba (4. vek) i neprocenjive su vrednosti. Radnik čiji je ašov izneo na svetlost dana jedno od najvećih arheoloških otkrića na našim prostorima nikada nije nagrađen. Ironično, mladi radnik, srednjoškolac, koji je honorarno radio na iskopu tokom raspusta, zvao se Zlatenko.

• 
  Zlatni rimski šlem pronađen nedaleko od Sirmijuma 1955. Danas je izložen u Muzeju Vojvodine.
• 
  Fragment nadgrobnog spomenika iz II veka, danas u Arheološkom muzeju u Zagrebu

Stanovništvo

Najpoznatiji istoričar 4. veka, Amijan Marcelin, nazvao je Sirmijum „slavnom i mnogoljudnom majkom gradova“.

U vremenu kulminacije moći grada (4. vek), Sirmijum je u jednom trenutku imao i preko 100.000 stanovnika, što bi u današnjem vremenu odgovaralo statusu i značaju Londona.

Sirmijum je jedan od retkih gradova, osim samog Rima, u kojima su regrutovani pripadnici elitne pretorijanske garde.

Carevi

Decije Trajan, prvi je od deset rimskih careva rođenih u Sirmijumu ili njegovoj okolini.

U periodu Rimskog carstva u Sirmijumu ili njegovoj okolini rođeno je deset rimskih imperatora, a osam drugih je boravilo u njemu tokom svoje vladavine (od nekoliko meseci do više godina) zbog vladarskih obaveza ili planiranja i vođenja vojnih pohoda. Najmanje dva imperatora umrla su u gradu od posledica zaraze kugom.

Rimski car-filozof Marko Aurelije umro je u Sirmijumu 180. godine od kuge, a ne kao što se u filmovima i dobrom delu istorijske literature navodi u Vindoboni (današnji Beč). Kao dokaz za tu tvrdnju uzimaju se spisi rimskog pisca Herodijana, koji pominje da je car živeo u Sirmijumu za vreme pripreme vojnih pohoda, kao i da je u gradu neko vreme (170—174) boravila i carica Galerija Faustina sa kćerkom. Herodijan izričito navodi da je car Marko Aurelije umro u Sirmijumu od kuge 180. godine, gde je i spaljen, a pepeo mu je prenesen u Rim. U Sirmijumu je Marko Aurelije primio i vladara nomadskog naroda Jaziga, Bakadaspesa, koji je došao da moli za mir, ali ga je car odbio. Podatak o boravku Marka Aurelija u gradu nalazi se i u delu Filostrata, u opisu puta Heroda Atika. Filostrat je naveo da je grad služio kao polazna tačka i glavni štab u ratu protiv Germana. Ove tvrdnje potkrepljuje činjenica da je u trenutku smrti car vodio rat protiv germanskog plemena Markomani, a koje je tada naseljavalo teritoriju današnje Bačke. Spis koji je sastavio Filostrat veoma je značajan i kao najstariji pisani pomen Carske palate u Sirmijumu, što ne znači da ona i pre toga nije postojala, jer je i car Trajan zimu 100. / 101. godine zasigurno proveo u gradskoj palati. Istočno od Sirmijuma, na potesu Crepovac, pronađena su dva rimska miljokaza, jedan iz 161. godine, a drugi iz 198. godine. Oba obeležavaju rastojanje do Sirmijuma od tri rimske milje. Na prvom miljokazu pominju se imperatori Marko Aurelije i Lucije Ver. Na tom lokalitetu je bio stacioniran najveći deo rimske vojske koju je Marko Aurelije okupio za rat protiv Markomana, dok je sam car bio smešten u sirmijumskoj gradskoj palati. Za Vindobonu, kao za mesto smrti cara, nema ni jedan istorijski dokaz, osim pronalaska Aurelijevih spisa, mada su delovi istih spisa (neke vrste dnevnika filozofskih razmišljanja) pronađeni i u drugim mestima. Iako istoričari jednoglasno napominju da je te spise (Samome sebi, u originalu Ta eis heauton) Aurelije pisao u Sirmijumu, filmski režiseri su do danas ostali neumoljivi. Na dušu im se stavlja i proglašavanje njegovog sina Komoda za zlikovca, iako je bio miljenik naroda i vladao čak 13 godina.

Religija

Najstarija otkrivena hrišćanska crkva u našoj zemlji (danas konzervirana u ostacima) nalazi se na lokalitetu nekadašnjeg Sirmijuma. Pronađeni su ostaci bazilike Svetog Dimitrija iz 5. veka.

Tačno na mestu nekadašnjeg sirmijumskog Artemidinog mosta gde su u vreme progona hrišćana vršena pogubljenja ”sirmijumskih svetih mučenika”, 1993. godine podignut je najduži viseći pešački most u Evropi. Po jednom od pogubljenih mučenika, Sv. Irineju, most je dobio i ime.

Karakteristike grada

Topografija Sirmijuma

Topografija Sirmijuma umnogome se razlikovala u odnosu na današnju topografiju Sremske Mitrovice. Današnji grad ima više uzvišenja nego rimski (kao posledica naslaga zemlje tokom vekova) i drugačije vodotokove fruškogorskih potoka koji se ulivaju u Savu. Sirmijum je bio grad malih bara i jezera, vremenom isušenih. Jedna od najizraženijih promena je, po ovdašnjim arheolozima, promena toka Save, koja je u rimsko doba u delu toka kod Sirmijuma stvarala dve rečne ade, danas delove sremske, odnosno mačvanske rečne obale.

Vodovod

U vreme najvećeg uspona Sirmijuma, u gradu je postojao savršen sistem vodovoda (10 m visoki akvadukti) koji je Sirmijum snabdevao pijaćom vodom sa fruškogorskih izvora. Akvadukt se od izvora Vranjaš, u podnožju Fruške gore, do Sirmijuma prostirao u dužini od oko 14 km. Trasa i ostaci akvadukta prate današnju centralnu osu Sremske Mitrovice, tj. ulice Fruškogorsku i Kralja Petra I. Pad terena prema Savi omogućio je i nesmetan tok kanalizacije prema reci. Kanali za odvođenje takođe su bili veoma uspešno rešeni, po uzoru na tadašnje velike gradove, pre svega Rim.

Ostaci akvadukta bili su očuvani sve do 1908. godine, kada je gradski magistrat doneo odluku da se poruše i da se materijal od ovih ostataka ugradi u put za Manđelos. Tom prilikom je čuveni mitrovački učitelj i arheolog Ignjat Jung, iz protesta, napustio grad i porodicu i nestao u nepoznatom pravcu, a sudbina mu se ni do danas ne zna.

Kovnica

Zlatni novac Flavija Klaudija Julijana kovan u Sirmijumu oko 361.

1887. godine bile su poznate i sačuvane samo tri zlatne i jedna srebrna poluga sa kovničkom oznakom grada Rima. Ali pomenute godine došlo je do velikog otkrića u mestu Budže kod Brašova u Rumuniji. Tom prilikom pronađeno je čak 15 zlatnih poluga sa kovničkim oznakama Sirmijuma. Težina poluga se kretala od 327 do 524 grama, a danas se iste čuvaju u trezorima muzeja u Londonu, Parizu, Beču, Budimpešti i Napulju, gde su dospele trgovinom antikvitetima. Sve poluge su bile obeležene sa tri pečata: jedan je sadržao imena funkcionera kovnice i kontrolora čistoće zlata, drugi je bio grb grada Sirmijuma (boginja Fortuna sa oznakom SIRM), a na trećem su bila poprsja trojice careva: Gracijana, Valentinijana II i Teodosija I Velikog. Sirmijumske poluge odaju nam i podatak o količini zlata koja je prošla kroz sirmijumsku kovnicu, osnovanu još u vreme Marka Aurelija, s obzirom da je pronađen kalup za revers njegovog denara. Između 320. i 326. godine, u vreme Konstantinovog upravljanja carstvom iz Sirmijuma, u gradskoj kovnici kovan je samo zlatni novac, i to u dve oficine. Jedna oficina je imala 56 kovničkih mesta, što znači da je u Sirmijumu u tom trenutku bilo 112 kovničara. Po računicama stručnjaka, jedan kovničar je mogao dnevno da iskuje 1800 komada novca, što govori da je sirmijumska kovnica izbacivala 201.600 primeraka zlatnih solida. Pomnoženo sa 6 godina rada, to daje cifru od 441.504.000 solida koji su bili teški u proseku oko 5 grama. Iz pomenute računice proizilazi da je u Sirmijumu, za kovanje novca, utrošeno više od 2.207 tona zlata. I ovaj podatak ide u prilog jedinstvenosti Sirmijuma na našim prostorima, a i činjenici da je pojedinim imperatorima bilo važnije da osvoje Sirmijum i tu zadobiju poverenje građana i vojske, nego da to urade u Rimu. Nažalost, podatak o količini iskovanog zlata u sirmijumskim kovnicama najviše je privlačio tzv. ”divlje kopače” i trgovce na crnom tržištu, koji su poslednjih decenija 20. veka načinili ogromnu i nepovratnu kulturnu i materijalnu štetu, ne samo Sirmijumu (Sremskoj Mitrovici), već i celokupnoj kulturnoj baštini Srbije.

Hipodrom

Trkač sa sirmijumskog hipodroma - Zidna slika.

Ispod današnje Sremske Mitrovice, na lokalitetu nekadašnjeg antičkog Sirmijuma, nalazi se jedini neiskopani rimski hipodrom na svetu, sagrađen početkom 4. veka carskim ukazom cara Konstantina ili cara Licinija. Ogromna građevina dužine oko 450-500 m i širine 150 m nalazi se u ostacima oko 4 m ispod nivoa današnje Mitrovice i prostire se u širokom području od tzv. jalijskih bara na jugoistoku do zgrade današnjeg SUP-a na severozapadu, tangirajući prostor Carske palate za koju je bila funkcionalno vezana. Sirmijumski hipodrom smatra se najvećom (!) građevinom rimske antičke arhitekture van Italije. Postojanje ovakve strukture (tačnije visokih tribina hipodroma) uticalo je na formiranje zanimljive terenske slike tog dela grada koja podseća na dugačku ”dolinu”, gde je najniža tačka današnja Masarikova ulica, a zatim se teren ”penje” u pravcu juga (put prema Savi) i severa (put prema gradskoj Gimnaziji). Ono što je jedino sigurno jeste da bi svaki pokušaj iskopavanja celine ili dela hipodroma za posledicu imao rušenje postojećih gradskih struktura, od kojih su neke stare i po 100 i više godina i smatraju se zaštićenim objektima kulture. Deo egipatskog obeliska je pronađen 1939. i poslat u Nemačku.

Vidi još

• Trajan Decije
• Aurelijan
• Prob
• Maksimijan Herkulije
• Viminacijum
• Carska palata Šarkamen
• Nais i Medijana
• Justinijana Prima
• Kastrum Diana
• Feliks Romulijana
• Singidunum
• Sremska Mitrovica
• Opsada Sirmijuma

Извори

• Политика - Сирмијум - Престоница на Сави
• Глас јавности - Царска палата открива нове тајне

Додатна литература

• Sirmium. Archaeological investigations in Syrmian Pannonia, herausgegeben vom Arheološki Institut, Belgrad, und von der École Française, Rom, 12 Bände, 1971–1982. Publikation der Ergebnisse der Grabungen des jugoslawisch-französischen Archäologenteams.
• Gračanin, Hrvoje (2009). „Avari, južna Panonija i pad Sirmija”. Scrinia Slavonica. 9: 7—56. 
• Gračanin, Hrvoje (2014). „Crkveni ustroj u kasnoantičkoj južnoj Panoniji”. Croatica Christiana Periodica. 38 (73): 1—12. 
• Марко Дабић, "Црквени сабори у Илирику у IV веку", Ниш 2016.
• Michael Durst: Sirmium. In: Lexikon für Theologie und Kirche, 3. Aufl., Bd. 9: San bis Thomas, Herder, Freiburg 2000, Sp. 632–634.
• Noël Duval: Sirmium. Ville impériale ou Capitale? In: XXVI corso di cultura sull'arte Ravennate e bizantina, Jg. 26 (1979). p. 53.–90.
• Miroslav Jeremić: The Sirmium Imperial Palace Complex, in Light of the Recent Archaeological investigations. In: Nenad Cambi (Hg.): Dioklecijan, tetrarhija i Dioklecijanova palača o 1700. obljetnici postojanja. Književni Krug, Split. 2009. ISBN 978-953-163-318-5. str. 471-497..
• Wendelin Kellner: Ein römischer Münzfund aus Sirmium (Gallienus–Probus) (= Denkschriften der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-Historische Klasse, Bd. 133; zugleich = Veröffentlichungen der Kommission für Numismatik, Bd. 7; zugleich = Thesaurus nummorum Romanorum et Byzantinorum, Bd. 2). Österreichische Akademie der Wissenschaften, Wien. 1978. ISBN 978-3-7001-0256-4..
• Arnulf Kollautz: Völkerbewegung an der unteren und mittleren Donau im Zeitraum vom 558/562 bis 582 (Fall von Sirmium). In: Zeitschrift für Ostforschung, Jg. 18 (1979). p. 448.–489.
• Komatina, Ivana; Komatina, Predrag (2018). „Vizantijski i ugarski Srem od X do XIII veka”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 55: 141—164. 
• Myrna Kostash: Prodigal Daughter. A Journey to Byzantium. University of Alberta, Edmonton. 2010. ISBN 978-0-88864-534-0.. Darin pp. 151–157: Sirmium.
• Milošević, Petar (2001). Arheologija i istorija Sirmijuma. Novi Sad: Matica srpska. 
• Miroslava Mirković: Sirmium. Istorija rimskog grada od I do kraja VI veka. Alta Nova, Belgrad-Zemun. 2006. ISBN 978-86-84457-04-4.. (serbisch; deutsche Übersetzung des Buchtitels: Sirmium. Geschichte der römischen Stadt vom 1. bis zum 6. Jahrhundert).
• Mirković, Miroslava B. (2017). Sirmium: Its History from the First Century AD to 582 AD. Novi Sad: Center for Historical Research. 
• Mócsy, András (2014) [1974]. Pannonia and Upper Moesia: A History of the Middle Danube Provinces of the Roman Empire. New York: Routledge. 
• Ivana Popović: Sirmium (Sremska Mitrovica) – Residenzstadt der Römischen Kaiser und Stätte der Frühen Christen. In: Ulrich Brandl, Miloje Vasić (Hg.): Roms Erbe auf dem Balkan. Spätantike Kaiservillen und Stadtanlagen in Serbien. von Zabern, Mainz. 2007. ISBN 978-3-8053-3760-1. str. 17-32..
• Vladislav Popović: Sirmium, ville impériale. In: Akten des VII. Internationalen Kongresses für Christliche Archäologie. Trier, 5—11. September 1965. Pontificio istituto di archeologia cristiana, Città del Vaticano 1969. Bd. 1. p. 665–675.
• Popović, Radomir V. (2013). „Ranohrišćanski Svetitelji na tlu istočnog Ilirika” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 72 (1): 80—92. 
• Dragoslav Srejović (Hg.): Roman imperial towns and palaces in Serbia. Sirmium, Romuliana, Naissus. (= Gallery of the Serbian Acadademy of Sciences and Arts / Galerija Srpske Akademije Nauka i Umetnosti, Bd. 73). Belgrad 1993.
• Michael Werner: Sirmium. Imperial palace complex. Zavod za Zaštitu Spomenika Kulture, Sremska Mitrovica. 2010. ISBN 978-86-906655-6-3..
• Bora Čekerinac: Sirmium - Sremska Mitrovica. Illustrated chronology from prehistory to the beginning of the 21st century. Museum of Srem, Sremska Mitrovica. 2011. ISBN 978-86-86109-08-8.

Spoljašnje veze

• Zvanična internet stranica Carske palate Sirmijum
• Putevi rimskih imperatora: Sirmijum, balkanska Pompeja, RTS Kulturno - umetnički program - Zvanični kanal
• Tragovi rimske Panonije, Kontrast medija - Zvanični kanal
• Dolina zlatnih šlemova, Kontrast medija - Zvanični kanal
• Krađa arheološko blaga (RTS Kulturno-umetnički program - Zvanični jutjub kanal)
• Carska palata Sirmijum, Carska palata - Zvanični kanal
• Galerija slika Carske palate i Vizitorskog centra Sirmijum
• Sirmijum Arhivirano na sajtu Wayback Machine (15. mart 2022), na internet stranici Turističke organizacije grada Sremske Mitrovice.
• Ognjem i mačem, Savo Popović, Večernje novosti, feljton „Rim u Srbiji“, 3 nastavak, 25. jul 2007.
• Nastavljaju se arheološka istraživanja Sirmiuma („Blic“, 23. septembar 2011)
• SANU - Spomenici kulture
• RZZSK - Nepokretna kulturna dobra
• Sirmijum