Ugarske županije

Ugarske županije, prema administrativnoj podeli u periodu od 1886. do 1918. godine

Za županije u Mađarskoj nakon 1918. godine, videti članak Županije Mađarske

Ugarske županije, odnosno Županije Kraljevine Ugarske bile su županije (mađ. vármegye, nem. Komitat, lat. Comitatus) u sastavu Kraljevine Ugarske (1000-1918). Predstavljale su osnovne administrativne i teritorijalne jedinice, na kojima je počivala oblasna uprava. Postojale su u viševekovnom institucionalnom kontinuitetu, sa dužim ili kraćim prekidima u pojedinim oblastima.

Nomenklatura

Podela ugarskih županija na niže upravne jedinice, u periodu od 1886. do 1918. godine

Poreklo imena

Ugarske županije za vreme vladavine kralja Matije Korvina (1458-1490)

Latinska reč komitatus (comitatus) je izvedena od reči kome (comes), koja je prvobitno značila pratilac ili član pratnje. U ranom i kasnom srednjem veku titula kome je bila plemićka titula koja se koristila u različitim značenjima, u Kraljevini Mađarskoj posebno (ali ne isključivo) u značenju „županijski poglavar“.

Mađarska reč međe (megye) je verovatno izvedena od južnoslovenskog jezika, reč medja (međa, međa) što znači približno teritorijalna granica. Slovenska reč je zauzvrat povezana sa latinskim medius (medius−srednji) preko zajedničkog indoevropskog korena. Izvorna reč se još uvek koristi u današnjim slovenskim jezicima, odnosno u slovačkom (kao medza), u slovenačkom (kao meja), u srpskom (kao međa) i hrvatskom (kao međa), u sličnom smislu, i izgleda da je značila, u početku kao granica županije na mađarskom jeziku. Mađarski ima još jednu reč mežđe (mezsgye) istog porekla koja znači pogranično područje.

Mađarska reč išpan (ispán−županijski poglavar) je izvedena od južnoslovenske reči župan, koju su koristili Sloveni koji su živeli u panonskoj niziji pre dolaska Mađara i označavala je čelnika raznih teritorijalnih jedinica. „Titula župan” se takođe koristila kao vladarska titula u srednjovekovnoj Srbiji.

Komitatus i okrug

Ugarske županije na severnim područjima današnje Srbije, prema stanju iz druge polovine 14. veka

Vekovima je službeni pisani jezik Kraljevine Mađarske bio latinski. Komitatus (comitatus) je latinska reč za englesku i mađarsku županiju, mada se ponekad se koristi u engleskom jeziku i za druge svrhe.

Terminologija na raznim jezicima

Okrug, grofovija, srez, rejon

• Kraljevski okrug: Latinski lat. parochia / provincia / compagus civitatis / comitatus /mega (i ostele varijacije), kasnije mađarski : vármegye/ megye / várispánság, kasnije slovački: (kráľovský) komitát / župa / hradské španstvo, nemački (Burg-)Komitat / (Burg-)Gespanschaft / (rarely) Ispanschaft. Neki mađarski istoričari razlikuju funkcije vármegye (vodeći se latinskim comes comitatus) sa várispánság (vodeći se latinskim comes civitatis), obično tvrdeći da je administrativna jedinica zvala vármegye koje je ponekad obuhvatalo i nekoliko vojnih jedinica nazvanih várispánság.
• Plemički okrug i kasnije: Latinski: comitatus (nijedan drugi oblik od XIII veka pa nadalje), mađarski: vármegye / megye (u srednjem veku oba, kasnije uglavnom vármegye, isključivo od 1949. godine megye), slovački: stolica / župa (modernizovane države župa isključivo), nemački: Gespanschaft / Komitat / (retko) Grafschaft (modernizovane države obično Gespanschaft), hrv. županija, fr. comitat

Oblast

Latinski: processus / reambulatio, mađarski: (szolgabírói) járás, slovački: slúžnovský obvod/slúžnovský okres, nemački: Stuhlbezirk, engleski: district

Opštinski grad

Mađarski: törvényhatósági jogú város, slovački: municipálne mesto, nemački: Munizipalstadt/ Munizipium, engleski: Municipal town

Županijski načelnik

• Kraljevski okrug: Latinski: comes parochialis / comes civitatis / comes comitatus, kasnije mađarski: várispán / vármegyei ispán / megyésispán, slovački: hradský špán / župan, nemački: Burggespan / Gespan, engleski: County head
• Plemički okrug: Latinski: comes, mađarski: ispán, srpski: župan, hrvatski: župan, nemački: Gespan, engleski: County head

Glavni okružni načelnik

Latinski: comes (supremus), mađarski: főispán, slovački: hlavný župan, nemački: Obergespan, engleski: Main county head

Zamenik župana

• Kraljevski okrug: pomenuto kao comes castri / castellani od strane latinskih izvora.
• Plemički okrug kasnije: latinski: comes curialis / vicecomes, mađarski: alispán / vicispán, slovački: podžupan / vicišpán, nemački: Untergespan / Vizegespan, engleski: Deputy county head

Generalna skupština

Latinski: congregatio generali', mađarski: közgyűlés, slovački: generálna kongregácia / stoličné zhromaždenie, nemački: Komitatsgeneralversammlung, engleski: General Assembly

Plemićke sudije

Latinski: iudices nobilium / iudlium, mađarski (mn) szolgabírák, slovački (mn) slúžni, nemački Schöffen / Stuhlrichter (kasnije samo Stuhlrichter), engleski: Noble judges

Porotnici

Latinski: iurati assessores / iurassores, mađarski: esküdtek, slovački: súdni prísažní, nemački: Geschworene, engleski: Jurors

Zamenici plemićkih sudija

Latinski: viceiudex, mađarski: alszolgabírák, slovački: podslúžni, nemački: Unterstuhlrichter, engleski: Deputy noble judges

Kraljevske županije (kraj X veka – kraj XIII veka)

Istorija

Mađari su se naselili u Karpatskom basenu 895. godine. Prve županije su verovatno bile županije koje su se nalazile u današnjoj severnoj Panoniji (Transdunubia), nastale su pre ili oko 1000. godine. Tačno vreme nastanka mnogih drugih županija je sporno, mnoge od njih su, međutim, nastale tek za vreme vladavine kralja Stefana I (1000/01–1038). U početku je postojalo i nekoliko malih pograničnih okruga (latinski: marchiae), osnovanih samo u vojne svrhe (npr. comitatus of Bolondus), koje su, međutim, prestale da postoje u 14. veku kada su kraljevske županije transformisane u plemićke. U početku su postojale i neke male posebne oblasti oko plemićkih zamkova, koje su prestale da postoje u 13. veku.

Funkcionisanje

Svaka županija je bila u nadležnosti „županijskog poglavara“, čije je sedište bio dvorac, kvaziprestonica okruga. Načelnik okruga je bio predstavnik kralja, sudija i glavni službenik za sprovođenje zakona na svojoj teritoriji. Prikupljao je poreze i davanja u naturi koje su podanici činili kralju, dve trećine je dao kralju, a ostalo je zadržao. Njegov zamak je imao posebna utvrđenja i bio je u stanju da izdrži čak i dugotrajne opsade. U izvorima se prvi put spominju „zamenici župana“ u 12. veku.

Kraljevski okrug se sastojao od „okruga zamkova“.

Plemićke županije (kraj XIII veka – 1848)

Istorija

Krajem XIII veka kraljevske županije su se postepeno pretvarale u plemićke županije. Razlozi za ovaj razvoj bili su:

• Dolazak novih hospites, gospoda, vladari, gosti: hospiti su bili strani doseljenici kojima je bilo dozvoljeno da primenjuju svoje strano pravo u svojim naseljima, posebno Nemaca i posebno posle 1242. godine. To je znatno ograničilo stvarna ovlašćenja župana, budući da su hospiti bili van njihove nadležnosti.
• Krajem XII veka, a još više početkom XIII veka pod kraljem Andrijom II, veliki delovi kraljevske teritorije (tj. kraljevine) su poklonjeni „kraljevskim slugama“ (u periodu od IX do XII veka, pripadnici određenih profesija, uglavnom zanatlije, koji su bili nastanjeni u posebnim selima i svojim umećem služili kralju).
• U XIII veku, kraljevske sluge su uspele da koordiniraju svoje aktivnosti kako bi povećale sopstvena ovlašćenja na račun županijskih poglavara (vidi Zlatnu bulu iz 1222.) i tako su postali plemići: servientes regis.

Kao rezultat toga, kraljevskim dekretima iz 1267, 1290. i 1298. godine, kralj je mogao samo da potvrdi da su se kraljevske županije pretvorile u plemićke. Plemići (uglavnom bivše kraljevske porodice sluga) postali su kvazi-vladari u županijama. Promena iz kraljevske u plemićku županiju, međutim, dogodila se u različito vreme u svakoj županiji.

U 15. veku, granice okruga su se stabilizovale i u osnovi su ostale nepromenjene do 1920. Međutim, između ranog XVI veka i kasnog XVII veka, većina županija je prestala da postoji nakon što je postala deo Otomanskog carstva (Turci) ili Kneževina Transilvanija (1570–1711). Nakon konačnog poraza Turaka 1718. godine, tri južne županije Temesiensis, Torontaliensis i [[Karaško-severinska županija (bivša)|Krassoviensis] ] stvorili su poseban administrativni okrug Banatus Temesiensis (Temeswar Banate). Ovaj okrug je ponovo raspušten 1779. godine, ali je njegov najjužniji deo ostao deo Vojne granice („Confiniaria militaria“) do kasnog 19. veka.

Organi novih županija su znatno pomogli u odbrani interesa nižeg i srednjeg plemstva u odnosu na oligarhe, koji su često bili „de fakto“ vladari kraljevstva, i u odnosu na apsolutističke napore habsburških kraljeva. Županije kao plemićke institucije ukinute su tek tokom Revolucije 1848. zakonskim članovima III–V i XVI/ 1848.

Županije uže Kraljevine Mađarske (bez Velike Kneževine Transilvanije, Banovine Temešvarske i Hrvatsko-Slavonske Kraljevine) između 1782–85. tokom jozefinskog katastra, neposredno pre jozefinske administrativne reforme.

Prelazni period (1785–1790)

Godine 1785. kralj Josef II odlučio je da ukine okruge kao entitete plemićke autonomije (samouprave) i uvodi novi sistem državne uprave u Kraljevini Mađarske. Kraljevina, uključujući Hrvatsku i Slavoniju, prvenstveno je bila podeljena na 10 novostvorenih vojnih/administrativnih okruga, od kojih se svaka sastojala od četiri do sedam županija. Teritorija županija je odgovarala tradicionalnoj, ali su 1786. mnoge od njih spojene i županije su postale čiste jedinice državne uprave, ukinuti su „glavni župani“, sreski činovnici postali državni službenici, sudovi su postali nadležnost države itd. Glavni gradovi okruga su izabrani tako da se nalaze tačno u sredini okruga. Smanjen je broj procesnih okruga. Zvanični jezik je postao nemački a ne latinski. Okruzima je rukovodio „komesar“ koga je imenovao austrijski car, koji je istovremeno bio i kralj Ugarske. Međutim, 1790. godine, suočen sa snažnim otporom protiv svake vrste modernizacije u Mađarskoj, kralj je morao da poništi sve reforme i stari sistem je ponovo uspostavljen.

Funkcionisanje

Od nekadašnjih „kraljevskih županija” ostala je samo dužnost vojnog izdržavanja kralja, teritorijalne jedinice i formalno i titula „županijskog poglavara“.

Nova županija je bila samoupravna (autonomna) celina nižeg plemstva. Predvodio ga je župan (comes), kojeg je imenovao kralj, i njegov zamenik, kojeg je imenovao župan. Ove dve osobe bile su spona između kralja i plemstva. Po pravilu, župani (od XV/XVI veka pa nadalje nazivani glavnim županima) su bili vrhovni feudalni gospodari županije. Županijski poglavar je od početka XIV veka bio istovremeno i kastelan dotičnog županijskog dvorca u 13 županija. Ljudi su na ograničeno vreme postajali poglavari okruga i kralj ih je mogao opozvati, ali je jedan broj „Prelata” (iz XV veka takođe svetovnjaka) dobio „večno rukovodstvo okruga“ svoje biskupije.

Imajte na umu da su formalnu titulu kome nosili i neki dostojanstvenici dvora (npr. comes curiae) i drugi plemići u ranom srednjem veku, a zatim i drugi pripadnici srednjeg plemstva u kasnom srednjem veku, i to nije značilo da se ubraja u ovim slučajevima.

Od XIII-XIV. veka pa nadalje, zamenici župana, a ne sam župan, bili su pravi upravnici županije. Ovakav razvoj događaja bio je naglašen činjenicom da su župani bili istovremeno i viši dostojanstvenici države ili dvora (palatin, blagajnik itd.), tako da nisu imali mnogo vremena za upravljanje županijom. Uloga zamenika okružnog načelnika bila je da upravlja okrugom za vreme njegovog odsustva. Prvobitno je zamenik župana bio lični službenik kralja i time glavna osoba preko koje je kralj vršio uticaj u županiji. U isto vreme, namesnik je bio kastelan dvorca župana ili ekonomski referent (lat. prōvīsor) imanja istog. U početku, plemići županije nisu mogli uticati na imenovanje zamenika župana, ali su početkom 15. veka uspeli da uvedu pravilo da samo plemić iz iste županije može postati zamenik župana.

U početku, u XIII veku, uticaj plemića osećao se samo u sferi pravosuđa. Sudije kraljevske sluge, zvane serviens regis, razvili su se u plemenite sudije, a sudovi serventes regis, zvani sedes iudiciaria i sedria, razvili su se u okružni sud (latinski naziv ostala sedrija). Sastanke sedrije vodio je župan, kasnije de fakto njegov zamenik. Sve do XV veka, ko-sudija župana bio je ujedno njegov zamenik župana, (obično četiri) plemićke sudije i jedan broj lica imenovanih ad hok iz reda tadašnjih plemića. Od XV veka pa nadalje stalni porotnici birali su se iz reda plemića županije. Sedrija je služila kao prvostepeni sud za manje sporove plemića i kao žalbena instanca za seoske sudove i patrimonijalne sudove (sedes dominialis).

Plemićke sudije su od početka svog postojanja bili pravi predstavnici županijske autonomije. Njih je birao congregatio generalis i nisu bili samo sudije, već i politički administratori svojih procesnih okruga. Oni su činili jezgro novonastale klase štitonoša.

Kasnije su se županije čak okrenule političkim subjektima koji su predstavljali plemićku autonomiju (plemićku samoupravu). Ova evolucija je započela posebno pod kraljevima Karlom Robertom i Lajošem I. Od 1385. godine pa nadalje, županije su slale svoje predstavnike na sastanke „Sabora Kraljevine Mađarske” i oni su igrali ulogu u prikupljanju i određivanju poreza. Ali tek početkom XV veka plemići su uspeli da uvedu pravilo da samo plemić iz iste županije može postati zamenik župana i kosudija. Od 1504. nadalje, imenovanje zamenika župana morali su da odobravaju plemići (congregatio generalis), tako da je zamenik župana definitivno postao de fakto vođa županije. Županijski poglavar, koga je kralj imenovao od oligarha (vrhovnog plemstva), bio je samo formalni predstavnik županije.

Županijske vlasti su bile veoma moćne i upravljale su svim sferama javnog života. Oni su bili odgovorni za sve stanovnike okruga, osim za stanovnike slobodnih kraljevskih gradova (liberae regiae civitate), rudarskih gradova, slobodnih okruga, i u vreme anžujskih kraljeva i kraljevskih dvoraca. Do 1486. godine i pojedini pripadnici vrhovnog plemstva bili su izuzeti od nadležnosti županije.

Najvažniji organ samouprave županije bila je sreska skupština (congregatio generalis) koju je sazivao i vodio sreski načelnik. Prvobitno je ovo telo nastalo i služilo je samo kao sudsko telo, koje je činilo sudiju, članove sedrije i 8 izabranih plemićkih porotnika, i koje se obično sastajalo jednom godišnje. Istovremeno, saslušanje svedoka (inquisitio communis) omogućavao je plemićima da utiču na postupak koji se vodi u kraljevskoj kuriji. Postepeno, pravosudni poslovi su bili isključeni sa skupštinskih sastanaka, koji je tako od sudskog organa postao organ uprave. Svi plemići županije su lično učestvovali na sastancima kongregacije i kongregacija je odlučivala o svim važnijim političkim, vojnim i ekonomskim poslovima.

Od početka XV veka, teritorija svake županije bila je podeljena na procese od kojih je svakim upravljao jedan od plemićkih sudija (zato ih je obično bilo po četiri u svakoj županiji). Cilj je bio da se pojednostavi administracija. Broj procesa se povećavao od 18. veka, jer su se povećavale i funkcije županija. Proces se sastojao od 2 do 6 krugova (latinski: circuli), od kojih je svaki bio u nadležnosti zamenika plemićkog sudije.

Sve do 1840-ih (sa izuzetkom 1785-1790) službeni jezik županijske uprave bio je latinski.

Godine 1840, zamenik načelnika okruga (podžupan) (mađ − alispán, nem − Vicegespann or Vizegespan) je opisan kao „ličnost od najvećeg značaja u okrugu“, sa dužnostima sličnim engleskom šerifu, ali i predsedavajući okružnim sudom pravde. Glavni župan (ispán, teoretski njegov pretpostavljeni, obično je bio plemić, koji bi obično boravio u Beču ili Pešti i stoga imao malo vremena za lokalne poslove.) Štaviše, podžupan je predsedavao opštinskom skupštinom, koja je čak 1840. imala dugačku listu ovlašćenja, od policijskih propisa do poreza, do popravki mostova i puteva.

Državne županije (1849–1860)

Godine 1849, tokom i nakon poraza Mađara u revoluciji 1848-1849, Austrijan Habzburzi su uspostavili vojnu diktaturu u Kraljevini Mađarskoj i županije su pretvoreni u proste organe državne uprave i organe vlasti.

1. provizorni aranžman (1849–1850)

Austrijanci su počeli da stvaraju privremenu centralizovanu upravu februara 1849. godine, Aleksandar Bah je početkom avgusta 1849. izdao ukaz o privremenom uređenju Kraljevine Mađarske, a 24. oktobra usledio je propis o administrativnom sistemu Kraljevine Mađarske. ovaj propis:

• Hrvatska-Slavonija, Vojna krajina, Vojvodina i Temeško-Banatina izdvojene su iz Kraljevine Ugarske (koja u to vreme nije uključivala Transilvaniju) i direktno su potčinjene Beču
• Preostala teritorija mađarske kraljevine podeljena je na 5 vojnih okruga (u današnjoj Slovačkoj: Bratislava, Košice, na preostaloj teritoriji: Šopron, Pešta-Buda, Oradeja) na čelu sa generalima koje je imenovao car, koji su bili podeljeni na građanske županije (četiri u svakom vojnom okrugu), civilne oblasti su podeljene na županije (sa prethodnim granicama) i županije u oblasti. Nemački je postao službeni jezik.

2. provizorni aranžman (Geringerov provizorni aranžman, 13. septembar 1850 – 18. januar 1853.)

Propisom o privremenoj političkoj upravi Kraljevine Mađarske od 13. septembra 1850. godine, teritorija je podeljena na navedenih 5 okruga (sada se zovu „građanski okruzi“), koji su se opet sastojali od županija i oblasti. Teritorije nekih srezova su se menjale, neke su bile novonastale. Vladajuće jedinice su vodili „glavni okružni poglavari“, okruge „predsedavajući“ (nem. „Vorstand“), a okruge „plemenite sudije“ (nem. „Stuhlrichter“ ).

Prelazni period (1860–1867)

Stanje koje je vladalo pre 1848. obnovljeno je oktobra 1860. kako u pogledu granica tako i u pogledu plemićke autonomije. Godine 1863, međutim, plemićka autonomija je ponovo zamenjena apsolutističkim sistemom državne uprave.

Modernizovane županije (1867–1920)

Istorija

Hrvatske županije krajem XIX veka

Nakon austrougarskog kompromisa 1867, 1868. godine Transilvanija je definitivno ponovo ujedinjena sa užom Kraljevinom Mađarskom, a grad i okrug Rijeka proglašeni su autonomnim. Godine 1869. županije su izgubile nadležnost (sudove) pošto su organizovani kraljevski sudovi. Modernizacija županija je tada realizovana u dva koraka.

Prvo, akt parlamenta iz 1870. godine ujedinio je pravni status i unutrašnje administrativne strukture različitih opštinskih (samoupravnih) administrativnih jedinica, ukinuvši skoro sve istorijske privilegije. Međutim, ovaj Zakon o opštinama zadržao je istorijske nazive i službenike opština i uopšte nije doticao njihove teritorije, tako da su teritorija i nazivi okruga i dalje u velikoj meri odgovarali onima iz perioda pre 1848. godine. Međutim, pored 65. okruga (49. u užoj Mađarskoj, 8. u Transilvaniji i 8. u Hrvatskoj), postojalo je 89. gradova sa opštinskim pravima, uključujući istorijske kraljevske privilegovane gradove, ovlašćene Zakonom iz 1870. godine i druge vrste teritorijalne opštine (3. u užoj Mađarskoj i 18. u Transilvaniji), uključujući privilegovane okruge. Tako je ukupan broj opštinskih entiteta bio 175 pod direktnom kontrolom centralne mađarske vlade, od čega je oko trećina bila županija.

Glavni efekat Zakona o opštinama iz 1870. bio je da više nisu samo plemići i druge privilegovane grupe mogle da vode opštine. Sistem okruga (istorijski, latinski processus) kao administrativnih podela afirmisao se u županijama i proširio na druge oblasti.

Drugi korak modernizacije ostvaren je u drugom aktu parlamenta iz 1876. godine. Ovim Zakonom o opštinskim teritorijama značajno je smanjen broj opština i županije su postale jedine teritorijalne jedinice ukidanjem privilegovanih okruga, sedišta i drugih oblika. 73 županije su organizovane umesto 65. okruga i 21. druge jedinice. Međutim, istorijski identiteti su bili razmatrani, u užoj Mađarskoj izvršene su samo manje ispravke. Veće promene su usledile u Transilvaniji gde su zemlja Sekelja i zemlja Sasa potpuno „ubrojane”. Istovremeno, ukupan broj opštinskih gradova smanjen je sa 89 na 30.

Posle 1876. godine u sistem su učinjene samo manje promene sve do 1918. Broj procesnih okruga se konstantno povećavao tokom narednih decenija, porastao sa oko 400 na oko 450 do 1918. godine. Ovlašćenja i odgovornosti županija su se stalno smanjivali i prenosili na ministarstva u različitim oblastima specijalne uprave, kao što su odgovornosti u pogledu građevinarstva, veterine i (ukupnog) finansijskog upravljanja. Ministarstva su ih kontrolisala preko svojih regionalnih i lokalnih agencija.

Funkcionisanje

Glavno okružno telo je bio opštinski komitet, koji se sastojao od 50% virilista (osoba koja plaćaju najveće direktne poreze), i 50% izabranih lica koja ispunjavaju zakonom propisane uslove, to jest da su u popisnoj listi i po službenoj dužnosti, članovi nekih od državnih kancelarija (zamenik župana, glavni Građanskopravni beležnik i drugi). Županiju je vodio „glavni župan“, koji je bio državni službenik potčinjen Ministarstvu unutrašnjih poslova Kraljevine Mađarske. Važna funkcija je bio i „zamenik župana“.

Vidi još

• Ugarski sabor

Literatura

• Berić, Dušan M. (2013). Državno pravo Kraljevine Ugarske: Prekidi i kontinuitet. Kosovska Mitrovica: Filozofski fakultet. 
• Budak, Neven (1994). Gradovi Varaždinske županije u srednjem vijeku (urbanizacija Varaždinske županije do kraja 16. stoljeća). Koprivnica: Feletar. 
• Đere, Zoltan (2002). „Od Mohačke bitke do smrti cara Jozefa II”. Istorija Mađara. Beograd: Clio. str. 184—380. 
• Engel, Pál (2001). The Realm of St. Stephen: A History of Medieval Hungary, 895-1526. London & New York: I.B.Tauris. 
• Grgin, Borislav (2008). „Hrvatska historiografija o Požegi i Požeškoj županiji u razvijenom i kasnom srednjem vijeku”. Scrinia Slavonica. 8: 113—132. 
• Jakšić, Dejan (2017). „Jedno arhivsko istraživanje iz XVIII veka - Predmohački akti vezani za razdvajanje Bačke i Bodroške županije”. Spomenica Istorijskog arhiva Srem. 16: 193—202. 
• Jakšić, Dejan (2018). „Obnova i utvrđivanje granica Bodroške županije (1699-1730)” (PDF). Spomenica Istorijskog arhiva Srem. 17: 11—21. 
• Krčmar, Filip (2015). Torontalska županija i njeno nasleđe. Zrenjanin: Istorijski arhiv. 
• Petrić, Hrvoje (2012). Pogranična društva i okoliš: Varaždinski generalat i Križevačka županija u 17. stoljeću. Zagreb: Meridijani. 
• Rokai, Peter (2002). „Istorija Mađara od najstarijih vremena do Mohačke bitke 1526. godine”. Istorija Mađara. Beograd: Clio. str. 7—183. 
• Horbec, Ivana (2010). „Slavonske županije između Banske Hrvatske i Mađarske: Uspostava civilne uprave i pitanje poreznog sustava u 18. stoljeću”. Arhivski vjesnik. 53: 177—196.