Fotografija u Srbiji

Georgije Knežević, Majka i ćerka, oko 1865. Arhiv GM, Bograd

Fotografija u Srbiji. Ubrzo nakon obelodanjivanja pronalaska fotografije, 19. avgusta 1839. u Parizu, ova delatnost se pojavila u austrougarskim i južnoslovenskim zemljama, pa i u Kneževini Srbiji.

19. vek

Razdoblje dagerotipije

Prvu fotografsku tehniku dagerotipiju, to jest fotografiju na metalu, u Srbiji je prvi primenio trgovac Dimitrije Novaković, koji je za vreme boravka u Parizu 1839. naučio postupak kod pronalazača Luja Dagera. Litograf, slikar i umetnik primenjenih umetnosti Anastas Jovanović naučio je dagerotipski postupak u Beču i već ga je 1841. primenio: najpre je načinio svoj „Autoportret“ (delo je sačuvano, nalazi se u Narodnom muzeju u Beogradu), zatim je došao u Beograd i dagerotipisao kneza Mihaila. Brzoj popularizaciji dagerotipije najviše su doprineli putujući dagerotipisti. Najraniji koji je dolazio u Srbiju bio je Josif Kapileri; delovao je za kratko u Beogradu u leto 1844.

Talbotipija

Fotografija nastala u fotografskom ateljeu Kelerman iz Pančeva 1889. godine

Posle 1850. putujući fotografski majstori napuštaju dagerotipiju i uvode trajniji postupak, tzv. talbotipiju, to jest fotografiju na papiru (sreće se i pod nazivom kalotipija). Živeći i radeći u Beču Anastas Jovanović je prihvatio taj postupak 1844. i godinama ga koristio prilikom portretisanja ličnosti iz kulturnog, crkvenog i političkog života Kneževine Srbije, koje su dolazile u Beč. Ta dela su većinom sačuvana i nalaze se u Zbirci fotografija Muzeja grada Beograda. Oko 1851. talbotipiju je prihvatio i Georgije Knežević, prvi srpski fotograf u Vojvodini, koji se ubrzo zatim opredelio za kolodijumski postupak, i fotografije na albuminskom papiru.

Otvaranje stalnih ateljea

Sredinom 19. veka stekli su se uslovi za osnivanje stalnih fotografskih ateljea. U Beogradu 1861. počinje sa radom fotograf Florijan Gantenbajn. Među prvim srpskim ateljeima, otvorenim u Beogradu je i atelje Georgija Đoke Kraljevačkog na Zelenom Vencu i u Knez Mihailovoj ulici na brojevima 3,8 i 19. Opšte prihvatanje kolodijumske, tzv. mokre ploče i uvođenje popularnih i jeftinijih fotografija oblika i veličine posetnice (i literaturi o istoriji fotografije sreće se i izraz "format Carte-de-visite"), početkom šezdesetih godina dovodi do daljeg širenja fotografije i osnivanja foto-ateljea i u manjim mestima.

Fotografska dokumentacija

50 godina Takovskog ustanka

Osnovna delatnost svih fotografskih ateljea bila je snimanje građanskih portreta, ali se povremeno javljaju i prve dokumentarne fotografije, vedute i panorame gradova. Pored zadovoljavanja probitačnih i komercijalnih zahteva, fotografi su težili da doprinesu i očuvanju kulturne baštine. Mojsilo Živojinović iz Šapca nudio je da uz pomoć Ministarstva prosvete snimi “srpske manastire, razvaline i druge starine” (1863); Anastas Jovanović je na više fotografija zabeležio maja 1867. istorijske scene pred odlazak turske posade iz Beograda – srpske vojnike na bedemu Beogradske tvrđave, i “tursku izređanu vojsku”. Sredinom te decenije fotografija dobija mesto i u radu Srpskog učenog društva. Angažovan je fotograf R. Musil da fotografiše kuću Dositeja Obradovića (1865), a godinu dana docnije i fotograf Gantenbajn za istog poručioca fotografiše istu kuću. Kada je započela priprema tzv. “Slovenskog sastanka” (Etnografske izložbe u Moskvi), 1867. godine, u ekipi za pripremu našao se i fotograf Panta Hristić koji je neumorno fotografisao etnološke sadržaje po izboru etnografa Milana Đ. Milićevića i slikara Steve Todorovića. Šabački fotograf Moric Klempfner predlagao je 1869. Srpskom učenom društvu “da stereoskopski obradi etnografske, istorijske i ostale znamenitosti”. Prve reportažne fotografije u srpskoj istoriji, sa proslave 50-godišnjice Takovskog ustanka u Topčideru, snimio je “na Duhove”, 1865. Anastas N. Stojanović, doseljenik iz Bugarske i jedan od najranijih ateljejskih fotografa u Beogradu. Stojanović je bio i prvi dvorski fotograf u Srbiji i tvorac mnogobrojnih portreta kneza Mihaila i drugih poznatih ličnosti i građana Beograda, tokom sedme decenije 19. veka.

Smatra se da je prva žena fotograf u Srbiji bila Ana Feldman koja se fotografijom bavila profesionalno u razdoblju 1865-1868.

• 
  Petar II Petrović Njegoš
• 
  Vuk Stefanović Karadžić
• 
  Mihailo Obrenović
• 
  Ljubomir Nenadović

I. V. Groman

Dokumentarne fotografije izuzetno velike vrednosti ostvario je i nedovoljno poznati fotograf za koga se pretpostavlja da se zvao I. V. Groman. Nije pouzdano utvrđeno da li je bio u ratnom sastavu jedinica generala Černjajeva u Srpsko-turskom ratu, 1876, ili se kao civilni fotograf pridružio ruskim dobrovoljcima. Pod nazivom “Prizori iz Srbije”, pored scena sa bojišta ili u pozadini, isti fotograf je zabeležio i predele kroz koje je prošao, a ostavio je i dragocenu seriju enterijernih prizora i fotografija beogradskih ulica. Lazar Lecter iz Niša snimao je izgradnju pruge Niš-Pirot i predele u okolini. U poslednjoj deceniji veka D(imitrije?). Krstović je snimio otkrivanje spomenika kneza Mihaila (1882). a V(asa?) Danilović dolazak rumunskog kralja Karola u Beograd (1884).

Tokom aprila i maja 1888. Beograd je posetio jedan od braće De Žon iz Pariza i tom prilikom napravio seriju fotografija koje su prikazane 2014. godine na izložbi.

Milan Jovanović

Od sredine šeste decenije pa do kraja 19. veka sudbina srpske fotografije gotovo da je isključivo u rukama profesionalaca. Dragocen doprinos sagledavanju urbanog jezgra Beograda dao je Milan Jovanović, sin vršačkog fotografa Stevana Jovanovića i brat slikara, akademskog realiste Paje Jovanovića. Između 1890—1914, on je sukcesivno snimao varoške mahale i dorćolske avlije, beogradske trgove, ulice i vrtove, eksterijere i enterijere dvora Obrenovića. Te fotografije je Jovanović proizvodio u obliku originalnih fotografskih razglednica (štampane poštanske karte sa fotografijom, u formi kakvu poznajemo, postoje od 1896). On je spretno kombinovao znanja stečena na školovanju u Beču, Minhenu, Parizu i Trstu, koja je obogatio sopstvenim iskustvom i razvijenim osećanjem za likovnost. Njegove fotografije poznatih ličnosti – Milovana Glišića, Todora Stefanovića Vilovskog, Ane Lozanić, Jovana Dučića, Bore Stankovića, Vele Nigrinove, čiča-Ilije Stanojevića i drugih – odlikuju se snažno izraženom karakterizacijom lika, a po modalitetima likovnog izraza unele su novi duh u srpsku fotografiju.

Georgije Kraljevački

Georgije Kraljevački, Georgije Kraljevački, oko 1875. Privatna kolekcija, Beograd

Krajem 19. veka delovao je i Georgije Kraljevački (u literaturi se sreće i kao Đoka Kraljevački). Uglavnom je portretisao savremenike iz srednje i više građanske klase, ratnike srpskih ratova i javne ličnosti. Fotografisao i venčanja i druge prigodne svečanosti. Kako je fotografska slika postajala sve jeftinija, tako je ona prestajala da bude privilegija samo malog broja imućnih, i postajala svakodnevica kod sve većeg broja ljudi, omogućujući im da i na taj način pamte sopstvenu prošlost. Radio prvo u Novom Sadu a potom u Beogradu „Preko puta zelenog venca“.

20. vek

Rađanje fotografa amatera

Tokom poslednje decenije 19. veka situacija se znatno promenila. Sve je više onih koje ne zadovoljava statičnost i uniformnost ateljejske fotografije, pa se više okušavaju ljubitelji fotografije koji u tom mediju naslućuju nove mogućnosti izražavanja. Posle 1891. organovano foto-amaterstvo prerasta u svetski pokret za podsticanje umetničkih nastojanja u fotografiji. To kretanje imalo je odjeka i u srpskom kulturnom prostoru. Istina, prvi fotomateri su se javili već sredinom osme decenije 19. veka: urbanista Emilijan Josimović, diplomata Mihailo Ristić, lekar dr Vojislav Subotić, književnik Branislav Nušić... Godine 1901. beogradski amateri pokrenuli su Prvu izložbu amaterske fotografije u Srbiji, a ubrzo zatim osnovali i prvi foto klub. Uporedo, pojavili su se prvi teorijski napisi o fotografiji kao umetnosti. Takvi članci javljaju se i u beogradskom časopisu Fotografski pregled, koji je počeo da izlazi 1911. godine.

Vladimir Becić, Srpski oficiri pored Vezirovog mosta u Albaniji, 21. jula 1913. Privatna kolekcija, Beograd

Balkanski i Prvi svetski rat

Fotografi su zabeležili ratna zbivanja, najpre u balkanskim ratovima, pa u Prvom svetskom ratu, naročito povlačenje srpske vojske kroz Albaniju. Istaknuti fotografi su Rista Marjanović, Samson Černov, Vladimir Becić, Dragiša Stojadinović i Risto Šuković.

Fotografija posle 1918.

Posle 1918. novinski fotografi uglavnom su tavorili po novinskim redakcijama, usmereni na pojedinačne snimke, jer su listovi bili nedovoljno zainteresovani za foto-reportažu. Ipak, unekoliko su se nametnula tri imena: Vladimir Benčić, Svetozar Grdijan i, najistaknutija ličnost među njima, Aleksandar Aca Simić. Kreativna, tzv. umetnička fotografija se razvijala sopstvenim putevima, što se jasno pokazalo na Prvoj jugoslovenskoj izložbi fotografije u Beogradu 1935. U razvitku srpske umetničke fotografije posebno su bile uspešne tridesete godine 20. veka, a Beograd je u to vreme postao glavno žarište fotografske delatnosti. Ali fotoamaterska povezanost je i dalje bila nedovoljna, sve je oslonjeno na entuzijazam pojedinaca. Prvi srpski foto klub, osnovan početkom veka, ugašen je, a gotovo tri decenije kasnije, 1928, pokrenut je Beogradski foto klub (BFK), za šta je najveće zasluge imao Aleksandar Kostić, lekar i ratni fotograf, koji je, takođe, bio i osnivač Foto-službe na Medicinskom fakultetu u Beogradu. Tako se, pored napora srpskih astronoma i pravnika koji su to uradili ranije, uspostavilo još jedno od jezgara naučne fotografije u Srbiji. U istom jezgru pokrenuto je i pisanje fotografske literature (istaknuti pisac je Aleksandar Šafranski). U Beloj Crkvi i Vršcu su osnovani foto klubovi, za šta je najveću zaslugu imao sveštenik Milorad Radović, koji je 1930. godine u Vršcu pokrenuo i časopis Jugoslovenska fotografija. Oko 1933-te osnovana je Foto-sekcija Srpskog planinarskog društva. Tokom tridesetih godina priređeno je nekoliko fotografskih izložaba, a pojedini autori s uspehom su izlagali fotografska dela i izvan svoje sredine. Srpski autori se u to vreme opredeljuju između realističke, pa čak i socijalno-kritičke fotografije (npr. Ratko Stefanović) i piktorijalizma (npr. Vojislav Jovanović), da bi se posle toga počeli zanimati za selo, folklorne motive i tipične srpske predele (Stanoje Bojović), uz povremene povratke romantičarskim temama i impresionističkom načinu izražavanja. Posredstvom Branibora Debeljkovića i Vojislava Marinkovića, koji su pred rat postali članovi Foto kluba “Zagreb”, šireni su piktorijalni uticaji prekosavskih fotografskih iskustava i na druge srpske fotografe amatere. Ta dva istaknuta srpska fotografska autora, potpomognuta sa još nekim istomišljenicima, učestvovali su u decembru 1939. u osnivanju nove fotografske organizacije – Kluba foto amatera „Beograd“ (KFAB), jednog od najznačajnijih jezgara savremene srpske fotografije.

Novinska fotografija pred Drugi svetski rat - Milan Roglić

Milan Roglić, Demonstracije 27. marta 1941. Beograd

Neposredno posle Prvog svetskog rata Milan Roglić, zahvaljujući pomoći francuske vlade, završio je fotografski zanat u Marselju. Vratio se u Beograd i postao foto-reporter beogradskog večernjeg lista „Pravda“. U tom vremenu bio je među trojicom najpoznatijih majstora novinske fotografije u Beogradu. Pred sami Drugi svetski rat, postao je zvanični fotograf u Predsedništvu vlade Milana Nedića. Posle rata radio je kao fotograf sa radnjom u ulici Ive Lole Ribara 37 (kasnije Svetogorska). U velikom broju njegovih fotografija značajem i posebnošću se izdvaja jedna. To je fotografija demonstracija po beogradskim ulicama protiv pristupanja Kraljevine Jugoslavije Trojnom paktu 27. marta 1941. godine, koju neki porede sa Delakroovom slikom „Sloboda predvodi narod“. Ta fotografija je posle Drugog svetskog rata postala obavezna u svim školskim čitankama i udžbenicima. Po važnosti i kvalitetu reporterskog izraza, kao i po važnosti događaja o kojim govori, svrstana je u red najvažnijih srpskih istorijskih fotografija, zajedno sa fotografijama prelaza srpske vojske preko Vezirovog mosta u Prvom svetskom ratu i Skriginove "Majke Knežpoljke“ nastale u srpskom stradanju partizana i izgnanih kozaračkih Srba u Drugom svetskom ratu.

Pod nemačkom okupacijom

Žorž Skrigin, Majka Knežpoljka, 1944.

U Drugom svetskom ratu pojedini fotografi stvaraju vredna fotografska dela (Žorž Skrigin, Pavle Bojčević, Savo Orović), Danilo Gagović, i dr.

Posle 1945.

Prve izložbe fotografija u posleratnom razdoblju organizovane su 1948. godine, a foto-amateri se okupljaju oko organizacije Narodna tehnika koja je doprinosila kako podizanju tehničke kulture u narodu tako i međusobnom upoznavanju i zbližavanju stvaralaca i foto-grupa iz svih krajeva zemlje. Iste godine osnovan je Republički odbor Srbije za fotoamaterstvo, zatim pokrenut u Beogradu časopis Fotografija (kasniji nazivi su Foto-revija, Foto-kino revija), zamišljen kao službeno glasilo svih jugoslovenskih fotografskih društava. Srpski fotograf-amater Arkadije Stolipin (nakon okupacije živeo u Švajcarskoj) uz pomoć Branibora Debeljkovića pokrenuo inicijativu da Jugoslavija, preko svoje tadašnje foto-organizacije, pristupi grupi deset zemalja koje su 1950. osnovale Međunarodni savez fotografske umetnosti FIAP. Osvrti i studije o fotografiji izlaze u listovima, stručnim publikacijama i časopisima (Beogradski objektiv, Kultura, Umetnost, Likovni život)... Beogradsko izdavačko preduzeće „Tehnička knjiga“ pokrenulo je izdavanje fotografske literature, a istaknuti pisci bili su Živojin Jeremić i Vidoje Mojsilović.

Miloš Pavlović, Asfalteri, 1956

Najistaknutijim afirmisanim foto-amaterima omogućeno je pristupanje članstvu umetničkog udruženja ULUS i sticanje statusa slobodnog umetnika. Uz amatere, koji su nesumnjivo bili vodeća pokretačka snaga, i neki profesionalni fotografi davali su doprinos razvitku i afirmaciji srpske fotografije. Tematike fotografskih dela su različite, autori su naviše obuzeti problemima aktuelnog života (Debeljković, Marinković, Miloš Pavlović), razvojem fotožurnalizma (Tomislav Peternek), eksperimentalnim preokupacijama (Miodrag Đorđević, Aleksandar Saša Pavlović, Stefan Bogdanović), izdavanjem fotomonografija (Ivo Eterović, Branislav Strugar, Dragoljub Zamurović), portretnom fotografijom (Aleksandar Dolgij, Dragan S. Tanasijević, Dragiša Radulović, Branko Belić) drugi.

Fotografije u štampi

Uporedo, u novinskoj fotografiji ostvarivani su sve viši dometi kroz rad foto-reportera različitih generacija – Stevana Kragujevića, Živorada Vučića, Nikole Devića, Nikole Pavićevića Stenlija, Dobrivoja Uroševića, Stevana i Ane Lazukić, Tomislava Peterneka, Mileta Jelisijevića... Svrstavajući se povremeno u uže tematske okvire, isticali su se u sportskoj fotografiji Nikola Bibić, Milorad Micko Bugarčić, Dobroslav Popović Singa, Momčilo Moma Vučićević, Volter Jadrešin, Žika Milutinović, Aleksandar Aca Vojnović i Miodrag Mile Stefanović.

Fotografija kao primenjena umetnost

U oblicima fotografije kao primenjene umetnosti istakao se zapaženim portretima javnih ličnosti, ili oblikovanjem raznih izdanja Dragoljub Kažić, u aplikovanju eksperimentalne fotografije u boji u grafički dizajn Sekula Medenica, Dušan Knežević i Stefan Bogdanović, u fotografijama mode i savremenog odevanja Srboljub Vranić, Velisav Tomović, Vladimir Bačlija, i neki drugi.

Oblici delovanja na kraju 20. veka

Mnogi oblici fotografskog delovanja u Srbiji posle Drugog svetskog rata, uključujući tu ne samo osnivanje klubova, zbirki, galerija, pokretanje izložaba, izdavačke delatnosti, pisanja fotografske literature, nego i iniciranje popularnih tribina, predavanja, kurseva ili animacije fotografskog života uspostavljeni su najviše zaslugom Živojina Jeremića i Stevana Ristića (Foto savez Jugoslavije, Salon fotografije), Dragoljuba Kažića (Fakultet primenjenih umetnosti), Genadija Muravjova i Dragoljuba Tošića (Foto-kino savez Srbije), Nikole Radoševića (USUF i Galerija fotografije), Đorđa Bukilice (Foto klub “Beograd”), Gorana Malića (Nacionalni centar za fotografiju), Predraga Milosavljevića (Foto-služba „Politike"), i dr. Poslednja decenija 20. veka beleži sasvim različite oblike izražavanja u novinskoj, primenjenoj, umetničkoj fotografiji ili fotografiji kao mediju umetnika, i ni broj autora nije mali. Bogatstvo ovih sadržaja ogleda se najviše u Beogradu, ali se često veoma značajne akcije (izložbe, grupne i samostalne, ili autorske foto-monografije), ostvaruju i u Novom Sadu (izložbena galerija „Zlatno oko“, kasnije Galerija Foto. kino i video-saveza Vojvodine), Kragujevcu (Narodni muzej), Valjevu (Foto klub), Čačku (Salon fotografije), i drugde, gde je aktivnost u fotografiji naročito porasla tokom poslednje dve decenije 20. veka.

Literatura

• Branibor Debeljković, Stara srpska fotografija, Beograd, 1977 (latinica); (drugo ponovljeno izdanje: Narodna biblioteka Srbije, Beograd, 2005);
• Milanka Todić, Istorija srpske fotografije 1839—1940, Beograd, 1994; Arhivirano na sajtu Wayback Machine (6. januar 2014)
• Goran Malić, Milan Jovanović fotograf, Beograd, 1997;
• G. Malić, Slike u srebru : Predistorija i tehničko-tehnološka evolucija fotografije u 19. veku i prvoj polovini 20. veka., Beograd: Fotogram, 2001.
• Enciklopedija srpskog naroda, Beograd: Zavod za izdavanje udžbenika, 2008. (biografski prilozi o srpskim fotografima).
• G. Malić, „Obdobje dagerotipije v srbski fotografiji od 1839 DO 1855“. – The era of Daguerreotype in Serbian Photography from 1839 to 1855. u: Fotografija od Janeza Puharja do prve svetovne vojne: simpozij, 27. novembra 2008 : [zbornik radova]. – Kranj : Gorenjski muzej, 2008, 91–104. (Sveska 69).
• G. Malić, Letopis srpske fotografije 1839—2008. Beograd : Fotogram, 2009.

Spoljašnje veze

• Beogradsko blago: Zbirka foto-dokumenata Narodne biblioteke Srbije (RTS 3 - Zvanični jutjub kanal)
• Letopis srpske fotografije („Politika“, 15. jun 2010.)
• Arhiva fotografija jugoistočne Evrope
• Atelje iz pradedinog sećanja („Večernje novosti“, 23. april 2015)