Daruvar

Daruvar
Daruvar
Grb
Administrativni podaci
Država	Hrvatska
Županija	Bjelovarsko-bilogorska
Stanovništvo
Stanovništvo	‍
— 2011.	8.567
Aglomeracija (2011.)	11.633
Geografske karakteristike
Koordinate	45° 35′ 34″ S; 17° 13′ 25″ I
Vremenska zona	UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Aps. visina	162 m
Površina	64 km2
Daruvar Daruvar na karti Hrvatske
Ostali podaci
Gradonačelnik	Damir Lneniček (HDZ)
Poštanski broj	43500
Pozivni broj	+385 43
Registarska oznaka	DA
Veb-sajt
www.daruvar.hr

Daruvar je grad u Hrvatskoj, u Bjelovarsko-bilogorskoj županiji. Udaljen je 125 km od glavnog grada Zagreba i oko 130 km od Osijeka. Smješten je u zapadnom dijelu Slavonije, u brežuljkastom predjelu pod planinom Papuk, u Poilovskoj zaravni, na plodnim nanosima iz pleistocena. Prema rezultatima popisa iz 2011. u gradu je živelo 11.633 stanovnika, a u samom naselju je živelo 8.567 stanovnika.

Istorija

Antičko doba

Urbana istorija Daruvara je duga i uskoro će biti dvije hiljade godina od snivanja prvog lokalitet a poznatog kao organizovana urbana cjelina. Najstarije poznato naselje, smješteno pored ljekovitih geotermalnih izvora na prostoru Daruvarske kotline datira u 4. v. p. n. e. Arheologija nam na ovom području svojim nalazima, (kamene sjekire), kazuje da je bio nastanjen i ranije, u kameno doba.

Grci i Rimljani su panonsko-keltska plemena nastanjena u kotlini nazivali Jazi, (Iassioi ili Lasi), što znači „Topličani“ ili „Iscjelitelji", pošto su njihova iskustva sa toplim vrelima bila brzo primjećena i zapisana u važne istorijske knjige. Prilikom prodora Rimljana u Panoniju ta su plemena bili saveznici Oktavijana Avgusta pri opsadi i pokori grada Siscia, (današnji Sisak), u 35. p. n. e. Kao nagradu, dobili su svoju samoupravu pod imenom Res Publica Iasorum. Pored plemenskog središta Jaza Rimljani su osnovali osnivaju svoje naselje pod imenom Aquae Balissae ("Vrlo jaka vrela"). Razvoj naselja i termalnog lječilišta potpomogao je i povoljan prometni položaj na rimskim putevima Siscija — Mursa, Salona — Akvinkum i Sirmij — Petovij. Car Hadrijan je 124. godine naselju dodijelio prestižni status municipija, (Municipium Iasorum), a teritorija mu se prostirala između obala rijeka Save na jugu te Drave na sjeveru.

Prema sačuvanim natpisima, poznate Jazijske „Iscjeliteljske Terme“,(Thermae Iasorum), provincija je bila posjećena od careva — Hadrijan, Marko Aurelije, Komod, Septimije Sever, Konstantin I Veliki. Nalazi ukazuju da je u Aquae Balissae postojao forum ukrašen carskim konjaničkim bronzanim statuama, Jupiterov hram, termalni kompleks s Silvanovim hramom, amfiteatar. Najpoznatiji arheološki nalaz iz Daruvara je carski mrežasti diatretni pehar za vino koji je danas izložen u Kunsthistorisches Museum-u u Beču.

Srednji vijek

Nakon pomicanja uzrokovanih Velikom seobom naroda (4-7. vijek) od 11. je vijeka ovo područje pripadalo srednjovjekovnoj Zagrebačkoj biskupiji i Križevačkoj županiji. U Daruvarskoj kotlini, na brežuljku Stari Slavik iznad geotermalnih izvora plemići Nelipići od Dobre Kuće podižu svoje utvrđenje Kamengrad (Kuwar). Položaj, saobraćaj, plodna zemlja, ugodna klima kao i već milenijum ranije tada poznati ljekoviti izvori omogućili su na prostoru kotline razvoj četiri srednjovjekovna trgovišta - Toplice, Četvrtkovac, Dimičkovine i Podborje s franjevačkim samostanom Svetog Kralja Ladislava. Tradicionalno liječenje toplom vodom nastavljeno je i u srednjem vijeku. Tri crkve Blažene Djevice Marije ukazuju da se topla voda naročito cijenila kao i u praistoriji i rimskom dobu u tretmanu izlječenje ženske neplodnosti.

Kasniji razvoj

Daruvarsko područje je izuzetno bogato srednjovjekovnim spomenicima kulture. Dobra Kuća, Stupčanica, Kristalovac, Vojk-Kerestur, Sv. Duh, Pavlovina, Petrovina, Bagenovac, Sirač i Željnak su samo neki od dvoraca ugarskog plemstva. O bogatom crkveno-kulturnom životu pored franjevačkog samostana u Podborju svjedoče samostani kao sto su benediktinski Sv. Margarete, pavlinski Sv. Ane i avgustinski Sv. Tri Kralja u mjestima Bijela, Vrijeska i Sređani kao i egzistencija 22 srednjovjekovne župe. Provale i osvajanja Turaka sredinom 16. v. prekidaju razvoj područja. Franjevački samostan Sv. kralja Ladislava u Podborju je u to doba bio pretvoren je u tursku pograničnu tvrđavu. Naseljavaju se Srbi kao čuvari Habzburške monarhije pred Osmanskim carstvom, (Vojna krajina i [[Kraljevina Hrvatska i Slavonija]), zapadno odavde. Prostor trgovišta Toplica s crkvom Blažene Djevice Marije pored geotermalnih vrela, za vrijeme Turaka je bio poznat kao Ilidža.

Nakon izgona Turaka 1699, područje pada pod upravu bečke dvorske komore do 1745. kada vlastelinstva Podborje, Sirač i Pakrac kupuje grof Antun Janković. Janković mijenja hrvatsko ime naselja Podborje u Daruvar sa značenjem Ždralov grad na mađarskom jeziku ili preciznije Ždralov dvorac prema prelijepom dvorcu koji je grof započeo graditi u 1771. Narodno ime Podborje ostaje u upotrebi sve do sredine dvadesetog stoljeća kao dodatak uz imena susjednih naselja kao Batinjani Podborski, Vrbovac Podborski, Doljani Podborski, Podborski Kravjak.

Kulturna istorija daruvarskih Srba

Parohijska crkva Svetih Otaca Prvog Vaseljenskog Sabora

Daruvarska parohija je imala svoj pravoslavni hram, u kojem je službovao 1833. godine pop Josif Dobraš. Tu je 1865. godine sedište prote Daruvarskog. Administrator protoprezviter u Daruvaru je 1893. godine pop Marković. Pravoslavna crkva u Daruvaru je posvećena Sv. 318 bogonosnih otaca, sazidana 1756. godine.

Kulturna hronika Daruvara seže na početak 19. veka. Dve učenice škole u Pakracu, a rodom iz Daruvara pretplatile su se na čuveno naučno delo Stojkovićevu "Fiziku" 1801. godine. Bile su to Ana Babić i Jelisaveta Mermot "vaspitana" Perčević. Pretplatnik Vujićeve francuske gramatike bio je 1805. godine Georgije Perčević daruvarski srpski učitelj. "Društvo za starine i povesnicu jugoslavensku" iz Zagreba je imalo svog poverenika u Daruvaru. Bio je to Nikola Švajcar koji je za društene potrebe trebalo da istraži razvaline tamošnje. Knez daruvarski Janković mu je dozvolio da pregleda i arhivu daruvarskog vlastelinstva. Pop Georgije Jovanović prota daruvarski je pre 1844. godine priložio Fondu Matice srpske u Pešti 4 f. Novosadski list "Srbski dnevnik" nabavljala je srpska opština u Daruvaru 1860. godine. Proslavljena je i u Daruvaru hiljadugodišnjica Sv. Ćirila i Metodija, u katoličkoj pa pravoslavnoj crkvi. Narodno veselje je bio održano u "Marijinom studencu, gde se našao na lečenju (kupki) pravoslavni episkop Stefan Knežević. Godine 1870. organizovao je meštanin Simo Jovanović pretplatnički punkt za nabavku Vukove knjige srpskih narodnih pripovetki. Pisali su se za knjigu: pored skupljača još, Aleksandar Janković, Petar Zaberdac, Joco Dragičević, Mihail Stanisavljević, Mihail Dragičević, Maksim Kokot, Sava Komlenić i Georgije Zaberdac. Gostovalo je Srpska pozorišna družina pod upravom Đorđa Peleša tokom februara 1875. godine u Daruvaru. Izveli su za tamošnju publiku 17 predstava i jednu besedu. Za Fond "Sv. Save" priložio je 1896. Daruvarac, Isidor Dobrović 10 f.

Apoteku u mestu držao je 1860. godine Antonije Kušević. U Daruvaru se 1853. godine održavao godišnji vašar samo u jednom terminu - 26. jula. Daruvarski Srbi su 1895. godine kupili 390 akcija "Srpske banke" u Zagrebu. Maja 1905. godine održan je u Daruvaru Osmi kongres Srpskih zemljoradničkih zadruga.

Srpski učitelj u mesnoj osnovnoj školi 1844. godine bio je Nikola Stojanović. On je uplatio iznos i postao član Školskog fonda. Srpsku školu u Daruvaru podigli su 1899. godine veletrgovac Isidor Dobrović, Kosta Jovanović, Joca Ciganović i drugi. Gradnja zgrade škole je koštala dobrotvora Dobrovića 4000 f. Prvog učitelja u novoj školi tražila je crkvena opština za 1. septembar 1899. godine. Ponuda je bila impresivna: plata od 600 f., stan u školskoj zgradi od tri sobe, kuhinje, komore i podruma, zatim manja bašta, šest hvati ogrevnog drveta, naknada 10 f. za pisaći pribor, još 24 f. za poftornu školu, od sprovoda 1 f. a od parastosa 50 novčića - ako bude išao. Godine 1905/1906. u daruvarskoj komunalnoj školi, zdanju građenom 1888. godine rade dve "učiteljske snage". Sava Sekulić i Marija Marković imaju 102 učenika u redovnoj nastavi.

Daruvar je 1885. godine bio u sastavu Pakračkog izbornog sreza, za srpski crkveno-narodni sabor u Karlovcima. U njemu je tada popisano 1402 pravoslavne duše. Početkom 20. veka "Darovar" je trgovište (sastavljeno iz dve dela - Gornjeg i Donjeg) koje čini pravoslavnu parohiju sa okolnim selima: Batinjani i Vrbovac. Parohija Daruvar spada u Pakrački protoprezvirat, treće je platežne klase. Pravoslavno parohijsko zvanje je osnovano 1776. godine i od tad se vode crkvene matice. U Daruvaru ima 983 domova, od kojih su 307 srpski pravoslavni. Od ukupnog broja stanovnika - 8055, Srba (1897) i Hrvata (1882) ima otprilike isti broj, mnogo je manje Mađara, Nemaca, Slovaka. U mestu su sedišta kotarskih organa, političke i crkvene opštine, te pošta i brzojav, pravoslavna crkva i komunalna škola.

Privredni i kulturni razvoj

S ciljem privrednog razvoja dinastija Jankovića naseljava svoje posjede poljoprivrednicima i obrtnicima iz ostatka Hrvatske, iz Češke, Slovačke, Njemačke i Mađarske tako je prostor, rijetko naseljen od ratova s Turcima ponovno napučeni. Doseljenicima sa iskustvom u poljoprivredi, obrtu i trgovini je obećana zemlja za kultivaciju te materija za izgradnju kuća. Izgradnjom prvih gradskih kupki u (1772) Jankovići su zacrtali jednu od osnovnih funkcija grada Daruvara danas a to je — termalnog lječilišta. Kasniji grof Julije Janković, (1820—1904), mecena je Ilirskog preporoda te mnogih hrvatskih ustanova nastalih za i nakon vremena Bečkog apsolutizma i kasnije. Potpomogao je gradnju HAZU, Narodnog muzeja, spomenika banu Jelačiću, osnivač je mnogih humanitarnih i prosvjetnih zaklada, naročito u Požeškoj županiji gdje je djelovao na promicanju školstva i narodnog zdravlja.

Odlaskom iz Daruvara 1879. grofovska porodica Janković prodaje posjede i napušta ove krajeve. Njihovom graditeljskom dijelu pripada župna crkva Presvetog Trojstva iz 1764, Antunova kupka, (1772), dvorac Janković (1777), Ivanova kupka (1812), Škola sestara milosrdnica (1870). Od privrednih objekata u vrijeme između sredine 19. veka i kraja Prvog svjetskog rata, pošto je glavna gospodarska grana bilo šumarstvo, postojala postojala je pilana. Isto tako tu je bila suknara te i dabas postojeća pivovara od 1840. Brže od industrije razvijali su se trgovina i ugostiteljstvo pošto su bili povezani za lječilišta. Kotar Daruvar je 1912. imao je 63 trgovaca, 412 obrtnika, 68 „sitničara", 41 gostioničara i 92 krčmara. Izgradnja pruge Banova Jaruga — Daruvar — Barč otvorena uz prisustvo samog cara Franca Jozefa u 1897. doprinijela je gradskom razvoju tako da se uskoro izgrađeni novi objekti: Restauranti Terasa, Švajcarska vila, Vila Arcadia i Centralna Blatna Kupka koja s svojom velikom kupolom postaje jedan od simbola Daruvara.

Stanovništvo

Grad Daruvar

Broj stanovnika po popisima

Nacionalnost	2001.	1991.	1981.	1971.	1961.	1953.	1948.	1931.	1921.	1910.	1900.	1890.	1880.	1869.	1857.
br. stanovnika	13.243	14.210	13.546	12.355	11.228	10.002	9.553	8.078	7.056	7.215	5.881	5.031	4.017	3.467	2.278

• napomene:

Nastao iz stare opštine Daruvar.

Daruvar (naseljeno mesto)

Broj stanovnika po popisima

Nacionalnost	2001.	1991.	1981.	1971.	1961.	1953.	1948.	1931.	1921.	1910.	1900.	1890.	1880.	1869.	1857.
br. stanovnika	9.815	9.748	9.193	8.097	6.139	5.117	4.812	3.460	2.761	2.644	1.846	1.663	1.283	1.101	616

• napomene:

U 1991. smanjeno izdvajanjem dela naselja u samostalno naselje Daruvarski Vinogradi. U 2001. povećano za deo područja naselja Daruvarski Vinogradi u kojem je sadržan deo podataka od 1921. do 1991. Od 1857. do 1910. sadrži podatke za naselje Daruvarski Vinogradi.

Popis 1991.

Na popisu stanovništva 1991. godine, naseljeno mesto Daruvar je imalo 9.748 stanovnika, sledećeg nacionalnog sastava:

Popis 1991.‍
Hrvati			3.587	36,79%
Srbi			3.083	31,62%
Česi			1.372	14,07%
Jugosloveni			806	8,26%
Mađari			148	1,51%
Albanci			42	0,43%
Muslimani			34	0,34%
Italijani			25	0,25%
Makedonci			21	0,21%
Slovaci			18	0,18%
Nemci			15	0,15%
Slovenci			14	0,14%
Crnogorci			14	0,14%
Romi			7	0,07%
Jevreji			6	0,06%
Rumuni			3	0,03%
Rusini			3	0,03%
Austrijanci			2	0,02%
Bugari			1	0,01%
Grci			1	0,01%
Poljaci			1	0,01%
Rusi			1	0,01%
ostali			7	0,07%
neopredeljeni			320	3,28%
region. opr.			10	0,10%
nepoznato			207	2,12%
ukupno: 9.748

Literatura

• Gelo, Jakov (1998). Narodnosni i vjerski sastav stanovništva Hrvatske, 1880-1991: po naseljima. Zagreb: Državni zavod za statistiku Republike Hrvatske. ISBN 978-953-6667-07-9. 
• CD-rom: „Naselja i stanovništvo RH od 1857—2001. godine“, Izdanje Državnog zavoda za statistiku Republike Hrvatske, Zagreb, 2005.

Spoljašnje veze

• Grad Daruvar (jezik: hrvatski)