Romanika

Romanika je umetnički pravac koji se razvio u srednjovekovnoj umetnosti^[1]^[2]^[3] u 11. i 13. veku i raširio se u arhitekturi i slikarstvu. Na Istoku se razvija vizantijska umetnost.

Naziv ovog pojma je od reči Rim- Roma jer je pravac inspirisan umetnošću starog Rima. Nastaje u Italiji, probija se u Evropu i klasičan je primer kontemplativnog pristupa ka veri u prvoj polovini srednjeg veka. Ovaj pravac nosi i širi crkva.

U romanici javljaju se škole koje su imale svoje osobenosti i svoje karakteristične boje i razvijale su se u okviru svešteničkih redova po manastirima pa ako postoji u umetnosti i profana komponenta ona je u odnosu na sakralnu neznatna. U svom opštem konceptu umetnost je internacionalna i ima sveobuhvatni karakter a nastala je i razvijala se iz antičke tradicije čiji su elementi prerađeni i transformisani i upijeni. Tradicija varvarskih, geramanskih i slovenskih plemena uticala je na umetnost. Germani su bili tradicionalni majstori i umetnici u obradi metala.

Opis[uredi | uredi izvor]

Do 11. veka Crkva je posedovala veći deo zemlje, stekavši je preko poklona i zbog toga se njeno bogatstvo enormno povećalo. Pretpostavlja se da je Crkva u ovom periodu posedovala preko četvrtine francuske teritorije. Takođe, vredan prihod Crkvi su obezbeđivali prilozi vernika koji su posećivali hramove i dolazili na hodočašće, da bi videli neke svete relikvije. Uskoro počinju da se grade velike zgrade u kojima bi se čuvali vredni predmeti i na privlačan način prikazivali. Tako je Crkva postala izuzetno važan pokrovitelj umetnosti tog vremena, naručujući gradnju novih arhitektonskih umeća, kao i umetničkih dela na religiozne teme - među kojima su bile umetničke slike i viseći ukrasi na oltaru. Većina skulptura i arhitektonskih dostignuća tog ranog srednjovekovnog perioda izrađivala su se u stilu koji podseća na stari Rim.

Istorijska pozadina[uredi | uredi izvor]

Nakon propasti Zapadnog rimskog carstva u 5. veku na prostoru dotad jedinstvenog carstva, povezanog istim zakonom, jezikom i dobrim rimskim cestama, nastale su brojne državice i za 5 vekova nestalo je gotovo bilo kojeg traga evropskog jedinstva. Ono što je bilo još gore, potpuno se urušio dotadašnji ekonomski sistem, tako da se ni staro nije moglo održavati, a za novo nije bilo ni znanja ni moći. Istina franački car Karlo Veliki je u 9. veku ponovno ujedinio gotovo celu zapadnu Evropu, ali se njegova tvorevina brzo raspala. Tako da je već u 11. veku (na području gde se danas nalazi tridesetak država) tada bilo oko dve stotine feudalnih tvorevina, vojvodstava, grofovija, kneževina i kraljevina. Svaka od tih feudalnih jedinica, bila je unutar sebe jedan zatvoren svet, podeljen na još manje feudalne tvorevine u kojima je vlast bila u rukama: plemstva, sveštenstva i tek u manjoj meri građanstva. Ta trodelna moć očituje se gradnjom pretežno tri vrste objekata: plemićkih dvoraca (burg), manastira, gradskih crkava i pokojeg svetovnog objekta. Jedina koheziona snaga tog sveta bilo je hrišćanstvo koje je bilo prisutno u svim porama života.

Krajem 10. veka varvarski narodi su u najvećoj meri evengelizovani, ali još i tada je bilo masovnih pokrštavanja (čitava sela, i pokrajine) zbog tog su romaničke crkve imale uz sebe i posebnu građevinu baptisterij u kojem se taj obred mogao obaviti.

Tokom romanike su ojačali benediktinci a njihovom reformom iz 1084. iznedrili su se i novi crkveni redovi; klinijevci, cisterciti (1098) i kartezijanci. Njihovi samostani odigrali su veliku ulogu u mukotrpnim putovanjima hodočasnika preko Alpa, preko kojih tada više nije bilo nikakvih puteva, jer su pružali kakvu takvu sigurnost hodočasnicima, i omogućili ima da u etapama od jednog do drugog samostana stignu do dalekog cilja Rima ili do Santijago de Kompostele u Galiciji. Hodočasnici su odigrali veliku ulogu u ponovnom zbližavanju Evrope i širenju ideja i trgovine. Veliku ulogu u širenju romanike odigrala je opatija Klini sa svojim redom i svojim bogatim opatima, koji su gradili samostane širom Evrope.

Tokom romanike se ponovno formiraju veća gradska naselja, sa zanatlijama i trgovcima, koji se pozicioniraju između seljaštva i plemstva, i postaju važan faktor srednjovekovnog društva. Tadašnja Evropa bila je silno politički razjedinjena, jedino je vera bila veliki kohezioni faktor tako da su pape imali veliki uticaj na politiku. Evropu je već pre ugrozio islam koji je prodro iz Alžira u Španiju i tu osnovao svoj Kordobski kalifat. Verski zanos je prvo iskorišten za isterivanje Arapa iz Španije 1035, nakon toga je papa Urban II (i on je bio monah iz Klinija), inicirao Prvi krstaški rat 1095. Tad je bilo isto tako jako poželjno ići na hodočašće u Svetu zemlju, i to je razlog za oslobođenje svetih mesta. Krstaški ratovi nisu doneli trajno oslobođenje Svete zemlje, ali su Evropljanima proširili horizonte, oni su upoznali arhitekturu daleke Jermenije, Sirije i deo tog iskustva ugradili u umetnost romanike.

Arhitektura[uredi | uredi izvor]

Romanska arhitektura je inspirisana antičkom umetnošću. U inat modernim predstavama o životu u ovo vreme, ne samo vlastele i vitezovi već i kupci, zanatlije, sveštenstvo, misionari, putuju Evropom i raznose znanja potrebna za konstrukciju zgrada.

Romaničke crkve su u osnovi zadržale tlocrt latinskog krsta i raspored ranohrišćanske bazilike. Ispočetka su imale ravni drveni plafon, a kasnije se razvio kameni polukružni i bačvasti svod. Srednji crkveni brod je odeljen od bočnih stupova sa kapitelima, koji dobijaju kockasti oblik i ukrašeni su klesanim biljnim i figuralnim motivima. Glavna karakteristika romaničkog stila su polukružni lukovi, koji imali svoju graditeljsku funkciju kao nosači gornjih delova zidova, ali i čisto estetsku jer su se koristili svuda, kod portala, prozora, pa i tamo gde nisu imali nikakvu funkciju osim estetske, kao kod slepih arkada koje su ukrašavale spoljne delove zidova ispod gornjeg krovnog venca.

Uz pročelje romaničkih crkava, se obično podižu po dva zvonika, u Italiji je bio običaj gradnje samo jednog koji je stajao po strani od same crkve. U Romanici dolazi do velikog procvata građevinske delatnosti, posebno izgradnja crkvi, manastira, plemićkih utvrđenja (donžon). U crkvenom graditeljstvu prevladavaju jednostavne građevine masivnih zidova, bogata horizontalna raščlanjenost, kameni polukružni i bačvasti svodovi, polukružni lukovi i kockasti kapiteli često urešeni biljnim i figuralnim motivima.

Karakteristični znaci[uredi | uredi izvor]

Građevinski materijal, kamen, opeka i spoljašnji zidovi se ne malterišu.

Karakteristike romanske arhitekture[uredi | uredi izvor]

Teški svodovi
čvrsti i široki zidovi u malteru
podupirači- veliki, moćni pilasteri i stubovi
mali otvori za vrata i prozore
velika masa i mala raščlanjenost
kružni luk (za razliku od izlomljenog luka koji se pojavljuje u Gotici)

Sakralni objekti[uredi | uredi izvor]

Tip centralnog objekta[uredi | uredi izvor]

Osnova kruga (rotonda) ili kvadrata,
Jedan brod

Tip podužne crkve[uredi | uredi izvor]

U arhitekturi a naročito u sakralnoj nisu se dešavale značajne promene koje bi se mogle kratko karakterisati u preromansko doba, kada možemo utvrditi određenu samo kratku stagnaciju i samo naizgled varvarsko prekidanje da bi prešli od ranohrišćanske bazilike ka jednom novom tipu hrama kojeg karakteriše uglavnom metrum i modul tako da i dužina bazilike i širina njena stoje u srazmeri još više o tome nalazimo u doba gotske arhitekture.

Slikarstvo[uredi | uredi izvor]

Romansko slikarstvo se inspiriše u rimskoj arhitekturi kao i karolinškoj i otonskoj renesansi. U slikarstvu se gaji zidno slikarstvo, javlja se motiv Hrista u mandorli. Prozori se ukrašavaju vitražima a u Italiji se razvija slikarstvo na ploči. U knjižnom slikarstvu upotrebljava se gvaš boja i zlatna boja- materijal je od pergamenta ili magareće kože.

Srednjovekovni umetnik polazi od ideje i traži u prirodi ono što bi mu pomoglo i poslužilo ne interesujući se za zakone u prirodi, već ga interesuje logika slike i zakone u prirodi joj podređuje. Ljudska figura nema ulogu da fascinira posmatrača već je data svedeno i u onoj meri dorečeno da bi slika bila razumljiva. Proporcijski su veći i po hijerarhiji važnosti dati su likovi, pa i prst koji pokazuje jeste veći i pažnja treba da bude uvučena u jezgro događanja. Slikarstvo se razvijalo kao zidno slikarstvo ili kao freska a ređe kao mozaik, a prisutno je i knjižno oslikavanje i ikona kao i tapiserije. Ne postoje veliki kulturni centri.

Vajarstvo[uredi | uredi izvor]

Propašću Rimskog carstva, izumrla je i tradicija klesanja velikih skulptura u kamenu i livenja u bronzi, u Zapadnoj Evropi iz ekonomskih razloga, a u Vizantiji zbog verskih razloga (Ikonoklazam). Za čitavo to vreme od gotovo pet vekova, napravljeno je vrlo malo skulptura u prirodnoj veličini, a i one su rađene od jeftinih materijala; štuka, gipsa ili drva tako da je malo primeraka ostalo do danas.^[4] Najpoznatiji preživeli veliki skulptorski rad protoromanike u Evropi je drveno raspelo u prirodnoj veličini, koje je naručio nadbiskup Gero u Kelnu oko 960-65, to raspelo postalo je prototip za sva kasnija raspela.

Prvi put nakon kasne antike, se ponovno pojavljuje jak osjećaj za plastično tek u romaničkom vajarstvu. Kiparske teme su isključivo religioznog karaktera, - s naglaskom na strašnu sudbinu onih koji nisu vjernici (kršteni); najčešći prizori na portalima i vencima crkava su Strašni sud, i posledice po one koji nisu vernici; prizori iz Pakla, kao i prizori martirija svetaca. To je visoko šematizovano vajarstvo, u kojem se znalo gde koji lik treba da stoji, i šta zavređuje koju veličinu.

Primenjene umetnosti[uredi | uredi izvor]

Triptih iz samostana Stavelot, Mosan, Belgija (oko 1156. - 58.) 48 × 66 cm, Morganova biblioteka, Njujork

Tokom romanike se razvila trgovina relikvijama, koje su postale izuzetno cenjena roba, tako da se relikvijarijima (kutijice, kovčezi i slični predmeti) posvećivalo jako puno vremena i nije se štedelo novaca za njihovu izradu. Čak su i majstori koji su ih izrađivali bili na većoj ceni od slikara ili arhitekata toga vremena, jer se za mnoge od njih zna. To su najčešće bili predmeti od plemenitih metala, ukrašeni draguljima, slonovačom i emajlom, tehnikom koja je tad bila na velikoj ceni. Najpoznatiji relikvijari tog vremena su Kovčeg tri kralja iz katedrale u Kelnu, rad majstora Nikole iz Verduna i njegovih saradnika (oko 1180–1225), triptih iz samostana Stavelot (u kojem se čuvao ostatak pravog krsta) i relikvijarijum sv. Maura iz katedrale u Remsu (danas u Češkoj, Bečov nad Teplu), koje su napravili tad izuzetno cenjeni belgijski zlatari iz doline Mese. Ti predmeti su takođe bili i mala skulptorska dela, rađena potpuno u skladu sa ukusom romanike, svaki lik imao je jasno određen prostor, svoju lunetu.

Reference[uredi | uredi izvor]

^ Atroshenko, V. I.; Collins, Judith (1985), The Origins of the Romanesque, London: Lund Humphries, ISBN 0-85331-487-X
^ Alexander, Jonathan (1992), Medieval Illuminators and their Methods of Work, New Haven: Yale University Press, ISBN 0-300-05689-3
^ Backhouse, Janet; Turner, D. H.; Webster, Leslie, ur. (1984), The Golden Age of Anglo-Saxon Art, 966-1066, British Museum Publications, ISBN 0-7141-0532-5
^ V.I. Atroshenko and Judith Collins, The Origins of the Romanesque, Lund Humphries, London. 1985. ISBN 978-0-85331-487-5., U novije vrijeme pronađene su ispod zida crkve Santa Maria in Valle u Cividale del Friuli, skulpture od štuka, najvjerojatnije iz 9. veka, str. 142

Литература[uredi | uredi izvor]

Istorija umetnosti, H.W. JANSON, Beograd 1982.
Opšta istorija umenosti, ĐINA PIKSEL, Beograd 1974.
Kako prepoznati umetnost, Ljubljana 1980.
Istorija slikarstva, Fernand Hazar, Beograd 1973.
Prehledny kulturni slovnik, Mlada Fronta, Praha 1964.
Priručni slovnik naučni, ČSAV, Praha 1966.
Legner, Anton (ed). Ornamenta Ecclesiae, Kunst und Künstler der Romanik. Catalogue of an exhibition in the Schnütgen Museum, Köln, 1985. 3 vols.
Conrad Rudolph, ed., A Companion to Medieval Art: Romanesque and Gothic in Northern Europe, 2nd ed. (2016)
Beckwith, John (1964), Early Medieval Art: Carolingian, Ottonian, Romanesque, Thames & Hudson, ISBN 0-500-20019-X
Calkins, Robert G. (1983), Illuminated Books of the Middle Ages, Ithaca, New York: Cornell University Press
Calkins, Robert G. (1979), Monuments of Medieval Art, New York: Dutton, ISBN 0-525-47561-3
Campbell, Lorne (1998), The Fifteenth Century Netherlandish Paintings, National Gallery Catalogues (new series), New Haven: Yale University Press, ISBN 1-85709-171-X
Cormack, Robin (1985), Writing in Gold, Byzantine Society and its Icons, London: George Philip, ISBN 0-540-01085-5
Cormack, Robin (1997), Painting the Soul; Icons, Death Masks and Shrouds, London: Reaktion Books
Dodwell, C. R. (1982), Anglo-Saxon Art, A New Perspective, Manchester: Manchester University Press, ISBN 0-7190-0926-X (US edn. Cornell, 1985)
Dodwell, C. R. (1993), The Pictorial arts of the West, 800-1200, New Haven: Yale University Press, ISBN 0-300-06493-4
Henderson, George (1977) [1972], Early Medieval Art (rev. изд.), Harmondsworth: Penguin
Heslop, T. A. (Sandy), in Dormer, Peter (ed.), "How strange the change from major to minor; hierarchies and medieval art", in The Culture of Craft, 1997, Manchester University Press, ISBN 0719046181, 9780719046186, google books
Hinks, Roger (1974) [1935], Carolingian Art, University of Michigan Press, ISBN 0-472-06071-6

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

[1] Atroshenko, V. I.; Collins, Judith (1985), The Origins of the Romanesque, London: Lund Humphries, ISBN 0-85331-487-X

[2] Alexander, Jonathan (1992), Medieval Illuminators and their Methods of Work, New Haven: Yale University Press, ISBN 0-300-05689-3

[3] Backhouse, Janet; Turner, D. H.; Webster, Leslie, ur. (1984), The Golden Age of Anglo-Saxon Art, 966-1066, British Museum Publications, ISBN 0-7141-0532-5

[4] V.I. Atroshenko and Judith Collins, The Origins of the Romanesque, Lund Humphries, London. 1985. ISBN 978-0-85331-487-5., U novije vrijeme pronađene su ispod zida crkve Santa Maria in Valle u Cividale del Friuli, skulpture od štuka, najvjerojatnije iz 9. veka, str. 142

[1]

[2]

[3]

[4]

Normativna kontrola
Državne	Španija Francuska BnF podaci Nemačka Izrael Sjedinjene Države Japan Češka
Ostale	Enciklopedija Britanika