Park prirode Stara planina

Park prirode Stara planina
IUCN kategorija Ia (strogi rezervat prirode)
Mjesto	Srbija
Najbliži grad	Pirot, Dimitrovgrad, Knjaževac, Zaječar
Koordinate	43° 14′ 00″ N 22° 40′ 00″ E
Površina	114.332 ha
Osnovano	1997 (2009) godina
Upravljačko tijelo	54% državno vlasništvo; 46% društveno i privatno vlasništvo

Park prirode Stara planina nalazi se u istočnoj Srbiji, na teritorijama opština Zaječar, Knjaževac, Pirot i Dimitrovgrad. Zahvata površinu od 142 219 hektara i 64 ara. Pod zaštitom je države kao prirodno dobro od izuzetnog značaja, svrstano u 1. kategoriju. Područje Stare planine proglašeno je za park prirode 1997. godine, kao područje izuzetno vredno sa stanovišta raznovrsnosti biljnog i životinjskog sveta i njihovih zajednica, kao i geoloških, geomorfoloških i hidroloških karakteristika.

Geografski položaj

Masiv Stare planine nalazi se u istočnom pojasu Karpato-balkanida, u okviru koga predstavlja zapadni deo masiva Balkana, koji se u celini nalazi u Bugarskoj. Staru planinu izgrađuje planinski venac koji počinje od obronaka Vrške Čuke iznad Zaječara, a zatim se pruža prema jugoistoku, odakle se naglo izdiže iznad Knjaževca i prelazi u visoki planinski masiv koji se lučno pruža pravcem severozapad-jugoistok, dostižući najveću visinu na vrhu Midžor. Severoistočne padine nalaze se na teritoriji Bugarske, dok se jugoistočne padine sa pobrđima nalaze na teritoriji Srbije. Planinski masiv Stare planine se sastoji iz dva dela: Zaglavka i Visoka. Na Staroj planini nalaze se vodopadi Piljski skok i Bigar koji zauzimaju drugo i treće mesto najviših vodopada u Srbiji. Piljski skok nalazi se na Piljskom potoku, a vodopad se sliva sa 64 metara visine. Nalazi se na najvišem delu Stare planine i otkriven je veoma kasno 2002. godine od strane Vladimira Manića iz Niša. Vodopad Bigar se nalazi na potoku Bukovski do, nekoliko kilometara južno od Kalne. Vodopad je visok 35 metara i predstavlja ušće u Stanjansku reku.

Pejzaž Stare Planine

Vodopad Tupavica na obroncima Stare planine

Rosomački lonci

Klimatske karakteristike

Staru planinu karakteriše umereno-kontinentalna subplaninsko-planinska klima. Idući od nižih prema višim delovima smanjuje se prosečna temperatura, a povećava vlažnost vazduha. Sa prosečnom temperaturom od 0,5 °C, najhladniji mesec je januar, dok je najtopliji jul, sa prosečnom temperaturom od 22 °C. Srednja godišnja visina padavina iznosi 960.5 mm. Najviše padavina izluči se u maju, a najmanje u septembru.

Geomorfološke karakteristike

Reljef Stare planine odlikuje se velikom raščlanjenošću. Osnovna karakteristika reljefa ove oblasti su oštro usečene i duboke doline kratkih tokova. Ova karakteristika uslovljena je, u najvećoj meri, geološkom građom terena. Reljef Stare planine je u osnovi tektonskog porekla (morfostrukture nastale su dejstvom tektonskih pokreta), a oblikovan je eluvijalnim, deluvijalnim, proluvijalnim, koluvijalnim, fluvijalnim i kraškim procesom.

Kao objekti geomorfološkog nasleđa izdvajaju se:

• dolina potoka Bigar - dolina je u celini izgrađena od bigra. U ovoj dolini se nalazi vodopad visok 35 metara, koji ujedno predstavlja i ušće u Stanjansku reku, jednu od izvorišnih krakova Trgoviškog Timoka;
• Babin zub - grupa ostenjaka, izgrađenih od kvarcnih peščara. Karakteriše se, osim velikog broja ovih geomorfoloških oblika, i vidikovcem;
• uklješteni meandri Temštice - usekla ih je reka Temštica, u okviru klisure duboke 160—260 metara, u crvenim peščarima;
• klisura Vladikine ploče - nalazi se između sela Rsovci i Pakleštica, u potezu od 2 kilometra. U jurskim sedimentima je usekla reka Visočica. U geomrfološkom pogledu karakteristična je po uklještenim meandrima, i velikom broju (oko 15) pećina, koje se nalaze u ovoj klisuri;
• klisura Rosomačke reke - prostire se između sela Rosomač i Slavinja, u sedimentima jurske starosti. Sa geomorfološkog aspekta karakteristična je po tzv. rosomačkim loncima. To su udubljenja koja nastaju procesom vertikalne fluvijalne erozije. Nalaze se na mestima gde reka naglo sa kaskada pada u korito, pa se, zbog velike kinetičke energije vode, vrši udubljivanje dela rečnog korita neposredno iza kaskada. Njihova širina može biti i do 4 m u prečniku;
• kraška depresija Ponor - predstavlja krašku depresiju bez površinskog oticanja vode. Duža strana ove depresije prostire se pravcem severozapad-jugoistok. Bogata je izvorima koji se javljaju na njenim obodima. Ovi izvori su velike izdašnosti, sa temperaturom vode od 5—8 °C.

Geološka građa

Najstarije stene u ovom području su amfiboliti i amfibolitski škriljci, kvarciti, mermeri i amfibolitsko-biotitski gnajsevi proterozojske starosti.

Kambrijumske tvorevine predstavljene su fosilonosnim tvorevinama sa metamorfnim sastavom vulkanogeno-sedimentnog karaktera. Stub stena silurske starosti započinje metakonglomeratima sa kojima se smenjuju metamorfisane arkoze i argilošisti sa proslojcima mermerastih krečnjaka. Karbon je predstavljen sedimentnim i vulkanogeno-sedimentnim tvorevinama: terigene stene sa ugljem i tufovima. Perm je predstavljen crvenim peščarima i konglomeratima.

Mezozojske stene su dosta dobro razvijene u ovom području, i može se pratiti razvoj po svim katovima mezozoika. Trijaske stene predstavljene su terigenim sedimentima, terigeno-karbonatnim sedimentima sa marinskom faunom, krečnjaka sa brahiopodima i školjkama i crvenom serijom. Jurske stene, koje izgrađuju najveći deo područja, su: klastične tvorevine preko kojih leže amoniti, plavičasti glinci sa školjkama, peščari, peskoviti krečnjaci, bankoviti i slojeviti krečnjaci sa rožnacima i bankoviti sprudni krečnjaci. Kredni sedimenti predstavljeni su: peskovitim i laporovitim krečnjacima, laporcima, peščarima, glincima, vulkanskim aglomeratima, brečama, tufovima, tufitima i andezitima.

Živi svet

Park prirode Stara planina odlikuje se izuzetnom biološkom raznovrsnošću. Na ovom području živi oko 1200 vrsta i podvrsta viših biljaka, od čega je 115 endemičnih vrsta biljaka, preko 100 zaštićenih i strogo zaštićenih vrsta i više od 50 vrsta koje se nalaze na spisku ugrožene evropske flore. Sve ove vrste grade 52 različite šumske, žbunaste i zeljaste biljne zajednice. Što se životinjskog sveta tiče, Park prirode Stara planina predstavlja stanište za oko 150 vrsta ptica gnezdarica, 30 vrsta sisara, 6 vrsta vodozemaca, 12 vrsta gmizavaca i 26 vrsta riba.

Biljni svet

Stablo crnog bora (Pinus nigra) u selu Rsovci, na Staroj planini

Pirola minor - retka biljna vrsta iz porodice vresova

Orhideja sa Stare planine

Rosulja (Drosera rotundifolia)

Stara planina je strogi prirodni rezervat sa velikim brojem raznovrsnih biljnih zajednica (fitocenoza): šumske, žbunaste, livadske, pašnjačke i tresavske. Visinski se uočavaju pojasevi sa pojedinim dominantnim vrstama: hrastov pojas, bukov pojas, smrčev pojas i pojas subalpijske žbunaste vegetacije. Neke od ovih zajednica spadaju u endemične ili reliktne. Reliktne poludominantne šumske zajednice su: zajedinca bukve, pančićevog maklena i mečje leske (Fago-Aceti intermediae – Colurentum), zajednica hrasta, pančićevog maklena i mečje leske (Querco – Aceri intermediae - Colurentum), zajednica predplaninske bukve i drugih vrsta na silikatu (Fagetum submontanum mixtum silicicolum), zajednica grabića, hrasta i drugih drvenastih vrsta na krečnjaku (Carpino orientalis – Quarcetum mixtum calciolum), zajednica jorgovana (Syringetum vulgaris), zajednica šleske vrbe i zelene jove (Salici Alnetum viridis). Od fitocentoza livada i pašnjaka, endemične su: zajednica luka i oštrice (Allio – Caricetum leavis), zajednica velikog maklja (Festucetum paniculatae), zajednica borovnice i brusnice (Vaccinietum myrtilli), zajednica rosulje i oštrica (Drosero – Caricetum stellulatae), zajednica režuhe i balkanske kiselice (Cardamino – Rumicetum balcanicae), zajednica crnog omana (Telekietum specisae) i zajednica zvončića i kamenica (Symphyandro – Saxifragetum moschatae).

Do sada je izdvojeno nekoliko lokaliteta koji su proglašeni za stroge prirodne rezervate:

• Draganište - rezervat kojim je obuhvaćena zajednica šuma evropske smrče (Picetum excelsae serbicum Rudski 1949), koji izgrađuje tipičan pojas na Staroj planini;
• Golema reka - rezervat koji obuhvata autohtonu šumsku zajednicu tipa prašume, koju sačinjava zajednica planinske bukve (Luzulo-Fagetum serbicum), a namenjen je za očuvanje genofonda;
• Vražja glava - značajan lokalitet u šumskom kompleksu Stare planine, na kojem se može pratiti spontani razvoj i sukcesija biljnih vrsta koje su u njenom sastavu, a posebno planinskog javora (Acer heldreichii), kao endemita Balkanskog poluostrva. U tim šumama raste i retka biljna vrsta iz porodice vresova Pirola minor;
• Tri čuke - najinteresantniji lokalitet jer obuhvata retku subalpsku zajednicu bora krivulja (Pinetum mughi) na najvišim vrhovima i predstavlja jedino nalazište bora krivulja koje je do sada sačuvano;
• Smrče (Arbinje) - rezervat izdvojen zbog najočuvanijih i najlepših smrčevih šuma na Staroj planini i u Srbiji uopšte. Uz monodominantnu šumsku zajednicu smrče (Piceutm abietis montanum) postoji tipična tresavska, sfagnumska zajednica sa stalno prinavljanim tresetom uz izvore i potoke (Ass.Carici–Sphagno-Eriophoretum R.Jov.1978);
• Kopren - značajan kao nalazište biljaka mesožderki, rosulje (Drosera rotundifolia) i vrsta iz roda Pinguicula.

Retke i zaštićene vrste

Dugogodišnja istraživanja pokazala su da Stara planina spada u floristički najbogatije delove Srbije, Balkana i Evrope. Specifičan geografski položaj, raznovrsnost geološke podloge, nadmorska visina i istorijski razvoj uticali su na izuzetnu raznolikost biljnog sveta ovog područja. Na Staroj planini raste više od hiljadu različitih vrsta biljaka, od kojih preko sto predstavljaju endemite. Pod zaštitu je, kao prirodna retkost na području Srbije, stavljeno 40 vrsta. Neke od njih su: bor krivulj, zelena jova, stepski lužnjak, gorocvet, planinska sasa, kosovski božur, planinski javor, šumski ljiljan, tresavski kaćun, patuljasta perunika i dr. Među prirodnim retkostima nalazi se i nekoliko vrsta orhideja, a svakako su značajne i druge retke vrste, među kojima neke i endemske: krilasti zvončić (Campanula calycialata), pikobojka (Svertia perenis), karpatska tocija (Tozzia alpina carpatica), Pančićeva žablja trava (Senecio pancicci), planinska zvončica (Soldanella hungarica), ruđevica (Oxyria digyna), debeljača (Pingicula leptoceras), rosulja (Drosera rotundifolia), kukurijak (Eranthis hyemalis), žuta lincura (Gentiana lutea), i pegava lincura (Gentiana punctata). Mnoge od njih su takođe zaštićene ili se čak nalaze u Crvenoj knjizi flore Srbije.

Samonikle lekovite i jestive biljke

Tradicija prikupljanja samoniklih lekovitih i jestivih biljaka izuzetno je bogata i duga i predstavlja značajno nasleđe. Sakupljanje za sopstvene potrebe obično ne ugrožava opstanak ovih biljaka na prirodnim staništima ali su one izvor zarade za mnoge stanovnike ovih predela. Zato su, zbog opasnosti od neracionalnog prikupljanja, mnoge vrste zakonom zaštićene, a njihovo prikupljanje zabranjeno ili ograničeno i kontrolisano.

Lekovite biljke

Na obroncima Stare planine mogu se sresti, između ostalih, i sledeće lekovite vrste: obična kleka (Juniperus communis), kopitnjak (Asarum europaeum), rusa (Chellidonium majus), sapunjača (Saponaria officinalis), zečji trn (Ononis spinosa), krušina (Frangula alnus), bela imela (Viscum album), divlja anđelika (Angelica sylvestris), žuta lincura (Gentiana lutea), poljski rastavić i mnoge druge.

Gljive

Na Staroj planini rastu i gljive koje imaju, ili mogu imati ekonomsku vrednost, kakve su: kračun (Agaricus macrosporus), rudnjača (Agaricus campestris), – blagva ili knjeginja (Amanita caesarea), pravi vrganj (Boletus edulis), kraljevski vrganj (Boletus regius), lisičarka (Cantharellus cibarius), sunčanica (Macrolepiota procera) i druge.

Samoniklo voće

Šumsko voće se može razmatrati sa aspekta organske hrane, ali i sa aspekta lekovitog bilja. Široko područje koje zahvata Stara planina ima raznovrsne biljne zajednice sa velikim brojem biljnih vrsta, samoniklog šumskog voća među kojima se svojom učestalošću i brojnošću mogu izdvojiti borovnica, brusnica i malina. Borovnica i brusnica češće su u zajednicama sa Četinarima, dok se malina najčešće sreće u bukovim šumama.

Galerija "Biljni svet na Staroj planini"

• 
  Ševar
• 
  Cveće i razno rastinje
• 
  Livadsko cveće
• 
  Šume Stare planine
• 
  Cveće a u pozadini Babin zub
• 
  Jabučko ravnište

Životinjski svet

Na području Stare planine zastupljena su četiri bioma, u okviru čijih staništa je raznovrsna fauna koja prati vertikalnu zonalnost, a ogleda se kroz bogastvo faune dnevnih leptira, gmizavaca i vodozemaca (herpetofaune), riba, a posebno čitavo područje Stare planine predstavlja region faune ptica, kao i 30 vrsta sisara.

Na području Parka prirode utvrđeno je 116 vrsta dnevnih leptira, od kojih su 22 novoutvrđene vrste, dok 6 vrsta predstavlja glacijalne relikte. Od ukupno 46 vrsta herpetofaune, koliko se pretpostavlja da naseljava područje Srbije, na području Parka prirode ustanovljeno je 18 vrsta, od čega 6 vrsta pripada klasi vodozemaca, a 12 klasi gmizavaca. Ribe su zastupljene sa 26 vrsta.

Čitavo područje Stare planine predstavlja salmoidni region faune ptica, predstavljene sa 203 vrste, što je najveći diverzitet faune ptica na bilo kojoj planini Srbije, bivše Jugoslavije i većem delu Blkana. Od ptica koje su svoje utočište pronašle u Parku prirode Stara planina treba istaći gaćastu kukumavku (Aegolius funereus) i druge vrste sova, planinskog detlića (Dendrocopos leucotos), riđeg mišara (Buteo rufinus), sivog sokola (Falco peregrinus), surog orla (Aquila chrysaetos), tetreba (Tetrao) i dr. Stara planina je uključena u registar područja od međunarodnog značaja za ptice Evrope (IBA - International birds areas), sa površinom od 44.000 ha.

Fauna sisara zastupljena je sa 30 vrsta, među kojima se posebno ističu tekunica (Spermophilus citellus), snežna voluharica (Chionomys nivalis), ris (Lynx lynx) i medved (Ursus arctos).

Galerija

• 
  Crni leptiri na Staroj planini
• 
  Zečenkasti šareni leptiri na Staroj planini
• 
  ZmijaZmija u rezervatu Arbinje
• 
  Žaba u Dojkinačk reci
• 
  Mala žaba u Dojčinačkoj reci

Vidi još

• Stara planina
• Visok
• Spisak zaštićenih prirodnih dobara u Istočnoj i južnoj Srbiji
• Vodopad Kaluđerski skokovi
• Vodopadi Stare planine
• Crvena knjiga flore Srbije
• Stočarstvo na Staroj planini

Literatura

• Mala enciklopedija Prosveta (3 izd.). Beograd: Prosveta. 1985. ISBN 978-86-07-00001-2. 
• Marković, Jovan Đ. (1990). Enciklopedijski geografski leksikon Jugoslavije. Sarajevo: Svjetlost. ISBN 978-86-01-02651-3.