Livno

Koordinate: 43° 49′ 36″ S; 17° 00′ 16″ I / 43.82671° S; 17.00445° I / 43.82671; 17.00445
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Livno
Panorama Livna
Zastava
Zastava
Grb
Grb
Administrativni podaci
DržavaBosna i Hercegovina
EntitetFederacija BiH
KantonKanton 10
GradLivno
Stanovništvo
 — 2013.Pad 9.045
Geografske karakteristike
Koordinate43° 49′ 36″ S; 17° 00′ 16″ I / 43.82671° S; 17.00445° I / 43.82671; 17.00445
Vremenska zonaUTC+1 (CET), ljeti UTC+2 (CEST)
Aps. visina300 m
Livno na karti Bosne i Hercegovine
Livno
Livno
Livno na karti Bosne i Hercegovine
Ostali podaci
Poštanski broj80101
Pozivni broj034
Veb-sajtwww.livno.ba

Livno (Lijevno) je gradsko naselje i sjedište istoimenog grada u jugozapadnom dijelu Federacije Bosne i Hercegovine, Bosne i Hercegovine.[1] Prema popisu stanovnika iz 2013. godine ima 37.487 stanovnika.[2] Najznačajnije je mjesto Kantona 10, čije je kulturno i privredno središte.

Prema preliminarnim podacima popisa stanovništva 2013. godine, u Livnu je popisano 9.045 lica, 9.138 domaćinstava i 11.287 stanova.[3]

Geografija[uredi | uredi izvor]

Grad leži na 730 m iznad mora, i smješten je većim dijelom na obroncima i u podnožju brda Bašajkovac, iz kog izvire i kraška rijeka Bistrica. Livno ima stabilnu klimu, sa ravnomernim strujanjem vazduha i najvećim brojem sunčanih dana. Klima je uglavnom planinska. Leta su uglavnom duga i sunčana, zime snežne. Livanjsko polje jedno je od većih kraških polja.[4]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Praistorijsko doba[uredi | uredi izvor]

Najraniji do sada pronađeni tragovi naseljavanja ljudi u livanjskom kraju potiču iz praistorijskog doba 2000 godina p. n. e. Od tada pa sve do dolaska Rimljana livanjski kraj naseljavalo je ilirsko pleme Delmati.[5][6]

Na gorskim obroncima oko Livanjskog polja smješteno je oko četrdesetak, vizuelno povezanih i dobro branjenih gradina iz bronzanog i gvozdenog doba.[7] Na području grada Livna nalaze se tri praistorijske gradine (Velika gradina, Mala gradina i Kasalov gradac), od kojih dvije imaju podgradinska naselja, i jedna nekropola s tumulima. Navedene tri gradine su gradinski kompleks jedne veće i značajnije organizovane rodovske zajednice.[8] Kroz dva i po veka, sve do posljednjeg velikog panonsko-dalmatskog ustanka koji je besneo ilirskim krajevima od 6. do 9. godine nove ere, gradine su odolevale Rimljanima.[9]

Rimsko doba[uredi | uredi izvor]

Od prvog rimskog pohoda na Delmate 156. p. n. e. do pomenutog ilirsko-panonskog ustanka na ovim prostorima besneli su brojni ratovi u kojima su starosedeoci Delmati neviđenom ratobornošću pružali otpor i nanosili ogromne gubitke rimskim legijama. U velikom ustanku 6—9. godine, koji je potresao rimsku državu, ilirski narodi Breuci, Desitijati i Delmati, pod vođstvom Batona Breuka i Batona Desitijata pobunili su se zbog regrutovanja Ilira za rat u Germaniji. U ustanku je učestvovalo 800.000 ljudi, od toga 200.000 pešaka i 9.000 konjanika. Svetonije, biograf rimskog carstva, veli: „To je bio najteži rat što su ga Rimljani vodili nakon onih protiv Kartagine". U krvi i ognju ugušen je otpor ponosnih Ilira. Gradina na Teberu i Kasalov gradac dočekali su ova rimska osvajanja kao sastavni dio jedinstvenog dalmatskog odbrambenog gradinskog sistema Livanjskog polja.[10]

Nakon potpunog pokoravanja Delmata, po kojima je dobila naziv rimska provincija Dalmacija jer su posljednji pokoreni, započinje dugotrajni proces romanizacije. Tipičan primjer rimskog kultnog sinkretizma je zavetni reljef boga Libera — Dionisa nađen na prostoru ilirsko-rimskog naselja u današnjim Vašarovinama.[11]

Dolazak Slovena[uredi | uredi izvor]

Oko 621. godine, Avari u svojim pohodima ruše sve bazilike na području Livanjskog polja. Posle pobede nad Avarima kod Carigrada 626. Južni Sloveni se naseljavaju na prostoru rimske provincije Ilirije, odnosno njenog južnog dela Dalmacije i sjevernijeg Panonije. Na južnom dijelu tog prostora se od 7. do 12. vijeka razvija prvobitna hrvatska država, u sklopu koje se nalazi i livanjski kraj. Vizantijski car Konstantin Porfirogenit spominje Livno 949. godine u svom djelu „O upravljanju carstvom“: „Primorska Hrvatska je jasno omeđena, od rijeke Cetine do grada Labina u Istri, a prema Cetini i Livnu graniči se sa Srbijom“. Najstariji pisani dokument u kojem se spominje Livno je Povelja kneza Mutimira od 28. septembra 892. kojom se crkva svetog Georgija daruje splitskom nadbiskupu Petru II, u kojoj se među potpisnicima u listi svedoka na drugom mjestu nalazi i livanjski župan Želimir. Ovaj datum se danas obeležava kao Dan Livna.[12]

Livno u srednjem veku[uredi | uredi izvor]

Godine 1326. prvi put ulazi Livno u sastav Bosanske banovine. Livanjski je kraj bosanskoj državi simbolično i prinudno pripojio ban Stjepan II Kotromanić. Livanjskom županijom tada je upravljao Vladislav Galešić. Kroz čitav srednji vijek Livno je imalo status župe. Srednjovjekovne županije, odnosno njihovi župani uživali su visok stadijum autarkičnosti, tj. bili su nezavisni prema ugarskim, a posebno bosanskim kraljevima.[13]

Osmansko doba[uredi | uredi izvor]

Otomanska vojska ulazi u Livno 1463. godine da bi se na jesen iste godine morala povući pred kontraofanzivom udružene koalicije Vukčića-Kosača i kralja Matije Korvina. Otomanska vlast će se učvrstiti u Livnu i Balkanu ipak tek nekoliko godina kasnije i trajaće sve do dolaska Austrijanaca 1878. godine.[14]

Otomanskim osvajanjem grad na izvoru Bistrice gubi svoju prvobitnu fizionomiju i postepeno značaj kao centar trgovine robljem koji su razvili Bosanci. Na ruševinama naselja na Dumanu, kao i na obroncima Bašajkovca razvija se novo naselje, prvobitno možda i vojnog karaktera, sa karakterističnim orijentalnim obeležjima. Uz ostalo u Livnu su podignute četiri potkupolne džamije, jedinstvene u svojoj arhitektonskoj lepoti u ovom dijelu Osmanskog carstva (Džamije Balaguša i Glavica; vidjeti još: Livanjska sahat-kula), gradski most na Bistrici, gradske kuće, čaršija sa dućanima, mektebi i medrese (verske muslimanske škole), česme, džebhana (oružarnica), a gradske kapije i kule su sastavni dio fortifikacijskog zida, koji je Livno štitio od stalnih upada hajduka. Livno je uz Klis sjedište Kliškog sandžaka, o čijoj šarolikosti i lepoti za svojih putovanja Balkanskim poluostrvom svedoči i čuveni putopisac Evlija Čelebija. Tokom 400 godina osmanskog prisustva u Livnu nastaje nekoliko čuvenih umetničkih ostvarenja u ovom delu Osmanskog carstva. Najistaknutiji Livnjak tog vremena, Hadži-Jusuf Livnjak, imam Beglučke džamije (sa sunčevim satom i položajem na jednom od meridijana), astronom i književnik, autor je prvog putopisa na Balkanu. Njegov putopis je jedan od najznačajnijih dela Alhamijado-književnosti, posebne vrste literarnog stvaralaštva naknadno nacionalistički proglašenih Livnjaka u Bošnjaci zabilježenog orijentalnim pismima.

Dolazak Osmanlija u Livno u XV. v. značio je i dolazak pravoslavnog življa na ove prostore, mahom u donje Livanjsko polje.[15] Katolički dio stanovništva, uglavnom naseljen u seocima Livanjskog polja iseljava se sve do 18. veka, a ovaj proces bio je uzrokovan ne samo islamizacijom, nego i lošim ekonomskim prilikama na veoma siromašnom, neplodnom, tvrdom i prilično vjetrovitom Livanjskom polju, koje je sve do gradnje Buškog jezera najveći dio godine bilo pod vodom.

Izmolio meštanin Jovo Kujundžić 1840. godine vezira da odobri da Srbi Livljani mogu u jednoj drvenoj košari držati crkvenu službu. Godine 1858. u mestu je bilo 700-800 pravoslavnih duša kojima je bio potreban pravi hram. Stigao je polovinom te godine ferman iz Carigrada kojim je gradnja prave bogomolje dozvoljena i to usred Livna. Krajem Osmanskog doba, 1859. godine, pravoslavni stanovnici Livna podižu u gradu crkvu Uspenja presvete Bogorodice. Zidari su bili Dalmatinci, a neimar neki Kninjanin Nandini, rodom Italijan.[16]

Značajnu ulogu u očuvanju katoličkog identiteta u Livanjskom polju imaju franjevci, koji se pred kraj osmanskog perioda zauzimaju za gradnju samostana Gorica sa crkvom. Ovde su danas smještene veoma vredne etnološke zbirke sa podacima o življenju sve četiri konfesije u livanjskom kraju. Uz franjevce u Livnu misioniraju dijelom i glagoljaši, no zbog neprikosnovene omiljenosti franjevaca kod katolika i drugih stanovnika Livna, njihova delatnost ostaje nezapažena.

Livno u Austrougarskoj monarhiji[uredi | uredi izvor]

Odlukom Berlinskog kongresa 1878. Austrougarska preuzima vlast u Livnu, i iste godine postupno počinje da uvodi svoj način upravljanja. To se u prvom redu odnosi na organizaciju sudstva i uprave gradom, a s njim u vezi i zemljišne knjige i katastar, školstvo, zdravstvo i druge javne potrebe. Deo meštana Livna i okoline muslimanske i pravoslavne vjeroispovijesti buni se protiv austrougarske okupacije, koja je za njih značila ugrožavanje najosnovnijih životnih prava i opstanka na vlastitoj zemlji. Pobeglo katoličko stanovništvo Livanjskog polja vraća se postupno iz Dalmacije na stara ognjišta, videvši u Austrougarskoj svog velikog patrona i zaštitnika. Za njih život u Livnu postaje lakši, odlazak u crkvu slobodniji, a od svega profitira i seljak, koji je oslobođen plaćanja visokih poreza. Pokretači kulturnih zbivanja u Livnu su bili domaći ljudi, ali su zborovođe, dirigenti i režiseri najčešće bili stranci. Danas se u Beču nalazi sadržajna arhivska građa o Livnu. U ovaj period spada i osnivanje Srpske trgovačke škole na Begluku, preteče današnje gimnazije.

Dvadeseti vek[uredi | uredi izvor]

Stranačka aktivnost u gradu je u ovom periodu veoma intenzivna, i u Livnu postoje ogranci mahom svih važnijih političkih stranaka, koje su tada delovale u Kraljevini Jugoslaviji. Kulturni život u gradu je raznolik i intenzivan, i odvija se u sklopu nacionalnih društava Hrvata, Muslimana i Srba. Hroničari bilježe da se u muslimanskim kulturnim društvima „Sloga“ (1918) i „Merhamet“ (1929) s posebnom brigom negovala drama, folklor i sevdalinka, srpsko društvo „Sundečić“ (1907) imalo je mešoviti zbor i tamburaški orkestar, a Jovo Bokić držao je i prvi bioskop u gradu, u kom je po prvi put 1939. prikazan sovjetski film „Minjin i Požarski“. 1896. formirano je i Hrvatsko glazbeno i pjevačko društvo „Dinara“, u sklopu kojeg porodica Džaja utire put značajnoj i vrednoj muzičkoj tradiciji u Livnu.

Nakon sloma parlamentarne demokratije i zavođenja kraljevske diktature 1929. došlo je do novih administrativno-političkih promjena. Jugoslavija je podeljena u devet banovina, a Livno je pripalo Primorskoj banovini sa sedištem u Splitu. Ugovorom Cvetković — Maček dolazi do osnivanja Banovine Hrvatske 1939, u kojoj se nalazi i Livno.

Dolazak Drugog svjetskog rata Livno dočekuje u sastavu marionetske fašističke tvorevine NDH. Na širem prostoru Livna ne vode se neke značajnije borbe, niti ofanzive, izuzimajući bombardovanje Saveznika na Duhove 1944. Na obroncima Cincara i Šatora nalaze se partizanske brigade, kojima se tokom rata priključuje i veliki broj izbjeglog srpskog stanovništva iz grada i okolice, a partizanske učiteljice rade i na prvom bukvaru na slobodnoj teritoriji Jugoslavije. Celokupno muško stanovništvo sela Potočana kod Livna ubijeno je 1941. godine od strane ustaša.[17] U okolici Livna mladi je partizanski poeta Ivan Goran Kovačić dovršio svoju poemu „Jama“, svojevrstan krik protiv svireposti rata. 10. oktobra 1944. grad je konačno dio velike slobodne teritorije, koja se prostire većim dijelom tadašnje Evrope. Ovaj se datum u Livnu dugi niz godina obeležavao kao Dan oslobođenja, a njegovo je ime nosila i druga osnovna škola u gradu.

Po završetku rata dolazi do osnivanja Kulturnog umetničkog društva „Radnik“ 1947. godine, koji zamenjuje dotadašnja nacionalna kulturno-umetnička društva u gradu. Osamdesetih se godina u Livnu redovno svakog maja organizovao i „Livanjski kulturni mozaik“, svojevrsni kulturni festival, na kom su predstavljane godišnje kulturne aktivnosti KUD-a „Radnik“ i sekcija livanjskih osnovnih škola. U sklopu iste manifestacije promovisano je i nekoliko brojeva uglednog časopisa iz kulture „Tragovi“, koje je Livnu osiguravalo važno mjesto na mapi kulturnih zbivanja u zemlji.

Livno se ubrzano urbanizuje, mada u poređenju sa ostalim sličnim gradovima u Jugoslaviji jako zaostaje. U poslijeratnom razdoblju Livno je srez, od 1974. opština, a od 2016. i grad. Iz Livna je kasniji predsjednik Vlade SRBiH Hasan Brkić, a livanjske korene ima i Branko Mikulić, predsjednik Savezne vlade SFRJ. Pored njih, ističe se i Branko Dokić, ministar u Vladi BiH (2006). Tokom šezdesetih godina dolazi do gradnje akumulacije Buško blato, čime se Livanjsko polje isušuje i spasava od celogodišnjih poplava, a voda sa naplavina usmeruje u pravcu Buškog jezera. Uprkos poboljšavanju ekonomskih uslova u odnosu na vrijeme između dva svetska rata, stanovništvo se mahom seoskih područja i dalje iseljava u zemlje zapadne Evrope, pre svega u Njemačku i Austriju.

Sukob u bivšoj Jugoslaviji ne zaobilazi ni Livno, gdje službeno počinje početkom proljeća 1992. Grad je pod kontrolom Hrvatske vojske i HVO, i nekoliko je puta permanentno granatiran, sa brežuljka Barjak i iz pravca Glamoča od strane Vojske Republike Srpske[traži se izvor]. 29. novembra 1994. hrvatska vojska izvodi operaciju Zima '94, ulazi u srpska sela na zapadu Livanjskog polja i potpuno ih spaljuje.

Posle Dejtonskog sporazuma, Livno je središte Kantona 10 u Federaciji BiH. Razne nevladine organizacije finansiraju obnovu neznatnog broja porušenih kuća i podstiču povratak proteranih stanovnika.

Stanovništvo[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Popis stanovništva u SFRJ 1991: Livno
Sastav stanovništva – naseljeno mjesto Livno
2013.[18]1991.[19]1981.[20]1971.[21]1961.[22]
Ukupno7 927 (100,0%)10 080 (100,0%)9 002 (100,0%)7 207 (100,0%)5 181 (100,0%)
Hrvati4 921 (62,08%)3 504 (34,76%)2 890 (32,10%)2 483 (34,45%)2 156 (41,61%)
Bošnjaci2 614 (32,98%)3 899 (38,68%)12 714 (30,15%)13 075 (42,67%)1885 (17,08%)1
Srbi144 (1,817%)1 556 (15,44%)1 206 (13,40%)1 212 (16,82%)1 033 (19,94%)
Neizjašnjeni101 (1,274%)––––
Albanci40 (0,505%)–24 (0,267%)9 (0,125%)5 (0,097%)
Bosanci32 (0,404%)––––
Ostali30 (0,378%)175 (1,736%)40 (0,444%)72 (0,999%)16 (0,309%)
Bosanci i Hercegovci20 (0,252%)––––
Muslimani13 (0,164%)––––
Makedonci3 (0,038%)–4 (0,044%)–6 (0,116%)
Slovenci3 (0,038%)–3 (0,033%)1 (0,014%)17 (0,328%)
Nepoznato3 (0,038%)––––
Crnogorci2 (0,025%)–24 (0,267%)18 (0,250%)22 (0,425%)
Pravoslavci1 (0,013%)––––
Jugosloveni–946 (9,385%)2 093 (23,25%)333 (4,621%)1 041 (20,09%)
Mađari––2 (0,022%)4 (0,056%)–
Romi––2 (0,022%)––
  1. 1 Na popisima od 1971. do 1991. Bošnjaci su popisivani uglavnom kao Muslimani.

Naseljena mjesta[uredi | uredi izvor]

Poslije potpisivanja Dejtonskog sporazuma, Grad Livno u cjelini, ušla je u sastav Federacije BiH.

Politika[uredi | uredi izvor]

Na području Livna deluje nekoliko političkih stranaka, od kojih je najznačajnija HDZBiH, slede: SBiH, SDA, NSRZB, HKDU, HSP i HSS.

Privreda[uredi | uredi izvor]

Livno i njegova okolina nadaleko su poznati po livanjskom siru, čiju su recepturu pre stotinjak godina usavršili Austrijanci. Osim toga poznate su i livanjske ergele konja, rijeke bogate plemenitom ribom i rakovima, stočarska proizvodnja, a prije rata i industrija tkanina.[23]

Obrazovanje[uredi | uredi izvor]

U Livnu deluju tri srednje škole, dvije osnovne gradske škole i 25 područnih odeljenja.[24] Muzičko obrazovanje stiče se u nižoj muzičkoj školi.[25]

Zanimljivosti[uredi | uredi izvor]

Znamenitosti grada: stara gradska četvrt, koja nažalost ne uspeva odoleti naletima modernog vremena, sa džamijama Glavica i Balaguša,[26] Topovi,[27] Vujadinovom (Starac Vujadin) kulom ponad grada,[28] Žitarnicom sa starom vijećnicom i gradskom česmom Milošnik, kao i izvor Dumana, samostan Gorica sa galerijom velikana livanjskog slikarstva Gabrijela Jurkića i Etnološkom zbirkom, stara livanjska groblja, Gimnazija, kupalište Ploče i Sturba.

Poznati Livnjaci[uredi | uredi izvor]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Grad Livno danas”. 
  2. ^ „Grad Livno danas”. 
  3. ^ „Preliminarni rezultati Popisa stanovništva, domaćinstava i stanova u Bosni i Hercegovini 2013, Agencija za statistiku BiH, Sarajevo, 5. 11. 2013.” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 23. 11. 2018. g. Pristupljeno 09. 05. 2016. 
  4. ^ „Povijest Grada Livna - Grad Livno”. livno.ba (na jeziku: hrvatski). Pristupljeno 2023-01-26. 
  5. ^ „Ratovi Rima i ilirskog plemena Dalmati – žestok otpor drevnih stanovnika Bosne i Hercegovine”. 
  6. ^ „Livno”. 
  7. ^ „Livno”. 
  8. ^ „Livno kroz povjest”. Arhivirano iz originala 02. 02. 2023. g. Pristupljeno 02. 02. 2023. 
  9. ^ „Livno kroz povjest”. Arhivirano iz originala 02. 02. 2023. g. Pristupljeno 02. 02. 2023. 
  10. ^ „Livno”. 
  11. ^ „Livno”. 
  12. ^ „Livno”. 
  13. ^ „Livno”. 
  14. ^ „Livno”. 
  15. ^ „Livno kroz povjest”. Arhivirano iz originala 02. 02. 2023. g. Pristupljeno 02. 02. 2023. 
  16. ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad 1858. godine
  17. ^ Ustanak naroda Jugoslavije 1941, zbornik, knjiga prva, Vojnoizdavački zavod JNA "Vojno delo", Beograd, 1962, strana 723.
  18. ^ „Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Bosni i Hercegovini 2013 – Etnička/nacionalna pripadnost, vjeroispovijest, maternji jezik”. popis.gov.ba. Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine. Arhivirano iz originala 07. 04. 2021. g. Pristupljeno 7. 4. 2021. 
  19. ^ „Nacionalni sastav stanovništva Republike Bosne i Hercegovine 1991.” (PDF). fzs.ba. Pristupljeno 4. 11. 2016. 
  20. ^ „Nacionalni sastav stanovništva SFR Jugoslavije 1981.” (PDF). stat.gov.rs. Pristupljeno 24. 3. 2016. 
  21. ^ „Nacionalni sastav stanovništva SFR Jugoslavije 1971.” (PDF). stat.gov.rs. Pristupljeno 24. 3. 2016. 
  22. ^ „Nacionalni sastav stanovništva FNR Jugoslavije 1961.” (PDF). stat.gov.rs. Pristupljeno 24. 3. 2016. 
  23. ^ „KAKO JE UNIŠTENA LIVANJSKA PRIVREDA: Gdje su proizvođači tekstila, boja, rublja, kože, drveta...?”. Žurnal (na jeziku: bošnjački). Pristupljeno 2023-01-26. 
  24. ^ „Livno: Broj učenika se kontinuirano smanjuje”. 
  25. ^ [www.gs-vilhar-livno.com „Osnovna glazbena škola "Franjo S. Vilhar" Livno”] Proverite vrednost parametra |url= (pomoć). 
  26. ^ „Pirijina (Smailagića) kula u Livnu – povijesna građevina”. 
  27. ^ „Livno - grad potkupolnih džamija: Džamije nisu građene u inat nego da služe svrsi”. 
  28. ^ „Kulturne i prirodne znamenitosti”. 

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ливно&oldid=26695262”