Mađarska revolucija 1956.
| Mađarska revolucija 1956. | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Uništeni sovjetski tenk u Budimpešti | |||||||||
| |||||||||
| Sukobljene strane | |||||||||
 SSSR•  Služba državne bezbednosti (ÁVH) |
 Mađarski revolucionari | ||||||||
| Jačina | |||||||||
|
31.500 trupa 1.130 tenkova | neutvrđen broj vojnika, milicije i naoružanih civila | ||||||||
| Žrtve i gubici | |||||||||
|
Poginulo sovjetskih vojnika: 722 Povređeno: 1.251[2] |
Poginulo: 2.500 Povređeno: 13.000[3] | ||||||||
| 3.000 poginulih civila[4] | |||||||||
| Istorija Mađarske |
|---|
 |
Mađarska revolucija iz 1956. godine (mađ. 1956-os forradalom) bio je spontani revolt protiv komunističke vlade Mađarske i njenih nametnutih Sovjetskih patrona, koja je trajala u periodu od 23. oktobra do 10. novembra.[5] U početku bez vođe, to je bila prva velika pretnja sovjetskoj kontroli otkako je Crvena armija na kraju Drugog svetskog rata u Evropi proterala nacističku Nemačku sa svoje teritorije.
Pobuna je započela kao studentski protest, koji je privukao hiljade dok su marširali centralnom Budimpeštom do zgrade mađarskog parlamenta, pozivajući na ulice kombijem sa zvučnicima. Uhapšena je studentska delegacija koja je ušla u zgradu radija, kako bi pokušala da emituje zahteve učenika. Kada su demonstranti napolju zahtevali puštanje delegacije, policija državne bezbednosti, poznata kao ÁVH (skraćenica od Államvédelmi Hatóság, doslovno „Državna uprava za zaštitu“), iznutra je pucala na njih. Više učenika je ubijeno, a jedan je bio umotan u zastavu i držan iznad gomile. Ovo je bio početak sledeće faze revolucije. Kako su se vesti širile, nered i nasilje su eruptirali širom prestonice.
Pobuna se brzo proširila i vlada se srušila. Hiljade su se organizovale u milicije, boreći se protiv ÁVH i Sovjetskih trupa. Tokom pobune bilo je nasilnih incidenata; neki lokalni lideri i pripadnici ÁVH linčovani su ili zarobljeni, dok su bivši politički zatvorenici pušteni i naoružani. Radikalni improvizovani radnički saveti izuzeli su opštinsku kontrolu od vladajuće Mađarske radničke narodne stranke (Magyar Dolgozók Pártja) i zahtevali političke promene. Nova vlada Imre Nađa formalno je raspustila ÁVH, deklarisala da namerava da se povuče iz Varšavskog pakta i obavezala se da će ponovo uspostaviti slobodne izbore. Krajem oktobra borbe su gotovo prestale, a dani normalnosti počeli su da se vraćaju. Neki radnici nastavili su da se bore suprotstavljajući se staljinističkom režimu i pojavama „buržoaskih“ partija.[6]
U početku izgledajući otvoren za pregovore o povlačenju sovjetskih snaga, Politbiro se predomislio i krenuo da sruši revoluciju. Dana 4. novembra velike sovjetske snage napale su Budimpeštu i druge regione zemlje. Otpor Mađarske nastavio se do 10. novembra. U sukobu je ubijeno preko 2.500 Mađara i 700 sovjetskih vojnika, a 200.000 Mađara pobeglo je kao izbeglice. Masovna hapšenja i prokazi nastavili su se mesecima nakon toga. Do januara 1957. nova sovjetski postavljena vlada suzbila je svu javnu opoziciju. Ove sovjetske akcije, dok su jačale kontrolu nad Istočnim blokom, otuđile su mnoge zapadne marksiste, što je dovelo do podele i/ili značajnih gubitaka članstva za komunističke partije u kapitalističkim državama.
Dotadašnji premijer Imre Nađ sa još nekoliko saradnika sklonio se u jugoslovensku ambasadu u Budimpešti, a za novog premijera postavljen je Janoš Kadar. Uprkos garancija novih vlasti da neće progoniti političke zatvorenike, Nađ je posle napuštanja ambasade 22. novembra uhapšen i nakon montiranog procesa pogubljen u junu 1958.
Uvod[uredi | uredi izvor]
Tokom Drugog svetskog rata, Mađarska je bila članica Sila Osovine, udružena sa snagama nacističke Nemačke, fašističke Italije, Rumunije i Bugarske. Godine 1941, Mađarska vojska je učestvovala je u okupaciji Jugoslavije i invaziji na Sovjetski Savez. Crvena armija je uspela da odbije mađarske i druge osvajače Osovine, i do 1944. napredovala je prema Mađarskoj.
U strahu od invazije, mađarska vlada započela je pregovore o primirju sa saveznicima. Oni su okončani kada je nacistička Nemačka napala i okupirala zemlju i uspostavila pro-osovinsku Vladu nacionalnog jedinstva. Mađarske i nemačke snage stacionirane u Mađarskoj su kasnije poražene kada je Sovjetski Savez napao zemlju krajem 1944. godine.
Posleratna okupacija[uredi | uredi izvor]
Pred kraj Drugog svetskog rata, Sovjetska vojska je okupirala Mađarsku, a zemlja je potpala pod sferu uticaja Sovjetskog Saveza. Neposredno nakon Drugog svetskog rata, Mađarska je bila višestranačka demokratija, a izbori 1945. godine stvorili su koalicionu vladu pod premijerom Zoltanom Tildijem. Međutim, Mađarska komunistička partija, marksističko-lenjinistička grupa koja je delila ideološka uverenja sovjetske vlade, neprestano je zadobijala male ustupke u procesu nazvanom taktika salame, čime je degradiran uticaj izabrane vlade, uprkos činjenici da je ta grupa dobila samo 17% glasova.[7][8]
Nakon izbora 1945. godine, portfelj Ministarstva unutrašnjih poslova, koji je nadgledao Mađarsku policiju državne bezbednosti (Államvédelmi Hatóság, kasnije poznat kao ÁVH), prenet je od Nezavisne partije malih vlasnika na nominovanu Komunističku partiju.[9] ÁVH je koristio metode zastrašivanja, falsifikovanih optužbi, zatvora i mučenja da bi suzbio političku opoziciju.[10] Kratko razdoblje višestranačke demokratije završilo se kada se Komunistička partija spojila sa Socijaldemokratskom partijom i postala Mađarska radnička narodna partija, koja je postavila svoje kandidate bez opozicije 1949. Tada je proglašena Narodna Republika Mađarska.[8]
Mađarska radnička narodna partija krenula je u modifikaciju ekonomije u socijalizam preduzimanjem radikalne nacionalizacije zasnovane na sovjetskom modelu. Pisci i novinari su prvi izrekli otvorenu kritiku vlade i njene politike, objavljujući kritične članke 1955. godine.[11] Do 22. oktobra 1956, studenti Tehničkog univerziteta oživeli su zabranjeni studentski sindikat MEFESZ,[12] i 23. oktobra priredili demonstracije koje su pokrenule lanac događaja koji su direktno vodili do revolucije.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ „Modern History Sourcebook: Sixteen Political, Economic, and Ideological Points, Budapest, October 22, 1956”.
- ^ Györkei, J.; Kirov, A.; Horvath, M. (1999). Soviet Military Intervention in Hungary, 1956. New York: Central European University Press. str. 370. ISBN 963-9116-35-1.
- ^ UN General Assembly Special Committee on the Problem of Hungary (1957) „Chapter V, footnote 8” (PDF).
- ^ "B&J": Jacob Bercovitch and Richard Jackson, International Conflict : A Chronological Encyclopedia of Conflicts and Their Management 1945–1995 (1997)
- ^ Alternate references are "Hungarian Revolt" and "Hungarian Uprising". In Hungarian, first the term "felkelés" (uprising) was used, then in the 1957–1988 period the term "ellenforradalom" (counter-revolution) was mandated by the government, while the new official name after 1990 has become "forradalom és szabadságharc" (revolution and freedom fight) to imitate the old expression for the 1848–1849 revolution. Another explanation of the terms is that "Revolution" conforms to both English (see U.S. Department of State background on Hungary) and Hungarian ("forradalom") conventions. There is a distinction between the "complete overthrow" of a revolution and an uprising or revolt that may or may not be successful (Oxford English Dictionary). The 1956 Hungarian event, although short-lived, is a true "revolution" in that the sitting government was deposed. Unlike the terms "coup d'état" and "putsch" that imply action of a few, the 1956 revolution was initiated by the masses.
- ^ „50 years since the Hungarian workers' uprising”.
- ^ Kertesz, Stephen D. (1953). „Chapter VIII (Hungary, a Republic)”. Diplomacy in a Whirlpool: Hungary between Nazi Germany and Soviet Russia. University of Notre Dame Press, Notre Dame, Indiana. str. 139—152. ISBN 0-8371-7540-2. Arhivirano iz originala 3. 9. 2007. g. Retrieved 8 October 2006
- ^ a b UN General Assembly Special Committee on the Problem of Hungary (1957) „Chapter II. A (Developments before 22 October 1956), paragraph 47 (p. 18)” (PDF). (1.47 MB)
- ^ UN General Assembly Special Committee on the Problem of Hungary (1957) „Chapter IX D, para 426 (p. 133)” (PDF). (1.47 MB)
- ^ UN General Assembly Special Committee on the Problem of Hungary (1957) „Chapter II.N, para 89(xi) (p. 31)” (PDF). (1.47 MB)
- ^ UN General Assembly Special Committee on the Problem of Hungary (1957) „Chapter II. A (Developments before 22 October 1956), paragraphs 49 (p. 18), 379–380 (p. 122) and 382–385 (p. 123)” (PDF). (1.47 MB)
- ^ Crampton, R. J. (2003). Eastern Europe in the Twentieth Century–and After, p. 295. Routledge: London. ISBN 0-415-16422-2.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Arendt, Hannah (1951). Origins of Totalitarianism. New York: Harcourt. str. 480-510. ISBN 978-0-15-670153-2.
- Bekes, Csaba; Byrne, Malcolm; Rainer, Janos, ur. (2003). The 1956 Hungarian Revolution: A History in Documents (National Security Archive Cold War Readers). Central European University Press. str. 600pages. ISBN 978-963-9241-66-4.
- Bibó, István (1991). Democracy, Revolution, Self-Determination. New York: Columbia University Press. str. 331—354. ISBN 978-0-88033-214-9.
- Gadney, Reg (1986). Cry Hungary: Uprising 1956. Macmillan Pub Co. str. 169pages. ISBN 978-0-689-11838-8.
- Gati, Charles (2006). Failed Illusions: Moscow, Washington, Budapest, and the 1956 Hungarian Revolt (Cold War International History Project Series). Stanford University Press. str. 264pages. ISBN 978-0-8047-5606-8.
- Granville, Johanna (2004). The First Domino: International Decision Making during the Hungarian Crisis of 1956. Texas A&M University Press. str. 323pages. ISBN 978-1-58544-298-0.
- Granville, Johanna (1999) In the Line of Fire: New Archival Evidence on the Soviet Intervention in Hungary, 1956, Carl Beck Paper, no. 1307 (1999).
- Györkei, Jenõ; Kirov, Alexandr; Horvath, Miklos (1999). Soviet Military Intervention in Hungary, 1956. New York: Central European University Press. str. 350. ISBN 978-963-9116-36-8.
- Kertesz, Stephen D. (1953). Diplomacy in a Whirlpool: Hungary between Nazi Germany and Soviet Russia. University of Notre Dame Press, Notre Dame, Indiana. ISBN 978-0-8371-7540-9. Arhivirano iz originala 03. 09. 2007. g. Pristupljeno 25. 06. 2013.
- Michael, Korda (2006). Journey to a Revolution: A Personal Memoir and History of the Hungarian Revolution of 1956. Harper Perrenial. ISBN 978-0-06-077262-8..
- Michener, James A. (1985). The Bridge at Andau. New York: Fawcett. ISBN 978-0-449-21050-5.
- Morris, William E. (2001). Lettis, Richard, ur. The Hungarian Revolt: 23 October–4 November 1956. Simon Publications. ISBN 978-1-931313-79-7.
- Napolitano, Giorgio (2005). Dal Pci al socialismo europeo. Un'autobiografia politica (From the Communist Party to European Socialism. A political autobiography) (na jeziku: Italian). Laterza. ISBN 978-88-420-7715-2.
- Péter, László (2008). Resistance, Rebellion and Revolution in Hungary and Central Europe: Commemorating 1956. London: UCL SSEES. str. 361. ISBN 978-0-903425-79-7.
- Schmidl, Erwin A. & Ritter, László. (2006). The Hungarian Revolution, 1956. Osprey Elite. ISBN 978-1-84603-079-6.
- Sebestyen, Victor (2006). Twelve Days: The Story of the 1956 Hungarian Revolution. New York: Pantheon. str. 340pages. ISBN 978-0-375-42458-8.
- Sugar, Peter F.; Hanak, Peter; Frank, Tibor (1994). A History of Hungary: From Liberation to Revolution (pp. 368-83). Bloomington: Indiana University Press. str. 448pages. ISBN 978-0-253-20867-5.
- United Nations: Report of the Special Committee on the Problem of Hungary, General Assembly, Official Records, Eleventh Session, Supplement No. 18 (A/3592), New York, 1957 (268 pages)
- Zinner, Paul E. (1962). Revolution in Hungary. Books for Libraries Press. str. 380pages. ISBN 978-0-8369-6817-0.
- Lendvai, Paul (2008). One Day That Shook the Communist World: The 1956 Hungarian Uprising and Its Legacy. Princeton University Press. str. 254-. ISBN 978-0-691-13282-2.
- Litván, György (1996). The Hungarian Revolution of 1956: Reform, Revolt and Repression, 1953-1963. Longman. str. 221. ISBN 978-0-582-21505-4.
- Cox, Terry. Hungary 1956—forty Years on. London: F. Cass, 1997. Print.
- Matthews, John P. C. Explosion: The Hungarian Revolution of 1956. New York, NY: Hippocrene, 2007. Print.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Ürményházi, Attila J.(2006) "The Hungarian Revolution-Uprising, Budapest 1956"
Istorijske zbirke[uredi | uredi izvor]
- 1956 Hungarian Revolution Collection of the Woodrow Wilson International Center for Scholars, Cold War International History Project, containing documents and other source materials relating to the 1956 Revolution.
- Institute of Revolutionary History, Hungary A Hungarian language site providing historical photos and documents, books and reviews, and links to English language sites.
- OSA Digital Archive Videos of the 1956 Hungarian Revolution
- Universal Pictures and Warner Pathé newsreels regarding the revolution
- "On this day 4 November 1956: Soviet troops overrun Hungary" (Accessed 12 October 2006) – BBC reports on the first day of the second Soviet intervention and the fall of the Nagy government.
- Hungarian Revolution of 1956 Archive at marxists.org
- Hungary '56 Andy Anderson's pamphlet, written in 1964 and originally published by Solidarity (UK), about events of the Hungarian uprising of 1956, focusing on Hungarian demands for economic and political self-management. (AK Press 2002, ISBN 0-934868-01-8)
- The short film Big Picture: Operation Mercy is available for free download at the Internet Archive
- The short film Hungarian Revolution Aftermath (1956) is available for free download at the Internet Archive
- The short film Hungarian Revolution (1956) is available for free download at the Internet Archive
Drugi akademski izvori[uredi | uredi izvor]
- The 1956 Hungarian revolution and the Soviet bloc countries: reactions and repercussions (MEK)
- Hungary, 1956: Reviving the Debate over U.S. (In)action during the Revolution, published by the National Security Archive
Igrani filmovi[uredi | uredi izvor]
- Freedom's Fury The 2005 documentary film depicting events surrounding the Hungarian–Soviet confrontation in the Olympic water polo tournament, now known as the "blood in the water match". Narrated by Mark Spitz, produced by Lucy Liu and Quentin Tarantino.
- Torn from the flag Documentary film 2007. The significant global effects of the Hungarian revolution of 1956.
- Freedom Dance Multi award-winning animated documentary produced by Steven Thomas Fischer and Craig Herron. The film retells the escape of Edward and Judy Hilbert from Communist Hungary during the Hungarian Revolution of 1956. The film is narrated by Golden Globe-winning actress Mariska Hargitay.
- The Unburied Man Drama film on the life of Imre Nagy.
Komemoracije[uredi | uredi izvor]
- The 1956 Portal A resource for Hungarian-American organizations to highlight and promote their 1956 Hungarian Revolution commemoration activities, including 1956 photos, videos, resources, and events across the United States.
- Freedom Fighter 56 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (29. septembar 2018) Personal stories of survival and escape from participants in the revolution
- 1956 Hungarian Memorial Oral History Project Multicultural Canada oral history collection of revolution refugees in Canada
- From the noon bell to the lads of Pest
| Državne | |
|---|---|
| Ostale | |
