Foča

Koordinate: 43° 30′ 24″ S; 18° 46′ 30″ I / 43.50675° S; 18.77500° I / 43.50675; 18.77500
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Foča
Pogled na Foču preko Drine
Grb
Grb
Administrativni podaci
DržavaBosna i Hercegovina
EntitetRepublika Srpska
OpštinaFoča
Stanovništvo
 — 2013.Pad 10.831
Geografske karakteristike
Koordinate43° 30′ 24″ S; 18° 46′ 30″ I / 43.50675° S; 18.77500° I / 43.50675; 18.77500
Vremenska zonaUTC+1 (CET), ljeti UTC+2 (CEST)
Foča na karti Bosne i Hercegovine
Foča
Foča
Foča na karti Bosne i Hercegovine
Ostali podaci
Poštanski broj73300
Pozivni broj058
Veb-sajtwww.opstinafoca.rs.ba

Foča (Srbinje od 1994. do 2004) je naseljeno mjesto i sjedište istoimene opštine u Republici Srpskoj, BiH. Prema konačnim podacima popisa stanovništva 2013. godine, u naseljenom mjestu Foča ukupno je popisano 10.831 lica.[1]

Foča je i univerzitetski grad. Pored Medicinskog fakulteta nalazi se i Pravoslavni bogoslovski fakultet Sveti Vasilije Ostroški. Sjedište je i Planinarskog saveza Republike Srpske. U Foči se nalazi pravoslavna Crkva Svetog oca Nikolaja [2] i Hram Svetog Save, koji predstavlja najveći pravoslavni hram u BiH.

Ime kroz istoriju[uredi | uredi izvor]

Na mestu današnje Foče nekada je bilo srpsko selo Radovina. U srednjem vijeku Foča se zvala Hoča ili Hotča. Po odluci Narodne skupštine Republike Srpske na sjednici od 30. decembra 1993. godine (Sl. glasnik RS 25/93) naziv je promijenjen u Srbinje. Oba imena su slovenskog porijekla, a 2004. godine grad je ponovo nazvan Foča.

Geografija[uredi | uredi izvor]

Hram Svetog Save u Foči

Foča je smještena u jugoistočnom dijelu zemlje u blizini granice prema Crnoj Gori, nedaleko od Raške oblasti u Srbiji, na sjeveru današnje istočne Hercegovine, na izvorištu rijeke Drine. U vremenima do unazad stotinak godina uvijek su je smatrali prostorom Stare Hercegovine, nakon Berlinskog kongresa, a naročito poslije Drugog svjetskog rata, bila je prisutna tendencija premještanja tog cijelog prostora u Bosnu. Foča je po svim osobinama, istorijskim, geografskim, etničkim, kulturnim, jezičkim i dr. areal hercegovački, jer se on prostire na mnogo većem prostoru u Stare Hercegovine.

U opštini Foča nalazi se najviši vrh Republike Srpske, BiH (planina Maglić, 2.386 m), čiji pojedini dijelovi pripadaju najvišem planinskom području u Republici Srpskoj, BiH, od čega nekoliko visova premašuje 2.000 m nadmorske visine; jedinom prašumom u Republici Srpskoj, BiH i najvećom u Evropi — Perućicom koja se nalazi u okviru Nacionalnog parka Sutjeska, gdje se u još uvijek netaknutom rezervatu prirode nalaze najveći evropski uzorci jele (63 m) i omorike (65 m), te kapitalni primjerci bukve, kao i zasigurno najljepši vodopad u BiH Skakavac; omeđenu s jugoistoka jedinstvenim kanjonom rijeke Tare, koji je na teritoriji države Crne Gore po dubini najveći u Evropi i drugi u svijetu, odmah iza Velikog kanjona Kolorado u SAD; većim brojem prirodnih planinskih jezera i velikim brojem još uvijek nezagađenih riječnih tokova, što je uticalo na činjenicu da postane omiljeno okupljalište poklonika splavarenja i raftinga, planinarenja, lova i ribolova i onih koji uživaju u netaknutim prirodnim ljepotama. U ovom preostalom ostrvu iskonske prirode živi svakolik svijet flore i faune, pa je zbog toga proglašen strogo zaštićenim rezervatom.

Klima[uredi | uredi izvor]

Klima u Foči je umjereno kontinentalna. Odlikuju je topla ljeta i hladne zime. Prosječna januarska temperatura je 1 °C , dok je julska 19 °C. Prosječna godišnja temperatura se kreće oko 10 °C.

Istorija[uredi | uredi izvor]

Duga, bogata i zanimljiva je hronika istorijskih zbivanja vezanih za Foču i njegovu okolinu. Pisani dokumenti govore da je ovaj grad sa razvijenom trgovinom postojao još 1368. godine i da je kroz njega prolazio karavanski „Dubrovački put“ povezujući Jadran sa sjeverom zemlje. Tu se sastajao carigradski put sa onim iz Dubrovnika i Splita.

Ostaci Džamije Mehmed-paše Kukavice

Naselje je do 1376. godine bilo u sastavu Raške, a zatim prelazi u sastav Bosne, u vreme Tvrtka I.[3] Kao trgovačko naselje, javlja se u vreme Herceg Šćepana, pod imenom „Hotča” (Chozza po italijanski, ili čak Gotzei, a Fudža - po turski). Na mestu gde se uliva Ćehotina u Drinu, kaže se da nema nikakvog (utvrđenog) „grada”, već su tu samo drvene kuće. Trgovački drum je od carinarnice Tjentišta stizao do iznad Foče, gde se prelazio drveni most (1621). Ulazilo se u grad, pa produžavalo na istok do u mesto Breznicu, koja će se pod Turcima prozvati Pljevlja. Od Dubrovnika se išlo („računalo”) do Foče pet dana. Nedaleko od Foče, na osam kilometara je Ustikolina, gde je nekad bio važan grad (ostale razvaline), i tu se 1399. godine javlja dubrovačka kolonija, a 1413. godine i carinarnica.[4] Putnici su u Foči morali pokazati isprave i stvari koje nose.

Svoj razvoj kao orijentalne varoši Foča počinje od turskog osvajanja 1465. godine. Taj deo bosanske teritorije otet od Herceg Šćepana, Turci su zvali „Bosansko Krajište”, čiji je glavni grad bio Foča. U 15. veku mesto se zvalo „Hoča”, pa se javlja prezime „Hočanin”. Pogodnost je bila u tome što je tu bilo sedište Hercegovačkog sandžaka, između 1470—1572. godine. Popisano je pod Turcima 1477. godine u Foči: 277 porodica, 33 samca i pet udovica. Samo su tri muslimana, od koji dve zanatlije naseljenici. U srednjem veku zna se da su postojale dve crkve u Foči. Jedna na mestu potonje Careve džamije, a druga na desnoj obali Ćeotine, u tzv. Kaurskom polju. U Foči je 1501. godine izgrađena Careva džamija, na temeljima crkve iz 13. veka. Arheološka istraživanja na tom lokalitetu bila su 2013. godine.[5][6] Foča u 17. veku postaje zlatarski (kujundžijski) centar - Hoča. Tu 1664. godine radionicu drži zlatar Mihajlo. Poznat je zlatar Jovan Hočanin iz Foče, koji radi u okolini. Kočansko „ladno oružije” (noževi sablje) koje se moglo kvalitetom porediti sa carigradskim (a bilo je bolje od sarajevskog) prodavano je po celoj Turskoj carevini. Omanje barke su se sa fočanskom izvoznom robom spuštale niz Drinu, do Save. Trgovački put je išao pored vode, preko Čajniča do Pljevlja. U 17. veku bila je u Foči jedna Viša turska škola.[7] U epskoj narodnoj pesmi, uzetoj od Petra Mrkajića, se „peva” da je austrijski car - „ćesar” darovao nekim mostarskim junacima braći, Milošu - grad Mostar, a Milinku - grad Foču.[8]

Vaso Đuković je objavio 1897. godine eparhijskom listu, narodno predanje „Sv. Savo u Foči”. Sv. Sava je obučen u prosjaka stigao u Foču, pošto ga niko nije primetio prespavao je noć u jednoj bašti, pod jabukom u fočanskom „Gornjem polju”. Zbog lepog sna blagoslovio je Foču i njenu prirodu. Ta bašta je bila 1897. godine posed jednog bega, koji je i sam pripovedao to predanje.[9]

Hronika 19. veka[uredi | uredi izvor]

Foča je od davnina deo „stare” Hercegovine, pa i 1840. godine. Tu se nalazio jedan od 17 kadiluka tj. okružnih sudova. Zove se Fočanski kadiluk, sa gradom Fočom, u kojoj turski paša prebiva.[10] Turski paša fočanski zvao se Alajbeg Miljevina 1842. godine.

U Foči je paroh bio jeromonah Pahomije Dokoljac 1822. godine. Postojala je 1847. godine fočanska crkva Sv. Nikole, u kojoj je tada čudom ozdravio jedan bolesnik. Pop Đorđe Prodanović je bio rodom iz Foče, od oca Hadži Jova. Školovao se u Dubrovniku, gde je naučio slikati ikone, koričiti knjige i druge umetničke veštine. Vratio se u Foču i radio sedam godina kao učitelj, i to u svojoj kući. Zatim se oženio i zapopio da bude fočanski paroh, negde oko 1838. godine. Kada je umro 1864. godine, njegovog sina Vukolu je zapopio 1866. godine vladika Prokopije Grk, da zameni oca u parohiji.

Vuk Karadžić je objavio u svojoj zbirci srpskih narodnih pesama, pesmu pod nazivom: „Foča i Fočanke”. U pesmi se opisuje lepota devojaka Fočanki. U stihu, na reči Hasan-paše: „Foča ravna, ne imade grada, lasno će je ovi porobiti”. Kapetan Jovo Vlaisavljević mu na to odgovara: „... U Foči su do tri grada tvrda, jedno Drina, drugo Ćiotina, a treći Crn vrh planina”.[11] U Fočanskom kadiluku je 1849. godine bilo sedam pravoslavnih sveštenika i samo četiri crkve, a u samoj Foči (mahali srpskoj) bio je jedan od tri „mitropolije” ili „dvora” - u stvari kuće za vladiku.[12] U Foči je „sedeo” jedan od tri hercegovačke muftije. To su bili školovani ljudi u Carigradu, postavljeni nad bogomoljama i školama svoje oblasti. Godine 1847. za Foču se kaže u beogradskom naučnom časopisu: "Foča ima 400 kuća, leži na Drini, i na obalama „Čaotine”,(Ćeotine) sa malim delom na desnoj. Malo dalje odavde na obronku leve obale Čaotine ima nekoliko hrišćanskih kuća, koje muhamedanci „pasjom mahalom” zovu".[13] Naselje sa istim nazivom pominje se u na Trebeviću sarajevskom. Hercegovački vladika Grigorije izabran je 1855. godine, i za kratko vreme unapredio je stanje u eparhiji. U prilog toj tvrdnji su njegove zasluge za Foču i Goražde. On je dobio 1856. godine sultanske fermane da gradi pravoslavne crkve u tim mestima. U Foči inače nije pod Turcima postojala nikad nikakva crkva. U toku leta 1856. godine „udario je crkvi temelj”, ali hteli su zbog toga fočanski Turci da ga ubiju, da nije „utekao u Sarajevo veziru”. „Te ih vezir ublaži, i prođu ga se” i „crkva veće do ćemera duvar dokučuje”.[14] Kupci jednog srpskog kalendara bili su 1860. godine Fočaci, sve trgovci: Drago i Nikola Glođaja (Glođajić!), Niko i Jovo Jakšić, te Simo Adživuković. A u Trstu se bavio poslom još jedan pretplatnik Hercegovac, Trifun Prodanović iz Foče.[15] Vladika hercegovački Grigorije inače Grk je 1856. godine preneo svoje sedište iz Mostara u Foču. Sklonio se dalje od prismotre mostarskog Isak-paše. U Foči je tada bogati trgovac Radovan Glođaji, a sveštenik - njegov dužnik, Todor Sokolović, potomak plemena starih Sokolovića.[16]

Panorama Foče pred Drugi svetski rat
Panorama Foče pred Drugi svetski rat

Iz rečnika tursko-srpskog iz 1855. godine, objavljenog u Srbiji, može se videti ko su bili pismeni fočanski stanovnici. Tu dragocenu knjigu koju je širio Drago Glođaić trgovac, kupili su mnogi bogati Fočaci - ukupno 27 primeraka ćirilične knjige. To su sveštenici, trgovci i zanatlije - U Foči „u Hercegovini” pretplatili su se tada: isti Drago (5 egzemplara), zatim pop Teodor Sokolović paroh, pop Veselin Kosorić paroh, Dimitrije Glođaić trgovac, Simo Tošović trgovac „za brata Ristu”, Aleksije Jovičić trgovac, Gavro Tukfedžić trgovac i „ljubitelj knjižestva”, Gligor Tošović „kujundži-baša” (glavni zlatar), Mićo Eremić kujundžija „za sina Jova”, Gavro Zečević trgovac, Jovo Kočević terzija, Aleksa Nešović tufekdžija, Jovan Popović kovač, Marijan Ćebović trgovac, Jovo Laćimić terzija, Timotije Sokolović „za sina Simu”, Petar Joksović „za sina Simu”, Petar kalajdžija „za sina Vukolu”, Risto Nikolić terzija, Vasilije Zečević terzija, Ilija Simonović terzija i Todor Zečević trgovac iz Goražda.[17]

Ruski istraživač starina putopisac Aleksandar Giljferding je prošao kroz Foču u 2/2 19. veka, i ostavio svedočanstvo o tadašnjim prilikama u njoj. Varoš Foča „na lepom mestu stoji”, na obali reke Drine. u Foči kao i celoj nahiji „muslomani” su u velikoj prevazi. U njoj će biti do 600 muslimanskih kuća, i tek 69 pravoslavnih kuća. Hrišćani žive u osobitoj „mahali”, koja je od ostale varoši udaljena. Među njima ima dosta imućnih trgovaca. Crkve do sada (tu!) nemaju, i služba se služila pod malim drvenim naslonom, pod kojim je samo sveštenik mesta imao, a ceo drugi narod stajao je pod vedrim nebom. Ne davno su dobili dozvolu da mogu crkvu graditi. Odmah je počeše zidati od belog kamena, u ime Sv. Arhanđela Mihajla, ali sa nedostatka nužnih sredstava to zidanje jako sporo ide, „i po svoj prilici još će mlogo vremena proći dok se crkva dozida”. U crkvenom dvorištu je nedavno dovršena zgrada, koju „mitropolijom” nazivaju, i koja je kao što se čini hercegovačkom arhijereju namenjena. Sadašnji vladika Grigorije je jako zavoleo Foču, i u njoj duže vreme provodi. U varoši Foči nije ništa osobito video.[18] Foča je bila poznata po proizvodnji „hladnog oružja”. Ta fočanska „srebrna rađa” (rukotvorine - handžari i noževi) bila je čuvena na Balkanskom poluostrvu. Tu su se u 19. veku kovali veliki i mali noževi, i proste sablje. Oružje „rađa” je bilo od drveta, „urešeno kucanim srebrom” i to po „divnom starinskom crtežu”. Po vojnoj proceni iz 1863. godine „srpska snaga u Hercegovini” izgleda: Foča na Drini, ima 100 sela sa 2500 vojnika.[19]

U Mostarskom sandžaku, u Fočanskoj nahiji popisan je pravoslavni narod 1865. godine: ima 798 kuća ili familija sa 3.945 muških glava.[20] Grad se vremenom razvijao, profinio, pa se promenila slika o njemu. Jedan putnik lepše opisuje Foču, onakvu kakva je bila 1883. godine. Kaže da je Foča sad vrlo lepa i sva u zelenilu. Tu su reke Drina i Ćeotina, a puna je voćnjaka, i to šljivika. Ćeotina seče grad na dve polovine, i na njoj je drveni most. Srbi pravoslavni u gradu imaju svoju pravoslavnu crkvu (Sv. Nikole), i dosta dobro uređenu školu. U gradu sa okolinom ima oko 10.000 stanovnika i to su uglavnom pravoslavci, dok rimokatolika nema. U Foči se još uvek izrađuje dobro oružje.[21] Foča je opisana 1883. godine i u drugom somborskom listu, od strane Fočanca, gimnazijalca Rista Jeremića, želeći da upozna čitaoce đake o srpskim krajevima. Foča je piše on mesto na severu Hercegovine, položeno na mestu gde se Ćeotina uliva u Drinu. Tada ima tačno 2.968 stanovnika, od kojih je samo 600 pravoslavnih Srba. Naselje je podeljeno na dva dela: u Varoši na strmim bregovima žive Srbi pravoslavci, a u Foči - u ravnici pored reka su Srbi muhamedanci. Trgovina je isključivo u rukama pravoslavaca, a zanatom se bave svi. Razvijeni su zanati: terzije i kujundžije (Srbi), zatim jemendžije (prave crvene cipele), kondurdžije (cipelari), i čuveni nožari. U Foči je 18 mahala (predgrađa) muslimanski i tri srpske. Muslimani imaju 18 mošeja, od kojih devet pokrivenih olovom, u svakoj mahali po jedna. Pravoslavni imaju jednu crkvu koju je podigao narod 1857. godine, i u kojoj služi šest sveštenika. „Muhamedanci” imaju šest škola tzv. mejtefa, u kojoj deca uče samo o svojoj veri, iz bukvara i „ćitapa”. Pravoslavni Srbi imaju jednu lepu školu sa 50 učenika oba pola, koje uči „hvale vrijedni” učitelj Simo Trudić, rodom iz Srbije. U Foči postoje pošta i telegraf, narod čita jedini dozvoljeni - „Sarajevski list”, a do crnogorske granice je pet sati hoda.[22] Izgled mesta Foče detaljno je prikazala „Bosanska vila” 1888. godine, i to iz pera fočanskog učitelja Sulejmana Solonjanina. Ćehotina deli grad na dve polovine: Gornje i Donje polje. Desno od Ćehotine je Donje polje, u kojem su delovi, opet drugo Donje polje, Aladža i Ljubović. Levo od Ćehotine je Gornje polje koje čine opet Gornje polje i Ortakol. Na jugu od Gornjeg polja je po podnožju brda Okolišta - srpska varoš. Ispod te varoši je još jedna turska mahala zvana Čehodar, sa nekoliko kuća i džamijom. Severozapadno od grada je visoka planina Kmur. Grad ima svoju trgovačku čaršiju dvodelnu, gde su drveni dućani i pazarište, mesto gde se subotom održava pijaca. Najveće zgrade u Foči su tri kasarne (zapadna, južna, istočna), tri džamije (Careva, Pašina, Aladža) i pravoslavna crkva. Na kraju gornje čaršije je stara Sahat-kula, koju je podigao pre 200 godina Mehmed-paša Kukavica. Najstarija zgrada u mestu bila je tada kula Vejzalajbegova, za koju kažu „da je iza feta ostala”!? i nalazi se u Ortakolu, kod Šehove džamije. Srpska narodna škola otvorena je 1886. godine, a odavno postoji. Mektebi za muslimansku decu su otvoreni samo zimi. Postoje i dve stručne zanatske škole tzv. zavodi. Jedan zavod obučava mlade za rad sa drvetom, čiji je upravitelj Arso Šundurika. Drugi zavod uči mlade da rade sa gvožđem i kostima, a njime rukovodi Mustafa Letić. U Foči je 1888. godine bilo 17 džamija, od kojih je najlepša Aladža, ukrašena šarama unutra. Ispred je šadrvan a okolo muslimansko groblje, ograđeno niskim kamenim zidom.[23] Godine 1898. opisana je ko zna po koji put Foča. Ona leži na desnoj obali Drine, gde se uliva reka Ćeotina u nju. Ima 3.705 stanovnika i 512 vojnika. Čelo varoši zove se Zastava, i odatle počinje stara varoš sve pored Drine do ušća Ćeotine. Idući od Zastave niže ka Gacku, je oboreni most na Drini. To su učinili Turci kada su se povlačili, pred okupaciju od strane Austrougarske. Grad je poznat po kožama, ovčijim i kozijim koje se tu izrađuju, i do 80.000 komada godišnje. Nožarstvo kao zanat tu počinje da slabi. Uz Drinu ka Ustikolini uspeva lep duvan.[24] Eparhijski izbori u zahumsko hercegovačkoj eparhiji u Foči 1905. godine. Izabrani poslanici sveštenički, Josif Kočović, a svetovni: Vasilije Kujundžić i Todor Hadži Vuković.

Srpsku pravoslavnu crkvu u Foči i njen ikonostas je 1902. godine oslikao Vasilije Đinovski. On je došao iz Podgorice, ali rodom je bio iz Debre. Poznata su još dvojica ikonopisaca Đinovski, koji su iz Dibre i njegovi srodnici.[25] U Fočanskom protoprezviteratu je krajem 1904. godine mesto Foča sa još 35 okolnih sela. U Fočanskoj parohiji je jedna crkva, ima 373 kuća u kojima živi 2.683 pravoslavca. Kada je reč o stanovništvu za 1904. godinu: rođeno je 120 dece, venčano 20 bračnih parova, a umrlo 78 osoba.

Knjižni oglas fočanskog učitelja Marka Popovića iz 1894. godine

Jedna od tri srpske škole hercegovačke je bila u Foči, a pohađalo ju je 30 đaka.[26] Pop Petar Petrović se rodio u Foči 1840. godine, a umro 1892. godine u Sarajevu. Posle školovanja u Beogradu, bio je srpski učitelj u Foči 1866—1868. godine. Maja 1884. godine oglasom je tražen srpski učitelj da radi u Foči. Sledovali su mu godišnja plata od 500 f. i stan, a koji su briga mesnog Školskog odbora. Dve godine kasnije, u leto 1886. godine tražen je drugi učitelj u Foči, za rad sa 3. i 4. razredom. Za iste uslove od ranije, učitelj je bio u obavezi da decu uči i crkveno pojanje. Sledeće 1887. godine raspisan je stečaj za srpskog učitelja ali sad za sva četiri razreda, za platu od 600 forinti. Reč je o pravoslavnoj srpskoj muškoj školi koju pohađa 50 dečaka.[27] Fočanska srpska škola je 1899. godine raspisala konkurs za učitelja i učiteljicu. Razlikovali su se u ponuđenoj plati: učitelju 600 forinti, a učiteljici 400 forinti; i još stan, ogrev i vrt. 1904. godine radi jedna srpska pravoslavna škola sa dva učitelja, nije zapisan broj učenika. U mestu je postojala i jedna državna komunalna škola, sa četiri učiteljske snage, a nastavu u njoj je pohađalo 11 pravoslavnih đaka.[28]

Rimokatolička crkva u Foči je podignuta 1901. godine. Njen projektant je bio sarajevski arhitekta Jozef Vancas. Skica katedrale je objavljena u nemačkom stručnom glasilu, te godine.[29]

Kulturna istorija[uredi | uredi izvor]

Jednu stranu biografsku knjigu prevedenu na srpski jezik nabavio je 1830. godine u „Raguži” (Dubrovniku) „kupec” Georgije Prodanović rodom iz Foče.[30] Bilo je 1855—1856. godine u Foči, pretplatnika srpskog lista iz Beča.[31] Hroničar društvenog života Foče bio je u poslednjoj deceniji 19. veka, mladi učitelj Marko Popović, koji je redovno slao dopise srpskim listovima, potpisujući se sa „Rodoljub”. Prvo Srpsko crkveno pevačko društvo u Foči, osnovao je 1887. godine tadašnji učitelj Savo Pješčić. Prestalo je ono međutim sa radom, posle samo godinu dana, zbog nesloge. Novi učitelj Marko Popović je ponovo pokrenuo pitanje pevačkog društva, koje je trebalo da ima i svoju knjižnicu, u jednoj od učionica školskih. Izabran je zatim osnivački odbor pod predsedništvom Toda Tufekdžića, da osnuje i registruje novo stalno pevačko društvo u Foči, tokom 1889. godine.[32] Pevačko društvo je zaista i osnovano, upisalo se u njega odmah 22 člana utemeljivača, i posle još 19 pomažućih i 17 izvršujućih članova. Na čelu se nalazio Upravni odbor sa predsednikom Jovom Jeremićem, potpredsednikom Vasom Kujundžićem, perovođom Markom Popovićem, blagajnikom Todorom Hadži Vukovićem, dok je horovođa bio Vlado Glođajić. U Foči su tamošnji Srbi priredili o Savindanu 1890. godine dobrotvornu Svetosavsku besedu u korist „Školskog fonda”. Bilo je gostiju sa svih strana, naročito trgovaca - iz Trsta, Dubrovnika, Mostara, Trebinja, Sarajeva, Užica i okoline, a skupljeno je čist prihod 226 forinta i 62 novčića. Među značajnijim gostima iz same Foče, vredi pomenuti: Viteza Mirona Zarzickog „kotarskog prestojnika” (sreskog načelnika), Todora Šarunca generalmajora, Lea Magera narodnog lekara, Marka Radojevića kapetana, sveštenike - Gavra Dragovića, administratora Rista Kočovića, Nika Popovića, Todora Kandića i Pantelejmona Sokolovića, zatim Franja Trupkijevića sudiju, Avdagu Muftića načelnika, te više oficira i trgovaca. Brojnim priložnicima zahvalio se preko srpskog lista jedan od priređivača, učitelj Marko Popović.[33] Svetosavska beseda je priređena i sledeće 1891. godine, ali prihod je bio skromniji, samo 125 forinti i to od ulaznica. Objavio je 1894. godine u Novom Sadu, pripovetku „Sve za narod”, đakon i učitelj Marko S. Popović „Rodoljub”, troškom vladike dabrobosanskog Georgija. Učitelj Marko je od 1889. godine, čitavu deceniju stalni saradnik crkvenih listova, u kojima pored dopisa iz Foče, objavljuje i svoje pesme, govore, propovedi ili opisuje crkvene starine. Priređena je u Foči januara 1892. godine dobrotvorna „Milutinovićeva zabava”, na kojoj je učestvovalo tamošnje Srpsko pjevačko društvo.[34]Osnovano je pred kraj 19. veka - 1894. godine u mestu Družina pravoslavnih Srba „Pobratimstvo”,[35] iz kojeg će proisteći „Društvo antialkoholista”, koje se borilo protiv upotrebe alkoholnih pića. „Pobratimstvo” je nakon šest godina, tek 1900. godine dobilo zvaničnu dozvolu za rad.[36] Za Foču se govorilo 1898. godine „to je poslednja stanica gde su potpuno odomaćeni srbijanski običaji, igranje i pevanje”. Kada je mitropolit posetio Foču 1898. godine u crkvi je pevalo Srpsko-pravoslavno mešovito pevačko društvo, pod horovođom pop Josifom Kočovićem. On je tada postavljen za okružnog protoprezvitera i dodeljeno mu je pravo nošenja crvenog pojasa.

Prvi svetski rat[uredi | uredi izvor]

Sredinom avgusta 1914. godine uhapšeno je 180 Srba u Foči od strane austrougarske vojske. Od njih je presudom Vojnog prekog suda streljano u Foči 71 lice, a 24 osobe su internirane u Arad. Starci, žene i deca su se iz Foče i sreza tokom leta 1914. godine povukli sa crnogorskom vojskom, bojeći se odmazde. Od kraja decembra 1915. godine krenule su internacije srpske nejači u gornju Austriju, u logore. Tu je umrlo oko 2.000 Srba interniraca, uglavnom žena i dece, usled zime, gladi i bolesti.[37] Srpske trupe, Kraljevine Srbije i Kraljevine Crne Gore oslobodile su Foču 9. septembra 1914. godine.[38]

Međuratni period[uredi | uredi izvor]

Novembra 1922. godine zadesila je grad velika poplava Drine, koja je odnela veliki drveni most na Drini. Narod se iseljavao tih godina iz grada i okoline, zbog odsečenosti od sveta, loših puteva i mostova. Godine 1928. probijen je tunel na šumskoj željezničkoj pruzi između Miljevine i Foče. Otvorena je za saobraćaj trasa željezničke pruge Ustiprača-Foča, 17. septembra 1939. godine. Bila je to važna veza sa Sarajevom i Srbijom.

Drugi svjetski rat[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Foča u Narodnooslobodilačkoj borbi

Ustaška ofanziva 1942. i zločini[uredi | uredi izvor]

Nezavisna Država Hrvatska je u martu 1942. godine organizovala veliku ustašku ofanzivu na području Olova, Sarajeva, Kladnja, Kalinovika, Foče, Han Pijeska, Romanije, Sokoca, Rogatice i Borika, sa namjerom da pomjeri granice Nezavisne Države Hrvatske do Drine, i masovnim genocidim uništi srpsko stanovništvo na ovom području. U selima Stari Brod i Miloševići, ustaše Crne legije, pod komandom Jure Francetića, su ubile 6.000 srpskih civila.[39]

Bitka za Foču[uredi | uredi izvor]

Napadi četnika na Foču počeli su još 13. juna, kada ovo mesto napuštaju Italijani a zaposedaju ustaše, ali su odbijani sve do 20. avgusta prema nemačkim, odnosno 19. avgusta prema četničkim izvorima. Na Preobraženje, 19. avgusta 1942. preko zaravni četnici predvođeni kapetanom Nikolom Bojovićem su napali Foču i zauzeli je od ustaša. Izvestan broj ustaša, među kojima i 160 ranjenih, uspeo je da se povuče do Goražda. Nekoliko dana potom ustaše se povlače i iz Goražda i Ustikoline, bez borbe, tako da je velikom borbom u Foči oslobođen čitav taj kraj.

Zločin u Foči 1945.[uredi | uredi izvor]

U oblasti Foče, Miljevine i Kalinovika u maju 1945. godine je likvidirano između 9.300 i 21.000 pripadnika četničkih snaga, među kojima je bio nepoznat deo civila i nenaoružanih srpskih mladića koji su 1944. godine bili mobilisani u četničke jedinice. Počinioci zločina su bili komunisti i pripadnici SS Handžar divizije, a žrtve su bili nenaoružani srpski mladići uglavnom iz Šumadije. U ovim masovnim likvidacijama je stradao i veliki broj srpskog sveštenstva, a prema svjedočenjima preživjelih, „Drina je bila puna srpskih leševa”. Veliki broj stradalih Srba je osim u rijeku Drinu bačen i u jamu Ponor kod Foče.[39][40]

Odbrambeno-otadžbinski rat[uredi | uredi izvor]

Pripadnici Višegradske brigade Armije BiH u selu Jošanica kod Foče decembra 1992. počinili su ratne zločine nad uglavnom srpskim civilima. Svirepo je ubijeno 56 ljudi, od kojih mnogi žene i deca.[41] Za ove zločine je optuženo šest osoba, tek krajem 2022. godine.[42]

Po istraživačko dokumentacionom centru nestalo ili ubijeno je 2.707 ljudi na teritoriju opštine Foča.[43] Uspostavljeni su logori u kojima je stotine žena silovano.[44][45] Na kraju rata oko 10 muslimana je ostalo.[46][47]

Mnogi srpski oficiri i vojnici su zbog toga osuđeni pred Haškim tribunalom.[48][49] Etničko čišćenje Foče trajalo je u periodu od 7. aprila 1992. do januara 1994. u kojem je proterano 22.000 osoba muslimanske veroispovesti.[50][51]

Kultura[uredi | uredi izvor]

U Foči se nalaze Gradsko narodno pozorište Foča, Muzej Stare Hercegovine i Srpska centralna biblioteka „Prosvjeta”.

Sport[uredi | uredi izvor]

Foča je sjedište fudbalskog kluba Sutjeska.

Stanovništvo[uredi | uredi izvor]

Sastav stanovništva – naselje Foča
2013.[52]1991.[53]1981.[54]1971.[55]
Ukupno11 237 (100,0%)14 335 (100,0%)11 530 (100,0%)9 257 (100,0%)
Srbi10 939 (97,35%)7 901 (55,12%)5 663 (49,12%)4 148 (44,81%)
Bošnjaci83 (0,739%)5 526 (38,55%)14 414 (38,28%)14 309 (46,55%)1
Crnogorci74 (0,659%)–632 (5,481%)514 (5,553%)
Hrvati37 (0,329%)74 (0,516%)87 (0,755%)152 (1,642%)
Neizjašnjeni28 (0,249%)–––
Ostali25 (0,222%)522 (3,641%)49 (0,425%)77 (0,832%)
Slovenci12 (0,107%)–––
Nepoznato12 (0,107%)–––
Jugosloveni8 (0,071%)312 (2,176%)677 (5,872%)50 (0,540%)
Muslimani7 (0,062%)–––
Pravoslavci5 (0,044%)–––
Romi3 (0,027%)–––
Makedonci2 (0,018%)–––
Bosanci2 (0,018%)–––
Albanci––8 (0,069%)7 (0,076%)
  1. 1 Na popisima od 1971. do 1991. Bošnjaci su popisivani uglavnom kao Muslimani.
Demografija[56]
Godina Stanovnika
1971. 9.257
1981. 11.530
1991. 14.335
2013. 11.237

Galerija[uredi | uredi izvor]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Napomene[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Republici Srpskoj 2013, REZULTATI PO NASELjENIM MJESTIMA
  2. ^ Članak o crkvi na sajtu Mitropolije dabrobosanske[mrtva veza], Pristupljeno 29. april 2013.
  3. ^ „Republika Srpska - gradovi i opštine”, Trebinje 2003. godine
  4. ^ „Otadžbina”, Beograd 1881. godine
  5. ^ Crkva ili džamija („Večernje novosti“, 12. april 2013), Pristupljeno 29. april 2013.
  6. ^ Stopirana istraživanja — džamija na temelju crkve? (Tanjug, 11. april 2013) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (29. jul 2013), Pristupljeno 9. jun 2013.
  7. ^ „Beogradske opštinske novine”, Beograd 1899. godine
  8. ^ Sima Milutinović: „Pjevanija crnogorska i hercegovačka”, Pešta 1833. godine
  9. ^ „Bosansko-hercegovački istočnik”, Sarajevo 1897. godine
  10. ^ „Srpski letopis”, Budim 1851. godine
  11. ^ Vuk St. Karadžić: „Srpske narodne pjesme”, treći deo, Beč 1846. godine
  12. ^ „Srbsko-dalmatinski almanah”, Karlovac 1849. godine
  13. ^ „Glasnik društva srpske slovesnosti”, Beograd 1847. godine
  14. ^ „Srbski dnevnik”, Novi Sad 1856. godine
  15. ^ „Srbsko-dalmatinski almanah”, Karlovac 1860. godine
  16. ^ „Srbski dnevnik”, Novi Sad 1857. godine
  17. ^ Jeremija Karadžić: „Tursko-srpski rječnik sa razgovorima”, Beograd 1855. godine
  18. ^ „Srpski letopis” Pešta 1862. godine
  19. ^ Srbski dnevnik", Novi Sad 1863. godine
  20. ^ „Glasnik srpskog učenog društva”, Beograd 1866. godine
  21. ^ „Školski list”, Sombor 1883. godine
  22. ^ „Golub”, Sombor 1883. godine
  23. ^ „Bosanska vila”, Sarajevo 1888. godine
  24. ^ „Delo”, Beograd 1898. godine
  25. ^ „Srpski sion”, Karlovci 1905. godine
  26. ^ „Srbski letopis”, Budim 1851. godine
  27. ^ „Školski list”, Sombor 1887. godine
  28. ^ „Istočnik”, Sarajevo 1905. godine
  29. ^ „Der Bautechniker”, Wien 1901.
  30. ^ Dormer: „Rukovodstvo čelovečeskoga života slavnog autora lorda Česterfilda”, prevod, Budim 1830. godine
  31. ^ „Svetovid”, Beč 1856. godine
  32. ^ „Dabro-bosanski istočnik”, Sarajevo 1889. godine
  33. ^ „Bosanska vila”, Sarajevo 1890. godine
  34. ^ „Bosansko-hercegovački istočnik”, Sarajevo 1892. godine
  35. ^ „Zastava”, Novi Sad ?
  36. ^ „Carigradski glasnik”, Carigrad 1900. godine
  37. ^ „Popis interniranih umrlih Srba u austrijskom logoru Šopronjek/Nekenmarkt 1915—1918. godine”.
  38. ^ Politika, br. 3.806 od četvrtka 28. avgusta 1914, naslovna strana
  39. ^ a b Mitropolija dabrobosanska (21. jul 2008). „Osveštan spomenik žrtvama ustaške Crne legije”. Srpska pravoslavna crkva. Arhivirano iz originala 15. 07. 2012. g. Pristupljeno 02. 11. 2010. 
  40. ^ Mitropolija dabrobosanska (21. jul 2008). „Osveštan spomenik žrtvama ustaške Crne legije”. Srpska pravoslavna crkva. Arhivirano iz originala 15. 07. 2012. g. Pristupljeno 02. 11. 2010. 
  41. ^ „Bivši pripadnik Armije BiH osumnjičen za ratni zločin nad Srbima u Foči izvršio samoubistvo”. Politika Online. Pristupljeno 2023-01-02. 
  42. ^ „Poznata imena uhapšenih za ratni zločin kod Foče”. BN. Pristupljeno 2023-01-02. 
  43. ^ Ivan Tučić (februar 2013). „Pojedinačan popis broja ratnih žrtava u svim općinama BiH”. Prometej.ba. Pristupljeno 4. 8. 2014. 
  44. ^ „ICTY: Blagojevic and Jokic judgement” (PDF). Pristupljeno 2012-04-05. 
  45. ^ „ICTY: Kunarac, Kovač and Vuković judgement” (PDF). Pristupljeno 2012-04-05. 
  46. ^ „Facts about Foča” (PDF). International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 
  47. ^ Charter, David (28. 5. 2009). „World Agenda: US hopes for Bosnia rest on town mayor's shoulders”. The Times. London, UK. 
  48. ^ „ICTY: Kunarac, Kovač and Vuković judgement” (PDF). Pristupljeno 2012-04-05. 
  49. ^ „ICTY: Blagojevic and Jokic judgement” (PDF). Pristupljeno 2012-04-05. 
  50. ^ „ICTY: Kunarac, Kovač and Vuković judgement” (PDF). Pristupljeno 2012-04-05. 
  51. ^ Blumenthal & McCormack 2008, str. 55.
  52. ^ „Popis 2013 BiH – Stanovništvo prema etničkoj/nacionalnoj pripadnosti i spolu, po naseljenim mjestima”. popis.gov.ba. Arhivirano iz originala 19. 9. 2017. g. Pristupljeno 19. 9. 2017. 
  53. ^ „Nacionalni sastav stanovništva Republike Bosne i Hercegovine 1991.(str. 14)” (PDF). fzs.ba. Pristupljeno 24. 4. 2016. 
  54. ^ „Nacionalni sastav stanovništva SFR Jugoslavije 1981.” (PDF). stat.gov.rs. Pristupljeno 24. 4. 2016. 
  55. ^ „Nacionalni sastav stanovništva SFR Jugoslavije 1971.” (PDF). stat.gov.rs. Pristupljeno 24. 4. 2016. 
  56. ^ Savezni zavod za statistiku i evidenciju FNRJ i SFRJ: Popis stanovništva 1948, 1953, 1961, 1971, 1981. i 1991. godine.

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Фоча&oldid=27521139”