Vizantijsko-osmanski ratovi

Vizantijsko-osmanski ratovi
Mehmed Osvajač ulazi u Carigrad
Vreme 1265—1461. Mesto Balkansko poluostrvo, Mala Azija Ishod Pad Carigrada
Sukobljene strane
Vizantija	Osmansko carstvo
Komandanti i vođe
Andronik III Paleolog Jovan VI Kantakuzin Manojlo II Paleolog Jovan VIII Paleolog Konstantin XI Paleolog Dragaš	Osman Gazi Orhan Gazi Murat I Bajazit Munjeviti Mehmed I Murat II Mehmed II

Vizantijsko-osmanski ratovi vođeni su od sredine 13. do sredine 15. veka između Vizantijskog i Osmanskog carstva.

Uspon Osmanskog carstva

Vizantijski tron

Preci Turaka došli su na teritoriju Persije, Horasana i Male Azije tokom seldžučkih osvajanja u 11. veku. Najezda Mongola primorala ih je da se povlače sve dalje ka zapadu. Raspadom Ikonijskog sultanata stvoren je niz manjih samostalnih država. Jedno od tih plemena, Kai, naselilo se 1220. godine oko Erzuruma. U doba vladara Ertogula pleme je dobilo pogranični feud u blizini Ankare. Oko 1299. godine, Ertogulov sin Osman I proglasio je sebe sultanom i zavladao samostalno. On je osnivač nove dinastije koja je po njemu ponela naziv „Osmanlije”. Osvojenu zemlju Osmanlija dobijale su spahije. Zbog toga je država imala interesa u stalnoj ekspanziji. Prva na udaru Osmanskog carstva našla se Vizantija.

Tokom Četvrtog krstaškog rata je Carigrad zauzet od strane krstaša. Oni na prostoru Vizantijskog carstva formiraju nekoliko krstaških država od kojih je najznačajnije bilo Latinsko carstvo. Mihajlo VIII Paleolog povratio je Carigrad 1261. godine. Međutim, ono je tada bilo u nezavidnoj situaciji pritisnuto između preostalih latinskih država i Srbije sa severa. Oslepljivanje savladara Jovana IV Laskarisa oslabilo je Mihajlov ugled. Stoga je on postavio novog patrijarha Germana III koji je sa njega skinuo ekskomunikaciju koju je bacio bivši patrijarh Arsenije. Podredio se autoritetu katoličkog pape kako bi smanjio pretnju latinskih država Carigradu.

Vizantijski Carigrad

Vizantija je potom počela osvajati latinske teritorije. Osman I napada vizantijske teritorije u Anadoliji. Sogut i Eskišehir padaju 1265. i 1289. godine. Zauzet na zapadu, Mihajlo se nije mogao boriti na istočnom frontu. Pohod iz 1281. godine nije bio naročito uspešan. Osmanlije su se samo povukle dublje na istok, ali iz Male Azije nisu proterani. Mihajlo je postavio tvrđave na odbranjenim teritorijama. Zbog slabe opremljenosti konjanika, Osmanlije nisu uspevale da osvoje utvrđenja već samo da pljačkaju okolinu.

Mihajlo umire 1282. godine. Nasledio ga je sin Andronik II Paleolog. Njegovu smrt su neki Vizantinci dočekali kao oslobođenje. Razlog za to je careva popustljivost prema zapadu. Od oko sedam miliona stanovnika Vizantije u to doba, oko tri miliona je živelo na teritoriji Male Azije. Mnogi od njih su na Turke gledali kao na oslobodioce od katoličke represije. Zbog toga su prebegavanja neprijatelju bila česta u vizantijskoj vojsci.

Andronik je bio slab vladar. Pod njegovom vlašću propao je vizantijski hiperpiron što je značajno oslabilo ekonomiju zemlje. Porezi su smanjeni za bogataše, a povećani za vitezove, pronije. Na Drugom lionskom saboru (1274) odbio je pregovore o uniji zapadne i istočne crkve što je povećalo antagonizme sa katolicima.

Andronik je nastojao očuvati svoje teritorije u Maloj Aziji. Naredio je izgradnju tvrđava i strogo treniranje vojske. Dvor je preselio u Malu Aziju odakle je nadgledao tamošnju kampanju. Turci su odgurani ka istoku. Ovaj uspeh zasenio je neuspešan pokušaj generala da izvrše državni udar. General je smenjen. To je omogućilo Osmanlijama da 1301. godine opsednu Nikeju. Andronikov sin Mihajlo IX Paleolog i general Mouzalon koji su krenuli u oslobođenje Nikeje, doživljavaju poraze kod Magnezije i Bafeona 1302. godine. Porazi su doveli do velikog broja izbeglica. Početkom 14. veka u vizantijskim rukama ostalo je svega nekoliko tvrđava — Nikeja, Nikomedija, Bursa, Sard, Filadelfija, Herakleja na Pontu, Fokeja i Smirna.

Andronik je pokušao da unajmi ratnike. Alani su se ponudili za borbu u zamenu za teritoriju na kojoj će se naseliti. Njih 10.000 (sa ženama i decom) prešlo je Bosfor, ali su se povukli već pri prvom porazu. Andronik je pokušao i sa katalonskim plaćenicima predvođenim Ruđer de Florom. Vojska od 6.500 ljudi proterala je Turke iz Filadelfije u Kizik. Ovi uspesi plaćeni su velikim razaranjima od strane bahatih katalonskih plaćenika. Od 1305. do 1307. godine patrijarh Atanasije I Carigradski prigovarao je zbog izbeglica koji su pobegli od Turaka, ali i katalonskih plaćenika koji su im pljačkali zemlju. Na Ruđera de Flora je izvršen atentat. Nakon njegove pogibije (1307), plaćenici pljačkaju Malu Aziju i Trakiju, a Turke dočekuju sa dobrodošlicom.

Nakon ovih poraza, Andronik više nije bio u stanju formirati ekspedicije ka Maloj Aziji. Stanje je dodatno pogoršao građanski rat koji je pokrenut borbom cara sa svojim unukom Andronikom III. U rat su se umešali i Bugari i Srbi. Mihajlo Šišman je podržavao mlađeg, a Stefan Dečanski starijeg Andronika. Rat koriste Osmanlije i 1326. godine osvajaju Bursu. Bursa je kasnije postala nova osmanska prestonica.

Vizantijski protivnapad

Mediteran 1328. godine

Pobedu u građanskom ratu odneo je Andronik III koji je poznat po poslednjim pokušajima da obnovi vizantijsku snagu. On pokreće pohod na Turke koji su blokirali Nikomediju. Međutim, Andronikova vojska zaustavljena je bitkom kod Pelekanona 1329. godine. Andronik je nakon ovog poraza prisiljen na plaćanje danka Turcima. Nikomedija je pala 1337. godine.

I pored ovih neuspeha, Andronik je imao uspeha u Grčkoj. Pokorio je Epirsku despotovinu i Solun, a 1329. godine osvojio je Hios. Šest godina kasnije pao je i Lezbos. U ovim borbama (uglavnom protiv Đenove) unajmljivao je Seldžuke koji su takođe bili ugroženi osmanskim osvajanjima. Međutim, ova osvajanja nisu mogla bitnije promeniti stanje Carstva. Andronik je doživeo poraz i od Stefana Dečanskog u bici kod Velbužda 1330. godine.

Balkanska invazija i novi građanski rat

Osmansko carstvo 1361. godine

Andronik umire 1341. godine. Nasledio ga je desetogodišnji sin Jovan V Paleolog umesto koga je kao namesnik vladao Jovan VI Kantakuzin, majka Ana Savojska i patrijarh Jovan XIV Carigradski. Između dvojice Jovana ubrzo dođe do sukoba koji su eskalirali u novi građanski rat. Iz njega kao pobednik i novi car izlazi Jovan VI Kantakuzin. Međutim, Carstvo su zahvatile nove neprilike. Epidemija bubonske kuge (Crna smrt), zemljotres i novi napadi Osmanlija sveli su istočne teritorije Vizantije na Filadelfiju koja je za svoj opstanak morala plaćati danak. Tokom građanskog rata su obe strane unajmljivale turske plaćenike koji su često pljačkali naselja. Makedonija je potpala pod Srpsko carstvo Dušana Nemanjića. Kantakuzin je unajmio 10.000 turskih plaćenika za borbu protiv Dušana. Oni su, međutim, bili zauzeti pljačkanjem vizantijskih poseda.

Dvojna vlast u Vizantiji je propala kada je 1352. godine izbio još jedan građanski rat. Za to vreme, Osmanov naslednik Orhan osvaja Galipolje (1354). Galipolje su napustili Vizantinci nakon zemljotresa. Tome su Osmanlije osvojile uporište za napad na evropsko kopno. Drugi istoričari smatraju da su se Osmanlije naselili u Evropi već 1352. godine kada je Kantakuzin za svoje turske plaćenike obezbedio tvrđavu Cimpe. Dolazak Turaka doveo je do panike u Carigradu. Nju koristi Jovan V da izvrši državni udar i zbaci Kantakuzina 1354. godine. Međutim, Matija Kantakuzin (sin Jovanov) dobija vojnu pomoć od Orhana i preti zauzimanjem Carigrada. Međutim, car ga je zarobio 1356. godine.

Nakon završetka građanskog rata usledio je kratkotrajni period mira. Godine 1361. Didimotika pada pod vlast Osmanlija. Novi sultan Murat I bio je zauzet održavanjem položaja u Maloj Aziji, a osvajanje vizantijskih teritorija prepustio je svojim vazalima. Godine 1364. pao je Plovdiv, a sledeće godine i Hadrijanopolj. Osvajanjem Plovdiva uspostavljen je nadzor nad dotokom žita u Carigrad. Osmansko carstvo je tada već bilo nadmoćnije od Vizantije. Murat je iz Jedrena preduzimao vojne pohode na Balkan. Godine 1371. okončao je postojanje srpske moći na Poluostrvu u bici na Marici u kojoj je poginuo kralj Vukašin. Njegov sin postaje turski vazal. Potom je preduzeo napad na Bugarsku. Vizantijski car Jovan, našavši se u kleštima, traži pomoć od pape. U bazilici Svetog Petra prešao je na katolicizam. I pored toga, od pape nije dobio nikakvu pomoć. Zbog toga je pristao na plaćanje danka Muratu.

Vazalni odnos

Manojlo II Paleolog

Turci su učvrstili svoj položaj u Evropi jer su naseljavali muslimansko stanovništvo na prostoru Balkana, a lokalno stanovništvo pokoravali. Do kraja 14. veka, Vizantija se svela na Carigrad i nekoliko okolnih teritorija. I pored toga, hrišćanska vojska na ovim prostorima predstavljala je pretnju Osmanlijama. Turci su se istovremeno širili i po Balkanu. Godine 1381. prvi put provaljuju u Srbiju, 1385. godine osvajaju Sofiju i Solun, a sledeće godine Niš. Godine 1389. vođen je Kosovski boj. Murat je u pretposlednjoj deceniji 14. veka utrostručio Osmansko carstvo. Vizantijsko carstvo nije obuhvatalo ni desetinu teritorije od pre jednog veka. U Vizantiji ponovo izvija građanski rat. Ovoga puta, vođen je između Jovana V i njegovog starijeg sina Andronika IV i Jovana VII (unuka). Murat pruža pomoć svome vazalu uz koju on odnosi pobedu u ratu. Andronik beži Muratu i privlači ga na svoju stranu. Rat je trajao do 1390. godine. Jovan je oprostio ustanicima što je naljutilo njegovog mlađeg sina Manojla II. Jovan VII pokreće puč protiv cara i svrgava ga. Međutim, njegova vladavina trajala je svega pet meseci nakon čega ga je svrgao Manojlo II. Manojlo se pokazao kao veran Muratov vazal. Uklonio je zidine oko Carigrada. Za vreme građanskog rata, Turci osvajaju Filadelfiju. Time je prestalo postojanje Vizantijskog carstva u Aziji. U vojsci novog sultana, Bajazita I, učestvovali su i vizantijski carevi.

Odnosi Vizantije i Osmanskog carstva pogoršali su se nakon naređenja Bajazita da se pogubi Manojlo koji je odbijao da se pomiri sa Jovanom. Potom je Bajazit promenio mišljenje i naložio da se u Carigradu sagradi džamija. Manojlo nije samo odbio zahtev već je i odbio da plati danak. Bajazit opseda Carigrad 1394. godine. Manojlo poziva na krstaški rat. On je pokrenut dve godine kasnije. Nikopoljski krstaški rat predvodio je budući ugarski kralj Žigmund Luksemburški. Hrišćanska vojska od 100.000 ljudi poražena je kod Nikopolja. Manojlo beći u Evropu gde traži pomoć. Jovan ostaje da brani Carigrad.

Car Jovan uspešno je branio svoj grad. Turci tokom opsade 1396-7. još uvek nisu koristili vatreno oružje. To je spaslo zidine grada od uništenja. Bajazit je potpuno blokirao grad. Stanovništvo nije smelo otvarati kapije i izlaziti iz Carigrada. Zbog toga su morali rušiti drvene delove kuća i od njih paliti vatru. Mletačka republika ponudila je Manojlu azil u Veneciji. Potom su Mlečani brodovima zaobišli Turke i dostavili hranu u Carigrad. Opsada je najzad prekinuta. Razlog za odustajanje Turaka bila je pretnja mongolskog osvajača Tamerlana. Sultan se povlači kako bi branio istočne delove svoga carstva.

Građanski rat u Osmanskom carstvu

Najstarija očuvana mapa Konstantinopolja, autora Kristofora Buondelmontija nastala u periodu 1465—1475.

Mongoli 1401. godine osvajaju Bagdad. Sledeće godine vođena je velika bitka kod Angore. Bajazit i Osmanlije katastrofalno su poraženi. Sam Bajazit je zarobljen. U zarobljeništvu je i umro sledeće godine. Njegovi sinovi pokreću borbu za turski presto. Carstvo se raspalo. Carigrad i balkanske hrišćanske države time su se za nekoliko decenija spasle od uništenja. Vizantijski car je iskoristio priliku i sa hrišćanskim državama na Balkanu, ali i Bajazitovim sinovima sklopio mirovni sporazum. Uslovi su bili veoma povoljni. Jovan više nije morao plaćati danak, ustupljena mu je zemlja od obale do Varne, a Sulejman mu se poklonio i obećao da između dve države više neće biti rata. Građanski rat u Osmanskom carstvu završen je 1413. godine. Mehmed I odnosi pobedu kod sela Čamorlu i postaje sultan. U borbi mu je pomoglo Vizantijsko carstvo. Zbog toga je tokom njegove vladavine trajao mir. Dolasci Murata II i Jovana VIII na presto dovode do promene odnosa. Jovan je načinio grešku i pokušao organizovati pobunu. Murat je brzo ugušio pobunu i 1422. godine opseo i Solun i Carigrad. Osmanlije u opsadi Carigrada po prvi put koriste vatreno oružje. Opsada Carigrada propala je zbog novog pretendenta na sultanski presto — Kučuka Mustafe. Murat je ugušio i njegovu pobunu. Carigrad je ponovo plaćao danak.

U periodu od 1424. do 1453. godine, Osmansko carstvo bilo je suočeno sa neprijateljima na Balkanu: Đurađ Branković u Srbiji, Skenderbeg u Albaniji i Janoš Hunjadi u Ugarskoj. Ovi sukobi prerasli su u novi, Varninski krstaški rat (Duga vojna). Hrišćani odnose pobedu u prvoj etapi rata, ali 1444. godine doživljavaju veliki poraz u bici kod Varne. Godine 1448. vođen je još jedan, po hrišćane neuspešan, Kosovski krstaški rat. U njemu je Janoš Hunjadi poražen u bici na Kosovu. Godine 1451. umire sultan Murat. Na njegovo mesto dolazi Mehmed II. U Carigradu se na vlasti nalazio novi, poslednji vizantijski car — Konstantin XI Paleolog.

Poslednje godine Vizantije

Zidine Carigrada

Konstantin i Mehmed ulaze u sukob zbog osmanskog osvajanja Peloponeza. Konstantin je pretio dizanjem pobune. Mehmed je na to odgovorio izgradnjom tvrđava na Bosforu. Time je zatvorio sve prilaze Carigradu i lišio grad bilo kakve pomoći preko mora. Osmanlije su ovladale celokupnim područjem oko grada. Opsada Carigrada pokrenuta je 6. aprila 1453. godine. Vizantinci nisu dobili nikakvu konkretnu pomoć od katoliških država uprkos ujedinjenju dve crkve. Stogodišnji rat Engleske i Francuske onemogućio je pokretanje novih krstaških pohoda protiv Osmanlija. Sveto rimsko carstvo već se istrošilo u Varninskom krstaškom ratu, ali i u Husitskim ratovima. Španija je bila zauzeta Rekonkistom. Pomoć Vizantincima pružile su jedino Đenova i Mletačka republika. Celokupno hrišćansko ljudstvo svelo se na 4773 Vizantinaca i oko 2000 mletačkih plaćenika. Međutim, branioci Carigrada bili su regrutovani u lokalnom stanovništvu i samim tim nesposobni za ozbiljniji otpor. Ipak, bili su dobro naoružani iako nisu imali topove.

Pad Carigrada

Mehmed tokom opsade Carigrada 1453. godine

Opsada je trajala 52 dana. Desetostruko slabiji branioci nisu mogli zaustaviti osmanske janičare. Dana 29. maja 1453. godine Carigrad je pao. Na hiljade ljudi je pobijeno. Među njima je bio i poslednji vizantijski car koji je odbio da napusti svoj grad. Stradao je u uličnim borbama. Najmanje 30.000 ljudi odvedeno je u roblje. Aja Sofija pretvorena je u džamiju. Nakon pada Carigrada, Turci lako osvajaju preostale hrišćanske države. Godine 1459. palo je Smederevo i Srpska despotovina, 1460. Morejska despotovina, 1461. Trapezundsko carstvo, 1463. godine Bosna. Istočno rimsko carstvo prestalo je da postoji. Dinastija Paleolog i dalje je u Evropi prihvatana kao vladajuća dinastija Carigrada. To je trajalo sve do 16. veka kada je Reformacija, osmanska pretnja u Evropi i smanjeno interesovanje za krstaške ratove nateralo evropske vladare da Turke priznaju za vladare Male Azije. Carigrad postaje nova prestonica Osmanskog carstva.

Vidi još

• Vizantijsko-seldžučki ratovi

Literatura

• Ágoston, Gábor; Masters, Bruce Alan (2009). Encyclopedia of the Ottoman Empire: Facts on File Library of World History. Infobase Publishing. ISBN 978-1-4381-1025-7. 
• Bartusis, Mark C. (1997). The Late Byzantine Army: Arms and Society 1204—1453. University of Pennsylvania Press. ISBN 978-0-8122-1620-2. 
• Dakin, Douglas (1973). The Greek Struggle for Independence, 1821—1833. University of California Press. ISBN 978-0-520-02342-0. 
• Feldman, Ruth Tenzer (2008). The Fall of Constantinople: Pivotal Moments in History. Twenty-First Century Books. ISBN 978-0-7613-4026-3. 
• Goldstein, Ivo (1996). Hrvatska – Europa – Svijet: Kronologija. Zagreb: Novi liber. ISBN 978-953-6045-12-9. 
• Grant, R.G. (2009). Battle: A Visual Journey Through 5,000 Years of Combat. Dorling Kindersley Publishers Ltd. ISBN 978-0-7566-5578-5. 
• Krleža, Miroslav (1969). Enciklopedija Leksikografskog Zavoda (VI. svezak – Skadar-Žvale). Zagreb: Jugoslavenski leksikografski zavod. 
• Laiou, Angeliki E. (1972). Constantinople and the Latins: The Foreign Policy of Andronicus II, 1282—1328. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-16535-9. 
• Madden, Thomas F. (2005). Crusades: the Illustrated History: 1st ed. Ann Arbor: University of Michigan Press. ISBN 978-0-472-03127-6. 
• Mango, Cyril (2002). The Oxford History of Byzantium: 1st ed. New York: Oxford University Press. 
• McBride, Angus (1983). Armies of the Ottoman Turks 1300—1774: Men at Arms, 140. Osprey Publishing. ISBN 978-0-85045-511-3. 
• Nicol, Donald M. (1984). The Despotate of Epiros 1267—1479: A Contribution to the History of Greece in the Middle Ages (2. prošireno izd.). Cambridge University Press. 
• Nicol, Donald M. (1993). The Last Centuries of Byzantium, 1261—1453 (2. izd.). Cambridge University Press. 
• Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta. 
• Ozkaptan, Halim (2010). Islam and the Koran – Described and Defended. Hal Ozkaptan. ISBN 978-0-557-74043-7. 
• Parker, Geoffrey (2005). Compact History of the World: 4th edition. London: Times Books. ISBN 978-0-00-726731-6. 
• Philippides, Marios; Hanak, Walter K. (2011). The Siege and the Fall of Constantinople in 1453: Historiography, Topography, and Military Studies. Ashgate Publishing, Ltd. ISBN 978-1-4094-1064-5. 
• Sherrard, Philip (1974). Great Ages of Man: Byzantium. Time-Life Books. ISBN 978-0-85045-511-3. 
• Sumption, Jonathan (2011). Hundred Years War, Opseg 3. Faber & Faber. ISBN 978-0-571-26656-2. 
• Treadgold, Warren T. (1997). A History of the Byzantine State and Society. Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-2630-6. 
• Vryonis, Speros S. (1971). The decline of medieval Hellenism in Asia Minor: And the process of Islamization from the eleventh through the fifteenth century. University of California Press. ISBN 978-0-520-01597-5.