Vrnjačka Banja

Vrnjačka Banja
Vrnjačka Banja;
	Vrnjačka Banja
	Grb
Administrativni podaci
Država	Srbija
Upravni okrug	Raški
Opština	Vrnjačka Banja
Stanovništvo
— 2022.	9.252
Geografske karakteristike
Koordinate	43° 37′ 25″ S; 20° 53′ 37″ I / 43.623582° S; 20.893696° I
Vremenska zona	UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Aps. visina	217 m
	Vrnjačka Banja Vrnjačka Banja na karti Srbije
Ostali podaci
Poštanski broj	36210
Pozivni broj	036
Registarska oznaka	ВБ

Vrnjačka Banja je gradsko naselje u Srbiji i sedište istoimene opštine u Raškom okrugu. Prema popisu iz 2022. bilo je 9.252 stanovnika. Najveća je banja u Srbiji, kao i jedna od najposećenijih turističkih destinacija u državi.

Geografija i klima

Vrnjačka Banja je sedište opštine Vrnjačka Banja. Nalazi se u centralnoj Srbiji, u dolini Zapadnog Pomoravlja na nadmorskoj visini od 217 m, i administrativno pripada Raškom okrugu. Udaljena je oko 200 km južno od Beograda, 25 km od Kraljeva i 11 km od Trstenika. Smeštena je između planine Goč (1216 m) i Zapadne Morave. Vrnjačka Banja je turističko mesto prvog stepena, centar integralne turističke regije, nalazi se na 43°37' severne geografske širine i 20°53' istočne geografske dužine. Banjsko naselje je delom na severnim obroncima planine Goč, koja pripada šumskom-planinskom kompleksu koji čine Kopaonik, Jastrebac, Stolovi i Željin, prema Zapadnoj Moravi i južnim obroncima Gledićhih planina.

Prostorno, opština Vrnjačka Banja pripada grupi manjih opština u Srbiji. Obuhvatajući prostor srednjeg polja Zapadnog Pomoravlja, opština Vrnjačka Banja se nalazi na infrastrukturnom koridoru Kraljevo-Kruševac. Magistralnim, železničkim i putnim pravcem povezana je preko Kraljeva i Kruševca sa svim ostalim područjima u Srbiji, a putem preko Goča i neposredno sa Aleksandrovcem.

Klima Vrnjačke Banje je umereno kontinentalna sa uticajem planinske klime. Leta su sa svežim jutrima i večerima zbog vetra koji duva sa Goča prema Zapadnoj Moravi, a zime su snegovite i bez oštrih mrazeva. Srednja godišnja temperatura iznosi 10,5 °C, a srednja letnja 20 °C.

Mineralne vode

U Vrnjačkoj Banji se nalazi sedam mineralnih izvora. To su: Topla voda, Slatina, Snežnik, Jezero, Borjak, Beli izvor i Vrnjačko vrelo, od kojih se za terapije koriste četiri (Topla voda, Snežnik, Jezero i Slatina) dok se vode sa tri izvora flaširaju kao prirodne mineralne vode (Voda Vrnjci - Borjak, Borjak 3 i Belimarkovac za Element vodu).

Vrnjačke mineralne vode se primenjuju kod lečenja:

šećernih bolesti
stanje posle preležane zarazne žutice
hroničnog zapaljenja creva i želuca
bolest žučne kese i žučnih puteva
čira u želucu i dvanaestopalačnom crevu
bolest bubrežne karlice, mokraćne bešike i mokraćnih puteva i drugih bolesti.

Istorija

Vrnjačka Banja ima veoma dugu tradiciju lečilišta. Na vrnjačkom toplom mineralnom izvoru u vremenu od II do 4. veka Rimljani su izgradili lečilište i oporavilište AQUAE ORCINAE. O tome svedoče i arheološki nalazi u užem jezgru rimske banje, odnosno, bazena za kupanje, rimskog izvora tople mineralne vode (Fons Romanus) i mnoštvo kovanog novca koji ostavljan u lekovitom izvoru. Ovde su na lečenje i oporavak mahom dolazili rimski legionari, kao i romanizovana aristokratija starosedelaca.

Po jednoj priči, do 18. veka se u Vrnjcima nalazila velika borova šuma, koja je isečena po nalogu novopazarskog age, čija je žena obljubljena kada je ovaj razapeo šator u šumi. Dalje po priči, ostavljen je samo jedan bor o koji se, iz sramote, obesio seoski knez - veliko stablo se moglo videti u banji 1930-tih.^[1]

Razvoj moderne Vrnjačke Banje započeo je 1868. godine radom Osnivačkog društva, najstarije turističke organizacije na Balkanu. Po jednoj priči, prva sezona u banji je bila 1870, ordinirajući doktor je bio Franja Ribnikar, otac osnivača „Politike”, sreski lekar u Trsteniku.^[2] Između 1882. i 1887. godine u Banji je izgrađen Dvorac Belimarkovića.

U banji je 1935. bilo 28.000 prijavljenih gostiju i preko 50.000 turista i onih na kratkom boravku, po čemu je ovo bilo najposećenije mesto u Jugoslaviji.^[3] Ovde postoji više vila, hotela, pansiona i gostionica sagrađenih krajem 19. i početkom 20. veka.^[4]

Značajne godine

1833 - Teritorije na kojoj se nalazi Vrnjačka Banja pripojene Kneževini Srbiji
1834 - Završena gradnja hrama Roždestva Presvete Bogorodice u Vrnjačkoj Banji
1835 - Sigismund August Volfgang baron Herder izvršio prvu analizu vrnjačke tople mineralne vode
1868 (1. jula po starom kalendaru) - U Kruševcu osnovano Osnovatelno fundatorsko društvo kiselo-vruće vode u Vrnjcima
Jul 1869 - Zvanično otvorena prva sezona u Vrnjačkoj Banji
1869 - Osnovana OŠ „Popinski borci” Vrnjačka Banja
1875 - Sima Lozanić izvršio prvu potpunu analizu vrnjačke mineralne vode
1883 - Vrnjačka Banja od Osnovatelnog fundatorskog društva kiselo-vruće vode u Vrnjcima prešla pod ingerenciju države
1885 - Određene prve granice banjskog rejona
1892 - General Jovan Belimarković izgradio prvi vodovod u Vrnjačkoj Banji
1905 - Nabavljena prva parna mašina za proizvodnju električne energije
1910 - Prvi voz prošao je kroz železničku stanicu u Vrnjcima na pruzi Stalać-Požega

9. novembar 1915 - Austrougarska vojska okupirala Vrnjačku Banju
19. oktobar 1918 (stari kalendar) - Oslobođena Vrnjačka Banja
1929 - Izgrađena moderna električna centrala
30. decembar 1933 - U Beogradu osnovano Društvo prijatelja Vrnjačke Banje
1941, početkom - Dovršava se zgrada klinike.^[5]
17. novembar 1941 - Počela sa radom Samoupravna realna gimnazija
14. oktobar 1944 - Oslobođena Vrnjačka Banja od nemačkih okupatora
1955 - Vrnjačka Banja pripala Srezu Kraljevo
1962 - Ponovo otvorena gimnazija u Vrnjačkoj Banji
1983 - Nova autobuska stanica^[6]
2011 – osnovan Fakultet za hotelijerstvo i turizam^[7]

Privreda

Glavna privredna grana u Vrnjačkoj Banji je turizam. Kao jedna od vodećih turističkih destinacija u Srbiji, Vrnjačka Banja prednjači u uvođenju inovativnosti u prezentovanju turističkih potencijala. Vrnjačka Banja je jedna od retkih turističkih destinacija u Srbiji u kojoj egzistira turistička kartica pod nazivom Serbian Tourist & Shopping Card posredstvom koje je moguće ostvariti čitav niz popusta pri kupovini roba ili usluga. Kartica je namenjena kako turistima, tako i rezidentima Vrnjačke Banje. Međutim sem turizma za privredu Vrnjačke Banje bitna su preduzeća:

Specijalna bolnica Merkur - jedna od vodećih zdravstvenih ustanova u Srbiji^[8]
Beli Bor - preduzeće za proizvodnju i preradu drveta
Voda Vrnjci - preduzeće za flaširanje mineralne vode koje je sa eksploatacijom mineralne vode počelo 1970. godine.
Interklima - preduzeće za promet, inženjering, projektovanje i izvođenje građevinskih, termo, elektro, gasnih i hidrotehničkih instalacija, uređaja i postrojenja
DECO d.o.o. - preduzeće za izvođenje elektroinstalacionih radova

Kultura

U Vrnjačkoj banji se tradicionalno organizuje Festival filmskog scenarija u Vrnjačkoj Banji. Jedna od tradicionalnih manifestacija je Vrnjački karneval. Događaje iz oblasti kulture na nivou opštine koordiniše i organizuje Kulturni centar Vrnjačka Banja. U banji se nalazi nekoliko istorijski i arhitektonski značajnih zgrada, kao što je Dvorac Belimarkovića .

Na prostoru opštine nalaze se i brojne skulpture vajara kao što su: Matija Vuković, Ernst Neizvesni, Svetomir Arsić Basara, Olga Jančić, Alina Šapošnjikova, Momčilo Krković, Milija Glišić, Petar Hadži Boškov, France Rotar, Bogdan Bogdanović, Stefan Manevski, Pavle Pejović i drugi.^[9]

Kultura sećanja i anti-fašistička tradicija se baštini u opštini kroz niz javnih spomenika i bisti učesnika borbe protiv okupatora. Znamenit simbol grada u ovom domenu kulture sećanja je Spomen-park Popina.

Ovde se nalazi Čajkino brdo.

Religija

Na teritoriji Vrnjačke Banje se nalazi sledeći verski objekti:

Sport

Sport u Vrnjačkoj Banji je solidno razvijen. Sportsko rekreacioni centar „Raj“ sa tri fudbalska terena i atletskom stazom je najznačajniji sportski objekat u Vrnjačkoj Banji. Sem njega u banji se nalazi još i Stadion malih sportova „Kocka“ na kome se može igrati košarka, mali fudbal i rukomet. U mestu postoji nekoliko zatvorenih bazena koji se nalaze u sklopu hotela, dok je u toku leta otvoren Olimpijski bazen. U središtu parka se nalaze i dva teniska terena na šljaci. Odbojka se može igrati u fiskulturnoj sali Gimnazije Vrnjačka Banja.

Sportski klubovi

bokserski klub
rukometni klub „Goč"
stonoteniski klub „Goč"
fudbalski klub "Goč"
fudbalski klub "Volley"
fudbalski klub „Vrnjačka Banja"
odbojkaški klub „Partizan 2012" Vraneši
plivačko-vaterpolo klub „Goč Beli Izvor"
košarkaški klub „Goč Autoprevoz"
škola košarke „Basket"
teniski klub „Goč“
bodibilding klub „Zvezda"
šahovski klub „Lipova"
šahovski klub „Goč"
karate klub „Goč"
Tekvondo Klub

Demografija

U naselju Vrnjačka Banja živi 8.421 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 44,2 godina (42,6 kod muškaraca i 45,6 kod žena).

Ovo naselje je najvećim delom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2011. godine), a u poslednjem popisu stanovništva primećen je opad u broju stanovnika)

Demografija^[10]
Godina	Stanovnika
1948.	2.355
1953.	3.158
1961.	4.971
1971.	6.520
1981.	9.699
1991.	9.812	9.568
2002.	9.877	10.273
2011.	10.004
2022.	9.252

Etnički sastav prema popisu iz 2002.‍^[11]

Srbi	9.459	95,76%
Crnogorci	79	0,79%
Jugosloveni	46	0,46%
Makedonci	20	0,20%
Hrvati	19	0,19%
Mađari	15	0,15%
Romi	14	0,14%
Rusi	6	0,06%
Bugari	6	0,06%
ostali	8	0,08%
nepoznato	145	1,46%

Stanovništvo prema polu i starosti^[12]


	m	ž
?	58	60
80+	93	120
75—79	122	208
70—74	244	307
65—69	337	362
60—64	280	363
55—59	184	290
50—54	318	404
45—49	410	412
40—44	340	405
35—39	306	335
30—34	255	298
25—29	272	318
20—24	349	293
15—19	306	303
10—14	308	311
5—9	251	230
0—4	204	221
Prosek :	40,0	42,3

Domaćinstva

**Broj domaćinstava prema popisima iz perioda 1948—2002.**
Godina popisa	1948.	1953.	1961.	1971.	1981.	1991.	2002.
Broj domaćinstava	807	1.017	1.677	2.302	3.412	3.436	3.703

**Broj domaćinstava po broju članova prema popisu iz 2002.**
Broj članova	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10 i više	Prosek
Broj domaćinstava	917	1.014	665	758	232	89	23	1	2	2	2,67

Stanovništvo staro 15 i više godina po bračnom stanju i polu

Pol	Ukupno	Neoženjen/Neudata	Oženjen/Udata	Udovac/Udovica	Razveden/Razvedena	Nepoznato
Muški	3.874	1.044	2.521	154	126	29
Ženski	4.478	895	2.537	725	299	22
UKUPNO	8.352	1.939	5.058	879	425	51

Stanovništvo po delatnostima koje obavlja

Pol	Ukupno	Poljoprivreda, lov i šumarstvo	Ribarstvo	Vađenje rude i kamena	Prerađivačka industrija
Muški	1.670	30	0	0	487
Ženski	1.595	19	0	0	309
UKUPNO	3.265	49	0	0	796
Pol	Proizvodnja i snabdevanje	Građevinarstvo	Trgovina	Hoteli i restorani	Saobraćaj, skladištenje i veze
Muški	28	76	217	172	114
Ženski	17	31	280	212	50
UKUPNO	45	107	497	384	164
Pol	Finansijsko posredovanje	Nekretnine	Državna uprava i odbrana	Obrazovanje	Zdravstveni i socijalni rad
Muški	19	103	109	55	94
Ženski	19	76	94	116	259
UKUPNO	38	179	203	171	353
Pol	Ostale uslužne aktivnosti	Privatna domaćinstva	Eksteritorijalne organizacije i tela	Nepoznato
Muški	84	0	0	82
Ženski	58	0	0	55
UKUPNO	142	0	0	137

Poznati Vrnjčani

Ljubodrag Simonović, bivši košarkaš, filozof i književnik
Slavko Banjac, pevač narodne muzike
Zvonimir Đukić, osnivač, gitarista i vokal grupe Van Gog
dr Dušan Radić, književnik i lekar
Jovan Miodragović, pedagog i član glavnog prosvetnog saveta Kraljevine Srbije
Miodrag B. Protić, slikar i likovni teoretičar i kritičar,
dr Vladeta Vuković, književnik, profesor i akademik
Milan D. Sotirović, istoričar
Igor Gočanin, proslavljeni vaterpolista, osvajač zlatne olimpijske medalje
Milan Krčmarević, fotograf i vlasnik prve moderne fotografske radnje
dr Dragutin Živadinović, lekar, vlasnik sanatorijuma „Dr Živadinović“ (danas hotel „Aleksandar") i naučnik, naročito aktivan u polju ispitivanja dejstva mineralnih voda
dr Toma Milić, lekar i vlasnik prvog modernog sanatorijuma „Sveti Đorđe"
Stanoje Bojović, fotograf
Vlada Belanijan, književnik i dugogodišnji upravnik narodne biblioteke „Dr Dušan Radić"
Dragan Drašković, istoričar i višegodišnji direktor Narodnog muzeja Kraljevo