Savezničko bombardovanje Kraljeva (1944)

Savezničko bombardovanje Kraljeva 1944. godine

Savezničko bombardovanje Kraljeva bilo je deo operacije Ratvik, tokom koje je savezničko vazduhoplovstvo, uz pomoć posebno dodeljenih jedinica NOVJ bombardovalo vitalne komunikacije u Jugoslaviji, kako bi sprečili povlačenje nemačke Armije E. Kraljevo sa okolinom je u toku 1944. godine bilo bombardovano u više navrata, u periodu od 22. jula do 19. septembra. Procenjuje se da su u ovom periodu stradala 72 stanovnika Kraljeva, a načinjena je i velika materijalna šteta.

Pozadina

Srbija je u završnoj fazi Drugog svetskog rata postala ključna zemlja na Balkanu zahvaljujući svom geografskom položaju. Sa jedne strane, Nemci su želeli da spreče prodor većeg broja jedinica NOVJ u Srbiju, kao i da zaštite južno krilo svojih trupa od očekivanog prodora Crvene armije. Sa druge strane, saveznici su u ovom periodu pojačano bombardovali sve vojne i industrijske ciljeve u Nemačkoj, ali i u zemljama čije su industrije radile za nemačke vojne potrebe. Takođe, oni su želeli da spreče povlačenje nemačke Armije E, koja se nalazila u Solunu na čelu sa generalom Lerom i koja bi se povlačila Moravsko-vardarskom dolinom, preko Srbije.

Načelnici savezničkih štabova odobrili su 1. juna 1944. godine osnivanje Balkanskog vojnog vazduhoplovstva (Balkan Air Force, skraćeno BAF), a tokom jula su predstavnici NOVJ upravo kod ove komande tražili bombardovanje ciljeva u Jugoslaviji. Dogovori Josipa Broza sa saveznicima u Kazerti su u avgustu 1944. godine rezultirali operacijom Ratvik, čiji je cilj bilo sprečavanje povlačenja Armije E. Glavni udar je bio usmeren na ciljeve duž starog Carigradskog druma, odnosno puta koji je povezivao Beč sa Carigradom, prolazeći kroz Budimpeštu, Beograd i Niš.

Odluke komande Balkanskog vojnog vazduhoplovstva o bombardovanju ciljeva u Srbiji donošene su u kordinaciji sa NOVJ, ali i mimo nje. Vazdušna dejstva u periodu od jula do septembra su bila u sadejstvu sa napredovanjem snaga NOVJ na terenu. Nakon gubitka Niša oktobra 1944. godine, Kraljevo se našlo na jedinom mogućem putu nemačkog povlačenja, koji je vodio preko Kosova ka Višegradu i Sarajevu. Ipak, uprkos savezničkom bombardovanju nije bilo sprečeno koncentrisanje gotovo svih nemačkih snaga na području oko Kraljeva, kao ni duge i teške borbe, koje su tek nakon 42 dana rezultirale oslobođenjem grada. Nemci su formirali mostobran oko Kraljeva u dužini od 35 kilometara kako bi obezbedili uredno povlačenje svoje Armije E. Ovakav razvoj situaciji u oktobru je naveo Broza da ne prihvati britanski predlog o daljem bombardovanju Kraljeva, Prištine i drugih gradova koji je trebalo da uskoro budu oslobođeni. Tako je Kraljevo bilo pošteđeno daljih bombardovanja.

Pored savezničkog bombardovanja, veliku materijalnu štetu su načinili i Nemci tokom povlačenja. Uništeni su pruga Kraljevo-Kosovska Mitrovica, aerodrom, vodeni toranj, železnička stanica i mostovi na Ibru, Ribnici i Zapadnoj Moravi.

Bombardovanje Kraljeva

Nije moguće tačno utvrditi koliko su puta saveznici bombardovali Kraljevo, jer se u izvorima pod bombardovanjem Kraljeva podrazumevaju i bombardovanja okolnih naselja čak i onda kada samo gradsko jezgro nije bilo gađano. Glavni ciljevi savezničkog bombardovanja Jugoslavije su bili avioindustrija i aerodromi, tako da je u toku 1944. godine bombardovan vojni aerodrom u Kraljevu. Sa druge strane, Državna fabrika aviona je gotovo prestala sa radom nakon što je veliki broj njenih radnika streljan oktobra 1941. godine. Nemci su najveći deo mašina vratili u matičnu fabriku u Nemačku, a deo je bio poklonjen Bugarima 1942. godine. Procenjuje se da je oko 40% predratne avioindustije bilo uništeno tokom rata od strane okupatora i savezničkog bombardovanja. Nemačka protivvazdušna odbrana je bila slaba. Nalazila se na Grdičkoj kosi, brdu iznad grada, ali je retko kada mogla da pogodi savezničke avione, koji su leteli na visini od preko 5000 metara. Ukoliko bi neki avion i bio pogođen, posada je iskakala na teritoriji okolnih planinskih sela, a lokalno stanovništvo je tim posadama pružalo utočište i krilo ih od nemačkih potera. Glavni cilj savezničkih aviona na području Kraljeva je bila železnica, jer je upravo njom bilo planirano povlačenje nemačkih trupa.

Hronologija

22. jul 1944.

U prepodnevnim časovima je bombardovana železnička pruga u Šumaricama, koja je spajala Kraljevo i Kragujevac. Po podacima lista Novo vreme u Kraljevu je bombardovana železnička stanica, i tom prilikom je stradalo 30 civila (ali ovo nije potvrđeno u drugim dostupnim dokumentima). Bio je pogođen i putnički voz koji je sabraćao između Kraljeva i Čačka. U tom napadu je četvoro ljudi poginulo, a 12 je bilo ranjeno. Bombardovano je i selo Vitanovac, a u tom napadu je bilo više žrtava. Milan Nedić je naložio ministru narodne privrede Miloradu Nedeljkoviću da poseti Kraljevo i Kragujevac, koji su najviše stradali u bombardovanju od 22. jula.

26. jul 1944.

Saveznički avioni su bombardovali voz kod tunela blizu Ušća. Poznato je ime jednog stradalog železničkog radnika.

9. avgust 1944.

U prepodnevnim časovima je pogođen voz na železničkoj stanici Mataruge. Poznato je ime jednog preminulog putnika. Istog dana je kod sela Adrana, na pruzi Kraljevo-Čačak oštećena lokomotiva, a dva bugarska vojnika su teže ranjena. Na istom pružnom pravcu, kod sela Goričani i Samaila ranjeni su mašinovođa i ložač u napadu na putnički voz.

11. avgust 1944.

Kraljevo je bilo bombardovano tokom noći, koju su osvetlile svetleće bombe sa sa padobranima, tako da se videlo kao po danu. Ovo je bilo prvo bombardovanje samog grada. Znajući za bombardovanje Beograda i Niša deo Kraljevčana je počeo da beži ka susednim selima, kako bi se sklonili što dalje od gradskog jezgra i železničke stanice. Prema britanskim izveštajima, bombardovanje je počelo dva sata nakon ponoći, a na Kraljevo je za svega nekoliko minuta bilo bačeno preko 100 tona bombi. Tog dana je bila razorena Železnička radionica, a najviše je stradao deo grada u njenoj blizini. Pogođena je i katolička crkva Svetog Mihovila, nemački magacin i objekti u njegovoj blizini. U Grdici su bila zapaljena burad sa benzinom. Novo vreme je zabeležilo da je bio pogođen i Dom za izbegličku decu u Mataruškoj Banji, ali za to nema potvrde u drugim izvorima. Ovo je bilo najrazornije savezničko bombardovanje Kraljeva u toku 1944. godine.

1. septembar 1944.

Saveznička bombardovanja Kraljeva 1. i 2. septembra izvedena su u okviru operacije Nedelja pacova („Ratweak”). Ova operacija je trajala između 1. i 7. septembara, a u okviru nje su gađani ciljevi kako bi se pomoglo napredovanje NOVJ. Prvog dana septembra bio je pogođen železnički most preko Zapadne Morave kod Kamidžore. U neposrednoj blizini zadatih meta, u Ratarskom polju, stradale su tri osobe. Kraljevo je bilo gotovo opustelo, a skoro 80% stanovnika je iz grada pobeglo u susedna sela.

2. septembar 1944.

Glavna meta ovog dana bombardovanja bio je železnički čvor. Ponovo je bombardovan železnički most kod Kamidžore, ali i železnička infrastruktura u Kraljevu, Čibukovcu i Grdici, okolnim naseljima. Ovog dana je stradala i porodična kuća kraljevačkog slikara Vladislava Maržika, koji je bio i teško ranjen. Drugi tovar bombi je bio izručen zapadno od železničkog čvora, najverovatnije duž puta koji vodi ka Jarčujku. Poznata su imena 11 poginulih. Razaranja u gradu su bila velika. Uništena je i zgrada bolnice, ali je srećom sama bolnica još ranije bila izmeštena u Žiču, tako da osim materijalne štete nije bilo ljudskih žrtava. Bilo je pogođeno i gradsko groblje, a krater se video još godinama. Naročito su stradale zgrade oko Železničke radionice, kao i prigradska naselja koja gravitiraju ka Čibukovcu.

19. septembar 1944.

Ovog dana je ponovo bio bombardovan železnički most kod Kamidžore. On je bio uništen prethodnim bombardovanjima, a 19. septembra je na privremeni most palo 50 tona bombi. Od 28 aviona, njih 21 je bombardovalo most, a preostalih sedam se vratilo u bazu zbog tehničkih problema i nesinhronizovanosti. Istog dana je 30 sovjetsko-bugarskih aviona napalo železničku stanicu u Kraljevu. Poznato je ime jednog nastradalog civila.

Žrtve

Glavni izvori za utvrđivanje broja žrtava su protokoli umrlih svih kraljevačkih parohija Crkve Svete Trojice, kao i Matica pokojnih Rimokatoličkog župskog ureda Sv. Mihovila u Kraljevu. Iako je za žrtve navedeno samo to da su preminule tokom bombardovanja, na osnovu datuma smrti se može zaključiti da su to žrtve savezničkog bombardovanja. Jedino knjige umrlih u crkvama u Vrbi, Čukojevcu i Samailima navode da su žrtve stradale u anglo-američkom bombardovanju. Deo podataka pruža i dokumentacija Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njegovih pomagača, zapisana svedočenja pred NOO ili opštinskom i sreskom komisijom za ratnu štetu u Kraljevu i ostavinski predmeti pred Sreskim sudom u Kraljevu. Međutim, građani su se često ustručavali da navedu da su štetu pretrpeli od savezničke avijacije, obično pominjući samo reč bombardovanje. Slično je i sa Registrom streljanih i poginulih od 1941. do 1945, koji je sastavio Gradski NO u Kraljevu. I u njemu se obično pominje samo bombardovanje, bez preciziranja da se radi o savezničkom bombardovanju.

Do sada su poimenično identifikovane 72 žrtve savezničkog bombadovanja. Najviše žrtava je bilo 11. avgusta - njih 46. Među žrtvama je i osmoro dece, odnosno svaka deveta žrtva je bila mlađa od 13 godina. Sedmoro stradalih su bili prosvetni radnici, a desetoro njih su radili pri železničkom čvoru Kraljevo. Od 64 osobe za koje je bilo moguće pouzdano utvrditi mesto rođenja, samo 20 njih je rođeno u Kraljevu ili njegovoj okolini. Ovaj podatak nije iznenađujući kada se u obzir uzme šarenolika demografska slika Kraljeva, koje je pre rata privuklo veliki broj doseljenika zahvaljujući Fabrici aviona i Železničkoj radionici. Takođe, u toku rata je veliki broj izbeglica našao utočište u gradu na Ibru. O veličini tragedije svedoči i to što je u bombardovanju nestalo i više članova jedne porodice: Barjaktarevići, Zdravkovići, Đorđevići, Jovanovići, Rakovići, Pantovići, Miladinovići, Predići...Nakon rata Komisiji za ratnu štetu bila je prijavljena i ratna šteta nastala tokom savezničkog bombardovanja Kraljeva, ali nije poznato da li je i u kolikom iznosu ona bila isplaćena.

Galerija

• 
  Ulica Vojvode Putnika nakon bombardovanja
• 
  Ruševine nakon bombardovanja
• 
  Šteta načinjena tokom bombardovanja (ugao Obilićeve i Vojvode Putnika)
• 
  Železnička stanica uništena tokom Drugog svetskog rata
• 
  Srušeni vodotoranj na Grdičkoj kosi
• 
  Bombardovanje železničkog čvora u Kraljevu
• 
  Posledice bombardovanja

Literatura

• Krejaković, Silvija; Berežnov, Aleksandar (2014). „Savezničko bombardovanje 1944: Kraljevo, gomila ruševina - masovna grobnica”. Naša prošlost. 15: 137—171.