Kultura Mađarske

Kultura Mađarske varira u zavisnosti od dela Mađarske, od glavnog grada Budimpešte na Dunavu do Velikih ravnica koje graniče sa Ukrajinom. Mađarska ima bogatu tradiciju narodnih zanata, uključujući, na primer, vezenje, ukrašenu keramiku i rezbarije. Mađarska muzika se kreće od rapsodija Franca Lista i narodne muzike do modernih pesama pod uticajem narodne muzike i romske muzike. Mađarska ima bogatu i raznovrsnu književnost sa mnogim pesnicima i piscima, mada mnogi nisu poznati u inostranstvu zbog ograničene prevalencije mađarskog jezika. Poznati autori su Šandor Maraj i Imre Kertes, koji su stekli priznanje u poslednjih nekoliko decenija. Janjoš Kodolanji je bio poznat u Italiji i Finskoj sredinom 20. veka. Imre Kertes je dobitnik Nobelove nagrade za književnost 2002. godine. Peter Esterhazi je popularan u Austriji i Nemačkoj, a Magda Sabo je nedavno postala poznata i u Evropi.

Arhitektura

U Mađarskoj se nalazi najveća sinagoga u Evropi (Velika sinagoga), najveća medicinska banja u Evropi (Sečenjijeva banja), treća najveća crkva u Evropi (Ostrogonska bazilika), druga po veličini teritorijalna opatija na svetu (Manastir u Panonhalmi), drugi po veličini barokni dvorac na svetu (Gedele), i najveća praistorijska nekropola van Italije (Pečuj).

Muzika

Franc List, Bela Bartok, Đerđ Ligeti

Franc List u Tiringiji

Muzika Mađarske uglavnom se sastoji od tradicionalne mađarske narodne muzike i muzike istaknutih kompozitora kao što su Franc List (mađ. Ferenc Liszt), Franc Šmit (mađ. Franz Schmidt), Ernst fon Donanji (mađ. Ernő Dohnányi), Bela Bartok (mađ. Béla Bartók), Zoltan Kodali (mađ. Zoltán Kodály), Đerđ Ligeti (mađ. György Ligeti) i Mikloš Roža (mađ. Miklós Rózsa). Tradicionalna mađarska muzika ima jak daktilski ritam, jer je na mađarskom jeziku prvi slog svake reči stalno naglašen. U Mađarskoj postoji i niz međunarodno priznatih kompozitora savremene klasične muzike, među kojima su Đerđ Kurtag (mađ. György Ligeti), Peter Etveš (mađ. Péter Eötvös) i Zoltan Jenej (mađ. Zoltán Jeney).

List nije govorio mađarski sve do 1870. godine kada je počeo da uči jezik, ali se jasno predstavio kao Mađar i osnovao Muzičku akademiju. Po njemu je nazvan Aerodrom Ferenc List Budimpešta. Bartok je takođe rođen u bivšoj Kraljevini Mađarskoj; Đerđ Ligeti je rođen u Transilvaniji, nakon što je prebačena u Rumuniju; obojica su studirali na Akademiji List, zatim su živeli i radili izvan Panonske nizije.

Mađarska je dala veliki doprinos na polju tradicionalne, zabavne i klasične muzike. Mađarska narodna muzika je istaknuti deo nacionalnog identiteta i nastavlja da igra glavnu ulogu u mađarskoj muzici. Mađarska narodna muzika je imala uticaj u susednim oblastima kao što su Rumunija, Slovačka, Poljska, a posebno u južnoj Slovačkoj i rumunskom regionu Transilvaniji, koja je dom značajnog broja Mađara.

Broton tvrdi da je mađarski „infektivni zvuk iznenađujuće uticajan na susedne zemlje (možda zahvaljujući zajedničkoj austrougarskoj istoriji) i nije neobično čuti mađarske melodije u Rumuniji, Slovačkoj i Poljskoj”. Takođe je jaka u županiji Sabolč-Satmar-Bereg i na jugozapadnom delu Podunavlja, u blizini granice sa Hrvatskom. Karneval Busójárás u Mohaču je veliki mađarski narodni muzički događaj.

Mađarska klasična muzika je dugo bila „eksperiment, napravljen od mađarskih predaka i na mađarskom tlu, da bi se stvorila svesna muzička kultura [koristeći] muzički svet narodne pesme”. Iako je mađarska viša klasa odavno imala kulturne i političke veze sa ostatkom Evrope, što je dovelo do priliva evropskih muzičkih ideja, ruralni seljaci su zadržali svoje tradicije, tako da su krajem 19. veka mađarski kompozitori mogli da se oslanjaju na ruralnu seljačku muziku za (ponovno) stvaranje mađarskog klasičnog stila. Na primer, Bela Bartok i Zoltan Kodali, dva najpoznatija mađarska kompozitora, poznati su po upotrebi narodnih tema u svojoj muzici. Bartok je sakupio narodne pesme iz cele Centralne Evrope, uključujući Rumuniju i Slovačku, dok je Kodali bio više zainteresovan za stvaranje izrazito mađarskog muzičkog stila.

U doba komunističke vladavine u Mađarskoj (1944—1989), Odbor za pesme je pregledao i cenzurisao popularnu muziku za tragove subverzije i ideološke nečistoće. Od tada, međutim, mađarska muzička industrija je počela da se oporavlja, proizvodeći uspešne izvođače na polju džeza kao što su trubač Rudolf Tomsits, pijanista-kompozitor Karoli Binder, i u modernizovanom obliku mađarske narodne muzike, Ferenca Seboa i Marte Sebestijen. Tri giganta mađarskog roka, Illés, Metro i Omega, i dalje su veoma popularni, posebno Omega, koja pored Mađarske ima obožavaoce u Nemačkoj i šire. Veteranski andergraund bendovi iz 1980-ih, kao što je Beatrice, takođe su i dalje popularni.

Književnost

Ferenc Kelčei, autor teksta mađarske nacionalne himne.

U najranijim vremenima, mađarski jezik je pisan rovaškim pismom. Zemlja je prešla na latinicu nakon što je bila pokrštena pod vladavinom Stefana I Ugarskog (1000–1038). Nema postojećih dokumenata od pre 11. veka.

Najstariji pisani zapis na mađarskom jeziku je odlomak iz osnivačke povelje opatije Tihani (1055) koji, iako je uglavnom napisan na latinskom jeziku, sadrži nekoliko mađarskih izraza, među kojima su reči feheruuaru rea meneh hodu utu rea, "na vojnom putu do Fehervara". Najstariji kompletan tekst je Pogrebna propoved i molitva (Halotti beszéd és könyörgés) (1192—1195), prevod latinske propovedi. Najstarija pesma je Stari mađarski lamenti Marije (Ómagyar Mária-siralom), takođe prevod sa latinskog, iako pogrešan, iz 13. veka. To je ujedno i najstarija preživela uralska pesma.

Među prvim hronikama mađarske istorije bile su Letopis Mađara (Gesta Hungarorum) nepoznatog autora koji se nazivao Anonimus, i Letopis Huna i Mađara (Gesta Hunnorum et Hungarorum) Simona Kezaija, oba napisana na latinskom. Ove hronike su spoj istorije i legendi, tako da nisu uvek istorijski tačne. Druga hronika je Ilustrovana hronika (Képes krónika), koja je napisana za Lajoša I Anžujskog.

Renesansna književnost je cvetala pod vladavinom kralja Matije Korvina (1458–1490). Jan Panonijus - iako je pisao na latinskom - smatra se jednim od najvažnijih pisaca u mađarskoj književnosti; on je bio i jedini značajan mađarski humanistički pesnik tog perioda. Prva štamparija osnovana je za vreme Matijeve vladavine, a osnovao je Andraš Hes u Budimu. Prva knjiga štampana u Mađarskoj bila je Chronica Hungarorum.

Biblioteka Matije Korvina, Bibliotheca Corviniana, bila je među najvećim evropskim zbirkama sekularnih istorijskih hronika i filozofskih i naučnih radova u 15. veku. Godine 1489. Bartolomeo dela Fonte iz Firence napisao je da je Lorenco de Mediči osnovao sopstvenu grčko-latinsku biblioteku nakon što je bio inspirisan primerom mađarskog kralja. Biblioteka Matije Korvina sada je deo Uneskove Svetske baštine. Dve druge važne ličnosti mađarske renesanse su pesnici Balint Balaši i Šebeštjen Tinodi.

Najvažniji pesnici perioda posle vladavine kralja Matije su bili Balint Balaši (1554–1594) i Nikola Zrinski (1620–1664). Balašijeva poezija, koja odražava srednjovekovne uticaje, može se podeliti u tri grupe: ljubavne pesme, ratne pesme i verske pesme. Najznačajnije delo Zrinskog, epska pesma Opasnost od Zigeta (Szigeti veszedelem, 1648-49) napisano je na način sličan Ilijadi. U pesmi Zrinski pripoveda junačku bitku kod Zigetvara, gde je njegov pradeda umro dok je branio dvorac Zigetvar. Među religioznim radovima, najvažniji je prevod Biblije Gaspara Karolja, protestantskog pastora Gonca, koji je završen 1590. godine.

Mađarsko prosvetiteljstvo usledilo je pedeset godina nakon zapadnoevropskog prosvetiteljstva i stiglo je do Mađarske preko Beča. Prvi pisci mađarskog prosvetiteljstva bili su, između ostalog, telohranitelji Marije Terezije Đerđ Besenjej i Janoš Bacanji. Najveći pesnici ovog perioda bili su Mihaj Čokonaj Vitez i Daniel Berženji. Prosvetiteljstvo je dovelo do reforme mađarskog jezika. Najveća ličnost u ovoj reformi bio je Ferenc Kazinci. Počevši od tog vremena, mađarski jezik je postao koristan za naučno pisanje, i mnoge reči su skovane da bi se imenovali novi pronalasci.

Mađarska književnost je nedavno postala poznata izvan granica Mađarske, uglavnom preko nemačkih, francuskih i engleskih prevoda. Neki moderni mađarski autori postali su popularni u Nemačkoj i Italiji, posebno Šandor Maraj, Peter Esterhazi, Peter Nadas i Imre Kertes. Kertes je savremeni jevrejski pisac i preživela žrtva holokausta koji je dobio Nobelovu nagradu za književnost 2002. godine.

Klasici mađarske književnosti ostali su uglavnom nepoznati izvan Mađarske. Janoš Arani, čuveni pesnik iz 19. veka, još uvek je veoma voljen u Mađarskoj, posebno njegova zbirka balada. Arani je među nekoliko drugih „pravih klasika” uključujući Šandora Petefija, pesnika revolucije iz 1848. godine, Endre Adi, Mihalj Babič, Deže Kostolanji, Atila Jožef i Janoš Pilinski. Drugi mađarski autori su Ferenc Mora, Geza Gardoni, Žigmond Moric, Đula Ilješ, Albert Vas i Magda Sabo. Vilmos Kondor je stvorio novi trend poslednjih godina, a spominje se kao tvorac mađarskog noara.

Kuhinja

Lepo pripremljen Hortobágyi palacsinta, serviran u Šopronu

Komad doboš torte

Tradicionalna jela kao što je svetski poznati gulaš (gulyás čorba ili gulyásleves supa) su popularna. Jela su često začinjena paprikom (mlevena crvena paprika), mađarskom inovacijom. Gusta, teška mađarski kisela pavlaka koja se naziva tejföl se često koristi za omekšavanje ukusa jela. Poznata mađarska čorba od tople ribe zvana riblja čorba ili halászlé je obično bogata mešavina nekoliko vrsta riba.

Ostala jela uključuju pileći paprikaš, foa gra od guščje jetre, pörkölt čorba, vadas (divljač sa umakom od povrća i knedle), pastrva sa bademima ili slanim i slatkim knedlama, i túrós csusza, (knedle sa svežim domaćim sirom i gustom kiselom pavlakom). Poslastice uključuju kultnu doboš tortu, štrudle (rétes), punjene jabukom, trešnjom, makom ili sirom, gundel palačinke, knedle od šljiva (szilvás gombóc), somlói dumplings, desertne supe kao što je supa od višnje i slatki kesten pire (gesztenyepüré)(kuvani kesten pire sa šećerom i rumom, razdvojeni na mrvice i preliveni šlagom). Pereci i kifle su široko popularna peciva.

Csárda je najkarakterističniji tip mađarske gostionice, konoba u starom stilu koja nudi tradicionalnu kuhinju i pića. Borozóobično označava udobnu staromodnu vinoteku, pinceje pivski ili vinski podrum, a sörözője pivnica koja nudi točeno pivo i ponekad jela. Bisztró je jeftin restoran često sa samoposluživanjem. Büfé je najjeftinije mesto, mada se može desiti da jedete stojeći za pultom. Peciva, kolači i kafa se služe u restoranu cukrászda, dok je eszpresszó kafeterija.

Alkoholna pića

Boca hladnog Unikuma

Palinka je voćni vinjak, destilovan iz voća koje se uzgaja u voćnjacima Velike mađarske ravnice. To je alkoholno piće koje je rođeno u Mađarskoj i dolazi u različitim ukusima, uključujući kajsije (barack) i višnje (cseresznye). Međutim, šljiva (szilva) je najčešći ukus. Iako su dostupni mnogi ukusi, palinka od jagoda ili oraha smatra se retkom i skupom delikatesom; varijacije takođe uključuju palinku zaslađenu medom ili voćnim ležištima ispod tečnosti.

Pivo se dobro slaže sa mnogim tradicionalnim mađarskim jelima. Pet glavnih mađarskih pivara su Borsodi, Soproni, Arany Ászok, Kőbányai i Dreher.

Kako kaže Hju Džonson u knjizi The History of Wine („Istorija vina”), teritorija Mađarske je idealna za proizvodnju vina. Od pada komunizma došlo je do renesanse mađarske proizvodnje vina. Izbor dobrog vina se iz godine u godinu povećava. Zemlja se može podeliti na šest vinskih regija, među kojima su Severno-podunavlje, Balaton, Južna Panonija, Duna-regija ili Alföld, Gornja Ugarska i Tokajski vinogradi. Mađarski vinarski regioni nude veliki izbor stilova, od kojih su glavni proizvodi zemlje elegantni i puni suvi beli s dobrom kiselosti, iako složeni slatki beli (Tokaj), elegantni (Jegra) i robusni crveni (Vilanj i Seksard). Glavne sorte su graševina, hárslevelű, furmint, Pino gri ili Szürkebarát, šardone (belo), ​​frankovka (ili Blaufrankisch na nemačkom), kadarka, portugizer, cvajgelt, kaberne sovinjon, kaberne fran i merlot. Najpoznatija vina iz Mađarske su Tokaji Aszú i Egri Bikavér.

Tokaji, što znači "iz Tokaja", koristi se za označavanje vina iz vinskog regiona Tokajskih vinograda. Vino „Tokajac” je dobilo priznanja od mnogih velikih pisaca i kompozitora, uključujući Betovena, Lista, Šuberta i Getea; Omiljeno vino Jozefa Hajnda je bio Tokajac.

Više od 150 godina, mešavina od 40 mađarskih biljaka je korišćena za stvaranje likera Unikum (Unicum). Unikum je gorki, tamno obojeni liker koji se može popiti kao aperitiv ili nakon obroka; tvrdi se da ovo pomaže u varenju. Recept se čuva u tajnosti od strane porodice Cvek.

Sport

Samo sedam zemalja (SAD, SSSR, Velika Britanija, Francuska, Italija, Kina i Nemačka) osvojile su više zlatnih medalja na Letnjim olimpijskim igrama od Mađarske. Mađarska je druga po broju olimpijskih zlatnih medalja po glavi stanovnika na Letnjim olimpijskim igrama. Deveta je po redu od 211 zemalja učesnica po ukupnom broju osvojenih medalja na Olimpijskim igrama, sa ukupno 465 medalja, uprkos činjenici da je Mađarska bila kažnjena i zabranjeno joj je učešće na Olimpijskim igrama 1920. i 1984. godine. Na Letnjim olimpijskim igrama Mađarska je od 1928. do 1996. godine bila među prvih deset najboljih zemalja (po zlatnim medaljama) kada im je bilo dozvoljeno da se takmiče. Mađarska je na Letnjim olimpijskim igrama 1936., 1952., 1956. i 1960. godine bila treća po redu po broju zlatnih medalja.

Među najpoznatijim Mađarima je fudbaler Ferenc Puškaš. Dao je 84 gola u 85 internacionalnih utakmica za Mađarsku i 511 golova u 533 meča u mađarskoj i španskoj ligi. Puškaš je igrao u finalu Svetskog prvenstva u fudbalu 1954. protiv Zapadne Nemačke. Nakon mađarske revolucije 1958. godine, emigrirao je u Španiju, gdje je igrao u legendarnom Real Madridu zajedno sa Alfredom Di Stefanom i Fransiskom Gentom.

Mađari su takođe poznati po svojim umećima u vodenim sportovima, uglavnom plivanju, vaterpolu (u kojem su porazili sovjetski tim 1956) i vožnji kaunom (osvojili su više medalja). Uprkos činjenici da Mađarska ne izlazi na more, dve velike reke (Dunav i Tisa) i veliko jezero (Balaton), pružaju odlične mogućnosti za bavljenje vodenim sportovima. Poslednjih godina je zabeležen i stalni porast broja golfera u zemlji; sport se mnogo razvio tokom proteklih 20 godina (nakon pada socijalizma), ali ekonomska situacija ometa daljnji razvoj golf terena.

Neki od najboljih sportista mačevanju sabljama na svetu u istoriji su došli iz Mađarske.

Košarkaška reprezentacija Mađarske bila je jedna od glavnih evropskih košarkaških snaga od sredine 1940-ih do sredine 1960-ih, kada je osvojila nekoliko medalja na Evropskom prvenstvu u košarci i često se kvalifikovala za Letnje olimpijske igre. Proteklih decenija tim je ređe pokazivao svoj potencijal. Njegov najpoznatiji igrač poslednjih decenija bio je Kornel David.

Reprezentacija Mađarske u hokeju na ledu se takođe kvalifikovala za svoje prvo svetsko prvenstvo u više od 70 godina.

Spoljašnje veze

• Culture of Hungary (Film, Fine arts, Folklore, Literature, Music, Press and Theatre) summarized at the administrative website of Hungary
• Some Hungarian proverbs reflecting the history and culture of the county