Kultura Severne Makedonije
Ovaj članak je deo serije o kulturi Severne Makedonije.
Makedonska kultura[uredi | uredi izvor]
Narodna biblioteka Makedonije osnovana je 23. novembra 1944. godine. Godine 1960. biblioteka je, pored osnovne, nacionalne funkcije definisana i kao kao opštonaučna i univerzitska biblioteka Univerziteta "Kiril i Metodije" iz Skoplja, što je bio zvanično uređeno Zakonom o bibliotečkoj delatnosti Severne Makedonije 1960. godine. od tada ova biblioteka nosi ime Nacionalna i univerzitetska biblioteka „Sv. Kliment Ohridski”.
Grad Ohrid je makedonski i pravoslavni Jerusalim, muzej na otvorenom, kulturna baština se proteže od praistorije do današnjih dana, u njemu je osnovan i delovao je prvi Sveslovenski univerzitet osnovan od Sv. Klimenta Ohridskog i Sv. Nauma Ohridskog. Freske i ikone u mnogim crkvama i manastirima u Ohridu i Severnoj Makedoniji su jedinstvene u svetu. Reka Radika i njen kanjon je ekološka sredina, priroda je neponovljiva, a manastir Sv. Jovan Bigorski je jedan od najlepših manastira na Balkanu, raspolaže sa jedinstvenim oltarom u svetu izrađenom dubokim duborezom. Zahvaljujući ovakvim osobenostima 1980. godine Ohridsko jezero i grad Ohrid su proglašeni za Svetsku baštinu, pod zaštitom UNESKA.[1]
U Bitolju se održava Međunarodni festival filmske kamere „Braća Manaki“, godišnja manifestacija osnovana 1950. godine i najstariji je filmski festival na svetu koji vrednuje snimateljski rad.[2]
Galička svadba je kulturna manifestacija koja se održava svake godine na Petrovdan 12. jula. Bogata je po mnogim originalnim makedonskim svadbarskim običajima i ritualima.[3]
Obrazovanje[uredi | uredi izvor]
Po zakonima Severne Makedonije, školovanje je svakom dostupno pod jednakim uslovima. Osnovno školovanje je obavezno, deca u osnovnu školu polaze sa navršenih 6 ili 7 godina. Obrazovni sistem je doživeo značajne reforme u 2000-im, pa je u skladu sa standardima Evropske unije i Bolonjskog procesa.
Više i visoko obrazovanje se realizuje na višim školama, fakultetima i umetničkim akademijama. Danas u Severnoj Makedoniji deluje pet državnih univerziteta.
Univerzitet Sv. Kiril i Metodij je najstariji i najveći makedonski univerzitet, sa sedištem u Skoplju. Osnovan je 24. aprila 1949. godine sa tri fakulteta i sastoji se od 23 fakulteta, 5 instituta i 4 javne naučne ustanove, kao i od 6 drugih organizacija koje sarađuju s Univerzitetom.[4]
Književnost[uredi | uredi izvor]
Krste Misirkov je svoja dela Za Makedonskite raboti (Za makedonska dela) i Vardar pisao na makedonskim govorima koji su tada smatrani govorima srpskog jezika. Isto delovanje nastavio je i Kosta Kočo Racin nakon Prvog svetskog rata, koji je pisao pesme i izdavao ih u novinama 1930-ih. Racinova zbirka pesama Beli mugri (Bele zore), uključivala je mnogo usmenih pesama, nastalih u Kraljevini Jugoslaviji, a govore o Makedoncima. Neki pisci, kao Kole Nedelkovski, radili su i izdavali pod političkim pritiskom.
Nakon Drugog svetskog rata, Blaže Koneski i drugi bili su zaduženi za standardizovanje makedonskog jezika. Nakon standardizacije književnost na makedonskom jeziku je dobila mnoge talentovane knjižvenike. Najbolje makedonsko pesništvo pisali su Aco Šopov, Slavko Janevski, Blaže Koneski i Gane Todorovski. Janevski je takođe bio pisac proza i autor prvog makedonskog romana — Selo zad sedumte jaseni (Selo iza sedam jasena). Njegov najambiciozniji rad bili su 6 romana o makedonskoj istoriji i roman pod nazivom Tvrdoglavi, koji govori o makedonskim legendama. Pojavili su se i pozorišni pisci, a najpoznatiji su Kole Čašule, Tome Arsovski i Goran Stefanovski. Čašule je takođe napisao nekoliko novela. Glavna njegova tema bila je poraz idealista i ideala.[5]
Najpoznatiji makedonski pisac proza je Živko Čingo, čiji je skup dela Paskvelija (1962) i Nova Paskvelija (1965), a govore o zamišljenoj zemlji gde se sukobljavaju stare tradicije i revolucionarne ideje.
Pozorište i film[uredi | uredi izvor]
Braća Manaki, Janaki i Milton bili su fotografi i pioniri kinematografije u tada otomanskom delu Balkana.[6]
Prvi atelje braća Manaki otvorili su u grčkom gradu Janjina (Ioannina) od 1898. i vodili ga do 1904. Iste godine posetili su Bitolj, gde su na Širok-sokaku kupili neki dućan, koji su adaptirali u privremeni fotografski atelje.
Godine 1905. sele se u Bitolj gde su otvorili svoj stalni atelje pod nazivom Atelje za umetničku fotografiju. Godine 1907. Janaki je u Londonu nabavio kinematografsku kameru tipa Charles Urban Bioscope. Prvenstveno je snimao Milton, u ateljeu i na terenu, i obrađivao fotografije, dok se Janakiju, kao likovno obrazovanijem, može pripisati umetničko vođstvo i estetske vrednosti njihovih dela. Milton je snimio, fotografski ili filmski, mnoge poznate ličnosti (npr. turskog sultana, srpskog kralja, i dr) prilikom njihovih poseta Bitolju. Prvi bioskop braća Manaki otvorili su u Bitolju 1921, sa prvim prikazanim filmom 26. avgusta. Prvobitno je bioskop radio na otvorenom, a 15. septembra 1923. započeo je rad bioskop u sali. Bioskop je izgoreo u požaru 1939.
Prvi makedonski igrani film bio je Frosina, objavljen 1952. Scenario je napisao Vlado Maleski, koji je napisao tekst za makedonsku himnu, a režirao ga je Vojislav Nanović.[7] Prvi igrani film u boji je bila Mis Stoun, film o protestantskoj misionarki u otomanskoj Makedoniji. Film je objavljen 1958. godine. Najpoznatiji makedonski režiser je Milčo Mančevski, čiji je debi bio film Pre kiše koji je nagrađen Zlatnim lavom za najbolji film na Festivalu u Veneciji i nominovan za Oskara.
Makedonsko narodno pozorište u Skoplju je najstarija pozorišna institucija u Makedoniji.[8] Osnovano je odlukom ASNOM-a 31. januara 1945. godine kao dramski teatar, u istoj zgradi predratnog Narodnog pozorišta Kralj Aleksandar I. Predstave se izvode u drugim gradovima Makedonije, a veća pozorišta postoje u Štipu, Bitolju, Strumici i Velesu.
Muzika[uredi | uredi izvor]
Severna Makedonija ima bogatu tradiciju folklora i narodne muzike. Narodna igra kolo ili oro je najomiljeniji vid folklora u Severnoj Makedoniji i razlikuje se od regiona do regiona. Najvažniji predstavnici makedonske narodne muzike su: Aleksandar Sarievski,[9] Vaska Ilieva, Goce Nikolovski i Esma Redžepova.
Najpopularnija rok grupa u zemlji je Leb i sol, dok je grupa Mizar jedna od pionira dark zvuka. Pop muzika zauzima značajno mesto, sa izvođačima kao što su Toše Proeski, Karolina Gočeva i Elena Risteska. Zemlja ima nekoliko velikih festivala kao što je Skoplje Džez Festival.
Na izboru za Pesmu Evrovizije učestvuje od 1998. godine i takmičenja u Birmingemu. Prvi pokušaj nastupa Severne Makedonije na Pesmi Evrovizije bio je 1996. godine sa Kaliopi i pesmom „Samo ti“, međutim, ona nije uspela da prođe pre-selekciju, što je ovu zemlju sprečilo da debituje te godine. Najveći uspeh Severna Makedonija je pokazala u Atini 2006. kada je Elena Risteska osvojila 12. mesto sa pesmom „Ninanajna“, kao i 2012. kada je Kaliopi sa pesmom „Crno i belo“ delila 12. mesto sa rumunskim predstavnicima.[10]
Tradicija[uredi | uredi izvor]
- Kuhinja
Makedonska kuhinja predstavlja tipičnu balkansku kuhinju.[11] Sastoji se od turske, grčke i bliskoistočne kulinarike. Nešto manje ima italijanske, mediteranske i mađarske kulinarike. Zbog relativno tople klime, koja je idealna za uzrast voća, povrća i začina, makedonska kuhinja je vrlo raznolika.
Takođe je poznata po dobrim mlečnim proizvodima, naročito siru (sirenje, kačkavalj) a i po alkoholnom piću.
Tradicionalna makedonska jela su: Šopska salata, Musaka, Sarma, Kori, Selsko meso, Vardarsko grne, Pastrmajlija, Tavče-gravče, Škembe čorba, Kukurek i Ohridska pastrmka.
- Narodna nošnja
Makedonska narodna nošnja ima vekovnu tradiciju. Deo je materijalne kulture Makedonaca i važna je grana makedonske narodne umetnosti.[12] Makedonci nose različite vrste narodnih nošnji, u zavisnosti od regiona gde ljudi žive, kao što su: Skopska Blatija, Skopska Crna Gora, Gornji Polog, Donji Polog, Bitoljsko-prilepsko polje, Kočanska kotlina, Prespa, Ohrid, Drimkol, Malesija, Marijovo, Ovče polje i mnogi drugi. Svaki tip nošnje ima svoje specifičnosti, ali zajedničko za sve je prisustvo crvene, crne i bele boje i geometrijskim oblicima na njemu.
Arhitektura[uredi | uredi izvor]
Ruralna arhitektura u Makedoniji najveći je razvoj dosegla u 19. veku. S autentičnim lokalnim arhitektonskim karakteristikama, ona je deo kulture graditeljskog nasleđa Balkana. U 17. veku u seoskim naseljima, najčešće zbijenog tipa, formiran je određeni oblik pod uticajem orijentalne arhitekture i lokalnih graditeljskih uslova. U zapadnoj Makedoniji najčešće su građene kamene kuće - tvrđave zatvorenog tipa (Reka, Struški kraj). To su najveće kuće, s bogatim estetskim fasadnim detaljima. Kuće u planinskim predelima debelih su kamenih zidova sa malim prozorima u masivnom konstrutivnom sistemu. U Makedoniji je tradicionalna arhitektura negovana generacijama. Postojale su graditeljske škole koje su na području Balkanskog poluostrva najintenzivnije radile u 19. veku. Najpoznatiji majstori potiču iz rekansko-debarskog područja gde je živelo makedonsko pleme Mijaci.[13]
Dugogodišnja niska stopa rasta državnog kapitala Severne Makedonije i ekonomska nerazvijenost znatno su uticali na razvoj arhitekture u Severnoj Makedoniji. To je doprinelo da ona danas nema nijedan oblakoder viši od 70 metara. Najviša zgrada je MRT centar u vlasništvu RTV Makedonije. Zanimljivo je da su svi visoki oblakoderi u Severnoj Makedoniji sagrađeni u vremenu njenog jedinstva sa SFR Jugoslavijom.
U izgradnji su Kule Dževahir za koje se očekuju da budu najviše zgrade u Skoplju.[14]
-
Starogradska otomanska arhitektura — kuća Robevih u Ohridu -
Tradicionalna kuća u selu Malo Ilino -
Pogled na arhitekturu Kruševa -
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Ohridsko Ezero Arhivirano na sajtu Wayback Machine (16. avgust 2014), makedonskibiser.com, 16. 5. 2015.
- ^ „31. Braća Manaki festival: Svet kroz oči kamere“, Politika, Beograd, 20. 10. 2010.
- ^ Galička svadba - primer tradicionalne makedonske svadbe Arhivirano na sajtu Wayback Machine (16. oktobar 2020), (jezik: ruski), Pristupljeno 14. 5. 2015.
- ^ Makedonska enciklopedija (knjiga druga). „MANU“, Skoplje 2009. godina, 1530- (1531). str.
- ^ Makedonska književnost. Tome Sazdov, Vera Stojčevska-Antić, Dragi Stefanija, Georgij Stalev, Borislav Pavlovski. Školska knjiga. Zagreb, 1988.
- ^ Istoričar filma Dejan Kosanović navodi drugačije podatke o mestu i godini smrti Janaki Manakija: Bitolj, 1960.
- ^ Terzin Stojčić, Marijana (2019). „Seme istorije Kirila Cenevskog”. Kinoteka. 33: 54—57.
- ^ Južina, Jelena (1996). „Makedonskata nova drama, ili, Voved vo fenomenologijata na sovremenata makedonska dramaturgija”. Detska radost. Nedostaje ili je prazan parametar
|url=(pomoć) - ^ Aleksandar Sarievski- Cel život pesna sa portala Makedonska nacija, pristupljeno 3. jula 2010.
- ^ „Tabela sa glasovima svih zemalja tokom takmičenja 2012.“ Zvaničan sajt Pesme Evrovizije., Pristupljeno 2. 10. 2012.
- ^ Friedman, Victor; Palmer, Veselka (1995), „La cuisine macédonien”, Ur.: Aufray, Michel; Perret, Michel, Cuisines d'Orient et d'ailleurs (PDF), Paris: INALCO/Grenoble: Glénant, str. 76—79, Arhivirano iz originala (PDF) 14. 10. 2017. g., Pristupljeno 09. 03. 2017
- ^ Makedonskiй nacionalьnый kostюm (jezik: ruski), 16. 5. 2015.
- ^ „Makedonska ruralna arhitektura i makedonski narodni vez”. Arhivirano iz originala 19. 04. 2016. g. Pristupljeno 18. 3. 2017.
- ^ „CEVAHIR SKY CITY”. Arhivirano iz originala 01. 05. 2017. g. Pristupljeno 18. 3. 2017.
