Hronologija Narodnooslobodilačke borbe maj 1942.
Hronološki pregled važnijih događaja vezanih za Narodnooslobodilačku borbu naroda Jugoslavije, koji su se desili tokom maja meseca 1942. godine:
 ← april · Hronologija Narodnooslobodilačke borbe u 1942. godini · jun →  1 · 3 · 4 · 5 · 6 · 7 · 9 · 10 · 12 · 15 · 16 · 21 · 22 · 25 · 29 |
1. maj[uredi | uredi izvor]
- U toku noći 30. april/1. maj, u blizini sela Potkamen, kod Čajniča Prvi i Četvrti užički bataljon Druge proleterske udarne brigade i Peti šumadijski bataljon Prve proleterske udarne brigade razbili jednu pešadijsku četu italijanske divizije „Pusterija”. Zbog intervencije jačih italijanskih snaga iz Čajniča partizani su se morali povući.[1]
- Na vojnom strelištu Suhi bajer u Ljubljani Italijani streljali Ernesta Ejpera (1914—1942), pripadnika Službe obaveštavanja i bezbednosti (VOS) pri Centralnom komitetu KP Slovenije. Uhapšen je marta 1942. prilikom izvršenja jednog zadatka, a posle rata je proglašen za narodnog heroja.[2]
3. maj[uredi | uredi izvor]
- U blizini sela Orehovo, kod Bitolja, u borbi protiv jedinica bugarske vojske i policije razbijen Bitoljski partizanski odred „Pelister”. U ovoj borbi na Levčanskoj koriji teško je ranjena, a potom zarobljena Elpida Karamandi (1920—1942), partijska radnica koja je bila jedan od organizatora omladine u Bitolju. Nakon zarobljavanja, bila je vezana za zaprežna kola i vučena kroz bitoljska sela sve dok nije umrla. Posle rata je proglašena za narodnog heroja.[3][4]
4. maj[uredi | uredi izvor]
- Jake četničke snage, naoružane italijanskim lakim i teškim naoružanjem, otpočele koncentrične napade od Kolašina, dolinom Tare i preko Sinjajevine, i od Berana, preko Bjelašnice i Bijelog Polja, u pravcu Mojkovca i sela Šahovića na jedinice Bijelopoljskog, Durmitorskog i Komskog partizanskog odreda i delove Zetskog odreda i Prvog crnogorskog bataljona Prve proleterske udarne brigade. Četnici su u toku dvodnevnih borbi, i pored jakog otpora partizanskih snaga, uspeli da zauzmu Mojkovac i da izbiju na padine Sinjajevine.[5]
5. maj[uredi | uredi izvor]
- Kod sela Bravsko, na putu Ključ—Bosanski Petrovac, delovi Prvog i Petog krajiškog partizanskog odreda razbili Sedmi fašistički bataljon iz italijanske divizije „Sisari“. U ovoj borbi poginuo je politički komesar Vođeničke partizanske čete Petog krajiškog odreda Đuro Pećanac Đurekan (1916—1942), narodni heroj.[6]
- Na stratištu u Jajincima, kod Beograda, streljan Milorad Petrović (1903—1942), politički komesar Suvoborskog partizanskog odreda. Posle rata je proglašen za narodnog heroja.[7]
6. maj[uredi | uredi izvor]
- Kod sela Miljeno, na putu Čajniče—Goražde, Prvi i Četvrti užički bataljon Druge proleterske udarne brigade i Peti šumadijski bataljon Prve proleterske udarne brigade, u petočasovnoj borbi, razbili manje delove italijanske divizije „Pusterija”. Zbog intervencije jačih italijanskih snaga iz Čajniča i Goražda, partizani su se morali povući. U ovoj borbi izbačeno je iz stroja oko 100 neprijateljskih vojnika i zaplenjena veća količina naoružanja i vojne opreme.[1]
- Kod sela Gornjeg Ratkova, na Zmijanju, delovi četničkog puka „Manjača” iz zasede ubili grupu od osmoro partizana, među kojima su bili Kasim Hadžić (1904—1942), sekretar Okružnog komiteta KPJ za Banja Luku i Drago Lang (1921—1941), sekretar Okružnog komiteta SKOJ-a za Banja Luku, narodni heroji. Oni su se vraćali sa partijskog savetovanja, koje je bilo održano u Gornjem Ribniku.[1][8][9]
7. maj[uredi | uredi izvor]
- U Korenici, po naređenju Glavnog štaba NOP i DV Hrvatske, od proleterskih četa iz Like, Korduna, Gorskog kotara i Hrvatskog primorja formiran Prvi proleterski bataljon Hrvatske. Za komandanta bataljona postavljen je Ante Banina. Ovaj bataljon delovao je samostalno sve do 7. novembra 1942. kada je stupio u sastav Trinaeste proleterske brigade.[10][11]
9. maj[uredi | uredi izvor]
- Na Petrovoj glavici, kod Nikšića, Italijani streljali istaknute rukovodioce Narodnooslobodilačkog pokreta u nikšićkom kraju — Jovanku Joku Baletić (1924—1942) i Čedomira Ljubu Čupića (1913—1942), političkog komesara čete u Nikšićkom partizanskom odredu, koji je zarobljen od četnika aprila 1942. u borbama na Kablenoj glavi. Prilikom vođenja na mesto streljanja, okupljene građane je pozivao na borbu i izvikivao antifašističke parole. Posle rata je proglašen za narodnog heroja.[12]
- U Beogradu u specijalnom kamionu-gasnoj komori zvanom „dušegupka“ ubijeno 220 zatvorenika Banjičkog logora. Među ubijenima se nalazilo — 25 Jevrejki sa decom, porodica apotekara Svetolika Trajkovića (žena Milena, sin Miroslav i ćerke Vera i Sloboda), kao i više zatovorenica logora — iz Vršca i Užica. Logorašice iz Vršca su bile — Amalija Jakšić (1917—1942), službenica i član MK KPJ za Vršac; Dragica Petrov (1916—1942), član OK KPJ za južni Banat; Olga Radišić-Petrov (1916—1942), učiteljica, član MK i SK KPJ za Pančevo i narodni heroj; Koviljka Ivanović (1913—1942), učiteljica; Jelena Varjaški (1922—1942), maturantkinja i sestre Ivanka i Smilja Stojadinov. Logorašice iz Užice su bile — Marija Bobić Levi, Petra Janjušević, Olga Savić, Jelena Tadić; Branka Danić (1901—1942), domaćica iz Sokobanje i dr.[13]
10. maj[uredi | uredi izvor]
- U selu Kamenici, kod Zavidovića, formiran Štab Grupe udarnih istočnobosanskih bataljona, koji su sačinjavali — Vojo Ljujić komandnat, Cvijetin Mijatović politički komesar, Pero Kosorić zamenik komandanta, Avdo Humo zamenik političkog komesara i Predrag Marković Alimpije, načelnik Štaba (pošto se Cvijetin Mijatović nalazio u Šekovićima, dužnost političkog komesara je vršio njegov zamenik Avdo Humo). Grupa udarnih bataljona je formirana od Prvog romanijskog, Drugog majevičkog i Trećeg zeničko-birčanksog bataljona, koji su ukupno imali oko 600 boraca. Sa bataljonima su se nalazili članovi Glavnog štaba NOP odreda Bosne i Hercegovine i Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu — Svetozar Vukmanović Tempo, Rodoljub Čolaković, Uglješa Danilović, Petar Stambolić (teško ranjen), Hasan Brkić, Ratko Dugonjić, Pavle Goranin Ilija, Todor Vujasinović i drugi rukovodioci iz rasutih partizanskih odreda — Romanijskog, Ozrenskog, Zeničkog i odreda Zvijezda. Grupa udarnih istočnobosanskih bataljona je 2. avgusta 1942, naredbom Vrhovnog štaba NOP i DVJ, proglašena za Šestu istočnobosansku brigadu.[14]
12. maj[uredi | uredi izvor]
- U Sremskoj Mitrovici ustaše streljale Janka Čmelika (1905—1942), sekretara Sreskog komiteta KPJ za Staru Pazovu, člana Okružnog komiteta KPJ za Srem i jednog od organizatora ustanka u Staroj Pazovi. Uhapšen je krajem 1941. i potom strahovito mučen u ustaškom zatvoru u Vukovaru. Među prvim borcima iz Vojvodine je 25. oktobra 1943. proglašen za narodnog heroja.[15]
15. maj[uredi | uredi izvor]
- U selu Halapiću, kod Glamoča, četnički elementi izvršili puč u Petoj četi Četvrtog bataljona „Budućnost” Petog krajiškog partizanskog odreda. Oni su tom prilikom zarobili komandanta bataljona „Budućnost” Miloša Ticu (1907—1942) i predali ga Italijanima u Bosansko Grahovo, koji su ga potom vratili četnicima. Nakon nekoliko dana mučenja, četnici su ga teško prebijenog bacili u jamu i zatrpali kamenjem. Posle rata je proglašen za narodnog heroja.[16]
Sredina maja[uredi | uredi izvor]
- Na planini Sinjajevini, štiteći odstupnicu partizanskim snagama koje su se povlačile ka Durmitoru i Bosni, u borbi protiv četnika, poginuo politički komesar Komskog partizanskog odreda Milutin Lakićević (1912—1942), narodni heroj.[17]
16. maj[uredi | uredi izvor]
- Delovi Prvog krajiškog i Drugog kozaračkog partizanskog odreda, uz sadejstvo Banijske proleterske čete, a pod rukovodstvom Operativnog štaba NOP i DV za Bosansku krajinu, nakon žestokih borbi, koje su trajale tokom čitave noći između 15. i 16. maja, zauzeli Prijedor. U ovom napadu zarobljen je velik broj neprijateljskih vojnika (ustaša i domobrana), kao i velika količina teškog i lakog naoružanja, municije, sanitetskog i drugog ratnog materijala i opreme. Nakon oslobođenja, Prijedor je sve do 12. juna bio centar oslobođene teritorije, kada su ga na početku ofanzive na Kozaru zauzele jake nemačke snage.[1][18]
- U Ljubljani Italijanski vojni sud, nakon dvodnevne rasprave, osudio na smrt Antona Toneta Tomšiča, organizacionog sekretara CK KP Slovenije, a članove Centralnog komiteta KPS na vremenske kazne zatvora — Mihu Marinka na 30, Vidu Tomšič na 25 i Pepcu Kardelj na 18 godina zatvora. Tone Tomšič je streljan 21. maja u Gramoznoj jami, a ostali osuđeni su ostali u zatvoru sve do kapitulacije Italije, septembra 1943. godine.[19]
17. maj[uredi | uredi izvor]
- Kod sela Prebilovci, dva italijanska bataljona iz Čapljine, podržana tenkovima i artiljerijom, izvršila napad na dve čete Južnohercegovačkog partizanskog odreda. Kako bi sprečili dalji prodor neprijatelja, partizani su nakon desetočasovne borbe, protivnapadom odsekle neprijatelju odstupnicu i uništili četu koja je prešla reku Bregavu, a ostale jednice primorali da se povuku u Čapljinu. U ovoj borbi poginuo je komandir čete Stolačkog partizanskog bataljona Danilo Soldatić (1911—1942), narodni heroj.[1][20]
21. maj[uredi | uredi izvor]
- Piloti Vazduhoplovstva NDH — pilot Rudi Čajavec, avionom tipa „Potez 25“, punim naoružanja i rezervni pilot Franjo Kluz, sa aviomehaničarem Milutinom Jazbecom, avionom tima „Brege 19“ prešli na stranu Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP). Oni su sa aerodroma u Banja Luci avionima prebegli na pripremljeno letelište Urije, kod tada oslobođenog Prijedora. Njima se ovde pridružio aviomehaničar i strelac Ivica Mitračić, koji je još februara 1942. prišao partizanima. Sa letelišta u Urijama i Međuvođu, na Kozari oni su 4. juna izvršili svoje prve borbene letove, ali su Čajavec i Jazbec istog dana poginuli, dok su Kluz i Mitračić izvršili još dva napada do 6. jula kada je uništen i njihov avion. Kao uspomenu na njihova prva dejstva, Vrhovni komandant oružanih snaga i maršal Jugoslavije Josip Broz Tito je 20. oktobra 1947. odredio da se 21. maj slavi kao Dan Ratnog vazduhoplovstva JNA, odnosno Dan ratnog vazuhoplovstva i protivvazdušne odbrane.[21][19]
- U selu Lamovitoj, kod Prijedora, naredbom Operativnog štaba NOP i DV za Bosansku krajinu, od udarnih bataljona iz Prvog, Drugog i Petog krajiškog odreda formirana Prva krajiška brigada. Na dan formiranja brigada je imala četiri bataljona, sa oko 1.200 boraca. Komandni sastav brigade su sačinjavali — Ivica Marušić Ratko komandant, Velimir Stojnić politički komesar, Vojo Todorović zamenik komandanta i Sava Kesar zamenik političkog komesara. Od novembra 1942. pa do kraja rata brigada se nalazila u sastavu Pete krajiške divizije. Brigada je za zasluge u toku Narodnooslobodilačkog rata odlikovana Ordenom narodnog heroja.[22][1][23][24]
- Na stratištu Gramozna jama u Ljubljani, italijanski okupator streljao Antona Toneta Tomšiča (1910—1942), organizacionog sekretara CK KP Slovenije i jednog od organizatora ustanka u Ljubljani. Uhapšen je 10. decembra 1941. i 16. maja 1942. osuđen na smrtnu kaznu. Među prvim borcima iz Slovenije je 25. oktobra 1943. proglašen za narodnog heroja.[25]
22. maj[uredi | uredi izvor]
- Na Crnom jezeru, kod Žabljaka, održano vojno-političko savetovanje rukovodstva Narodnooslobodilačkog pokreta, kojim je rukovodio Vrhovni komandant NOP i DVJ Josip Broz Tito. Savetovanju su prisustvovali — članovi Vrhovnog štaba NOV i DVJ Milovan Đilas i Blažo Jovanović, kao i predstavnik Glavnog štaba NOP i DV Crne Gore i Boke Ivan Milutinović i predstavnici Glavnog štaba NOP i DV Sandžaka Velimir Jakić i Voja Leković. Na savetovanju je razmotrena vojno-politička situacija u Sandžaku i Crnoj Gori, nakon otpočinjanja Treće neprijateljske ofanzive i doneta odluka da se partizanske jedinice sa ovog terena povuku u planinsko područje oko reka Tare, Pive, Ćeotine i Sutjeske.[21][26]
- Na Šubićevcu, u Šibeniku Italijani streljali 26 antifašista, uglavnom iz Splita, među kojima su bili — Fjodor Borozan, Ignacije Brajević, Ante Vrdoljak, Karlo Vučković, Božo Dumanić, Jozo Dumanić, Paško Dumanić, Nikola Žitko, Duje Zegarac, Milivoj Jelaska, Dušan Kažimir, Živodar Katunarić, Ivo Kovačić, Jozo Kuzmić, Vojko Matošić, Stjepan Polić, Ante Poljičak, Božo Puljas, Nikola Purišić, Ante Radić, Jozo Ružić, Vicko Siriščević, Josip Siriščević, Petar Siriščević i Rade Končar (1911—1942), sekretar CK KP Hrvatske i član CK KP Jugoslavije. Končar je bio uhapšen 17. novembra 1941. u Splitu, gde je sve do polovine maja bio mučen u zatvoru. Par meseci nakon streljanja, 7. avgusta je proglašen za narodnog heroja.[27]
- Na glavnom trgu u Valjevu obešen Stjepan Steva Filipović (1916—1942), komandir Kolubarsko-tamnavske čete Valjevskog partizanskog odreda. Njega su krajem decembra 1941. zarobili četnici, a potom predali Nemcima. Prvobitno je trebalo da bude obešen na prvu godišnjicu Vojnog puča, 27. marta 1942. zajedno sa Stevanom Borotom i Josifom Majerom, ali je bio u lošem fizičkom stanju zbog mučenja u zatvoru. Njegovo vešanje bilo je zakazano za 12 časova, ali je izvršeno 15 minuta ranije jer je prilikom dovođenja na trg i kasnije na trgu, pred okupljenim narodom uzvikivao antifašističke parole i pozivao narod na otpor okupatoru. Fotografija sa njegove egzekucije obišla je svet i postala jedan od simbola otpora fašizmu. Posle rata je proglašen za narodnog heroja.[28]
- Na planini Čemernici četnici Borjanskog četničkog odreda i četničkog odreda „Kočić”, koji je bio pod komandom Uroša Drenovića, nakon deset dana blokade uništio bolnicu Operativnog štaba NOP i DV za Bosansku krajinu. U poslednjoj borbi zaštitnica bolnice, osoblje i ranjenici su krenuli u juriš u kojem su većim delom izginuli. Među stradalima su bili Karlo Rojc (1915—1942), komandir i Ante Jakić (1914—1942), borac Zaštitnog voda bolnice. Posle rata su proglašeni za narodne heroje.[1][29][30]
25. maj[uredi | uredi izvor]
- Iz Tirane delegat CK KPJ Dušan Mugoša krenuo u Jugoslaviju, sa zadatkom da Centralnom komitetu KPJ i Vrhovnom štabu NOV i POJ preda izveštajem o radu u Albaniji i molbu CK KP Albanije da Kominterna odobri sazivanje Prve zemaljske konferencije i prijem Komunističke partije Albanije u članstvo Kominterne. Nakon 82 dana napornog puta kroz neprohodne predele Albanije i Jugoslavije, on je tek 15. avgusta stigao u Glamoč, gde se tada nalazio CK KPJ i Vrhovni štab, prethodno se povezavši, na terenu Igmana, s jednom partizanskom jedinicom.[21]
29. maj[uredi | uredi izvor]
- U selu Zvijerini, kod Bileće, četnici Save Kovača izvršili iznenadni napad na partizansku bolnicu, koja se nalazili u zgradi osnovne škole. Oni su u kratkom okršaju zauzeli bolnicu i zarobili sve ranjenike i borce. Među zarobljenima ranjenicima i borcima, nalazili su se između ostalog — rukovodilac bolnice dr Safet Mujić, politički komesar Severnohercegovačkog odreda Milija Stanišić, Rade Pravica, Jovo Ljubibratić, Risto Milićević, Dušan Grk, Husref Čišić, Fjodor Mahin, Bora Prodanović i dr. Nakon zauzimanja Zvijerine, četnici su oslobodili zarobljene Italijanske vojnike. U toku noći 29/30. maja četnici su streljali sedmoricu zarobljenika, među kojima su bili Risto Milićević (1922—1942) i Husref Čišić (1909—1942), dok su Rada Pravicu i Jovu Ljubibratića odveli u Trebinje i predali Italijanima. Takođe, u toku noći iz četničkog zatvora je uspeo da pobegne Dušan Grk i da o ovom događaju obavesti Operativni štab NOP odreda za Hercegovinu. U toku naredne noći 30/31. maja Štab Prve proleterske brigade je ka Zvijerini uputio Četvrti kraljevački i Šesti beogradski bataljon, koji su ojačani Prvim hercegovačkim udarnim bataljonom, zauzeli Zvijerinu i oslobodili zarobljene borce i ranjenike. Nakon evakuacije ranjenika, partizani su 2. juna napustili Zvijerinu, koju su ponovo zauzeli četnici.[1][31]
31. maj[uredi | uredi izvor]
- U blizini sela Vače, kod Litije, teško ranjeni sekretar Okružnog komiteta KPS za Litiju Alojz Hohkraut (1901—1942) izvršio samoubistvo, kako ne bi bio živ zarobljen. Hohkraut je iste večeri bio ranjen u sukobu sa nemačkim vojnicima, a nakon ranjavanja je useo da pobegne i skloni se u obližnju šumu. Posle rata je proglašen za narodnog heroja.[32]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v g d đ e ž Hronologija oslobodilačke borbe 1964, str. 261–265.
- ^ Narodni heroji 1 1982, str. 244.
- ^ Hronologija oslobodilačke borbe 1964, str. 273–274.
- ^ Narodni heroji 1 1982, str. 366.
- ^ Hronologija oslobodilačke borbe 1964, str. 265–268.
- ^ Narodni heroji 2 1982, str. 82.
- ^ Narodni heroji 2 1982, str. 97.
- ^ Narodni heroji 1 1982, str. 279.
- ^ Narodni heroji 1 1982, str. 446.
- ^ Hronologija oslobodilačke borbe 1964, str. 268–273.
- ^ Leksikon NOR 2 1980, str. 918.
- ^ Narodni heroji 1 1982, str. 158.
- ^ Žene Srbije 1975, str. 167.
- ^ Petovar & Trikić 1982, str. 113.
- ^ Narodni heroji 1 1982, str. 154.
- ^ Narodni heroji 2 1982, str. 276.
- ^ Narodni heroji 1 1982, str. 445.
- ^ Leksikon NOR 2 1980, str. 889.
- ^ a b Hronologija SKJ 1980, str. 114.
- ^ Narodni heroji 2 1982, str. 202.
- ^ a b v Hronologija oslobodilačke borbe 1964, str. 259–261.
- ^ Gončin & Rauš 1981, str. 8.
- ^ Leksikon NOR 2 1980, str. 9 08.
- ^ Narodni heroji 2 1982, str. 417.
- ^ Narodni heroji 2 1982, str. 287.
- ^ Hronologija SKJ 1980, str. 115.
- ^ Narodni heroji 1 1982, str. 397.
- ^ Narodni heroji 1 1982, str. 249.
- ^ Narodni heroji 2 1982, str. 173.
- ^ Narodni heroji 1 1982, str. 308.
- ^ Hercegovina u NOB 4 1986, str. 380–394.
- ^ Narodni heroji 1 1982, str. 288.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Hronologija oslobodilačke borbe naroda Jugoslavije 1941—1945. Beograd: Vojno-istorijski institut. 1964.
- Žene Srbije u NOB. Beograd: Prosveta/Nolit. 1975.
- Hronologija revolucionarne delatnosti Josipa Broza Tita. Beograd: „Eksport pres“. 1978.
- Hronologija Radničkog pokreta i SKJ 1919—1979 tom II. Beograd: „Institut za savremenu istoriju“. 1980.
- Leksikon Narodnooslobodilačkog rata i revolucije u Jugoslaviji 1941—1945 tom I. Beograd: „Narodna knjiga”. 1980.
- Leksikon Narodnooslobodilačkog rata i revolucije u Jugoslaviji 1941—1945 tom II. Beograd: „Narodna knjiga”. 1980.
- Gončin, Milorad; Rauš, Stevo (1981). Prva krajiška udarna proleterska brigada. Beograd: Vojnoizdavački zavod. ISBN.
- Narodni heroji Jugoslavije tom I. Beograd: „Narodna knjiga”. 1982.
- Narodni heroji Jugoslavije tom II. Beograd: „Narodna knjiga”. 1982.
- Petovar, Rudi; Trikić, Savo (1982). Šesta proleterska istočno-bosanska brigada. Beograd: Vojnoizdavački zavod.
- Hercegovina u NOB tom IV. Beograd. 1986.
