Grad (slovensko značenje)

Za druge upotrebe, pogledajte Grad (višeznačna odrednica).

Beograd u 16. veku

Grad (lat. urbs) je srpski naziv za naselja sa sadržajima urbanog načina života, kao i za sve vrste u gradova kroz istoriju , tako da pod ovim izrazom koji nije tačno određen podrazumevamo i najstarije istorijske gradove kao i savremene gradske aglomeracije tipa megalopolisa , kao što je Tokio. Postoje indikacije da reč Grad potiče od prve pre Bizantiske urbane naseobine koja je nosila ime Grad. Od tada razne naseobine i urbani centri dodaju Grad u svoje ime, Beograd itd. Bliska reč datoj reči je gradište, koje je česti naziv naselja u Srbiji, kao i gradina u značenju: ruševine, ostataka zamkova, utvrđenja preistorijskih i srednjovekovnih u stvari svih vrsta gradova , imena arheoloških lokaliteta i njihova mesta. Reči istog ili sličnog oblika i značenja sreću se i u nekim drugim slovenskim jezicima, ali reči koja su slične u slovenskim jezicima nemaju uvek ista značenja koje ima pojam grada u srpskom jeziku.

Poreklo i razvoj reči

U srpskom jeziku pod izrazom grad razumele su se sve vrste utvrđenja i tek u 15. veku se pojavio izraz varoš koji je značio urbanizovano naselje. Smatra se da je reč drevna, iz prajezika indoevropskih jezika, i ako u indoevropskom jeziku ne postoji izraz koji označava grad , i postoji samo izraz koji označava tvrđavu a latinska reč urbs je reč najverovatnije etrurskog porekla , dok je u staroslovenskom jeziku data reč verovatno bila gordъ, u izvorno značenju: ograđeno mesto, tvrđava od balvana, palisada, najčešće kružnog oblika. Drvene utvrde ovog vida su građene najčešće na strateški dobro postavljenim mestima - vrhovi brda i bregova, pored gazova na rekama, na rečnim okukama i sl. Data reč je verovatno bila u upotrebi sve do 10. veka, tj. vremena izdvajanja zasebnih slovenskih jezika iz staroslovenskog jezika.

Kasnije, tokom srednjeg veka, se data reč počela polako menjati u skladu sa razvojem samih slovenskih jezika, ali je kod skoro svih Slovena tokom srednjeg veka i dalje imala značenje utvrđenog srednjovekovnog grada sa gradskim zidinama, gde je boravio vlastelin ili kralj, odnosno kao grad koji se razvio oko manastira, zamka ili tvrđave, ili crkve koji postaju gradska jezgra savremenih urbanih celina. Gradovi su mahom građeni od kamena.

U nekim slovenskim jezicima (između ostalom i u srpskom jeziku) reč grad je preuzela i značenje savremenog grada i pod tim se pojmom podrazumevaju u savremnoj teoriji gradova svi gradovi koji postoje ili su u prošlosti postojali i danas spadaju u teoriju, istoriju ili u utopiju gradova iz budućnosti.

U nekim slovenskim jezicima pojam grada se danas vezuje samo utvrđeni srednjovekovni grad. Na primer, izraz hrad (hrad) u slovačkom i češkom jeziku, što sa prevodi kao zamak koji je utvrđen, dok se neutvrđeni dvorac naziva zamek, zamok (zámok, zámek). U datim jezicima gradsko naselje se naziva mesto (mesto).

Iz reči grad se vremenom u različitim slovenskim jezicima razvio niz sličnih reči. koje nemaju značenje grada. Npr.:

• Ograditi = (polj. ogradzać) = (ukr. horodyty) = (češ. ohradit) = (rus. оградитъ);
• gradina - kao reč za gradski park, sad = (bug. Градина) = (rum. Grădină) (prelaz iz bugarskog) = (polj. ogród) = (slč. záhrada) = (češ. záhrada) = (rus. ogorod).

Veza sa drugih jezičkim porodicama

Indoevropsko poreklo reči grad lako se uočava kada se reč uporedi sa sličnim rečima u jezicima koji su susedni slovenskim jezicima.

Dobar primer je reč germanskog porekla Jard (engl. yard), u značenju: dvorište. Kao i izvorno značenje reči grad i ova reč znači „ograđen prostor“. Slična je i veza sa rečju germanskog porekla Garden, garten (engl. garden, nem. garten), u značenju bašta, vrt, zasad → gradina.

Još bolji primer je vezan za staropersijski jezik. Staropersijska reč za utvrđenje bila je Gerd, koja se vremenom preoblikovala u Jerd u današnjem persijskom jeziku.

Značenja u drugim slovenskim jezicima

Srpskom značenju reči Grad istovetne su ili bliske reči u drugim slovenskim jezicima:

Grad (lat. Grad), kao reč i za naselje urbanog sadržaja i za srednjovekovni utvrđeni grad - makedonski, bugarski i hrvatski;

Gorod, kao reč i za naselje urbanog sadržaja - ruski jezik;

Gorad, kao reč i za naselje urbanog sadržaja - beloruski jezik;

Gard (kaš. Gard), kao reč i za naselje urbanog sadržaja - kašupski jezik;

Grod (češ. gród), kao reč i za srednjovekovni utvrđeni grad - poljski jezik;

Gradišče (sloven. Gradišče), kao reč i za srednjovekovni utvršeni grad - slovenački jezik;

Hrad (češ. Hrad), kao reč za utvrđeni zamak - češki jezik;

Hrad (slč. Hrad), kao reč za utvrđeni zamak - slovački jezik.

Grad i mesto

U češkom, slovačkom, poljskom i slovenačkom jeziku se za gradsko naselje upotrebljava naziv m(j)esto, koji u srpskom jeziku ima drugačije značenje, i označava položaj u prostoru. Takođe se koristi i kao sinonim za naselje (naseljeno mesto).

Naselja nazvana po reči grad

Naselja nazvana ili izvedena od reči grad su brojna i u nekim slovenskim zemljama i u njima susednim područjima, koja su bila naseljena Slovenima:

• Srbija: Beograd, Veliko Gradište, Dimitrovgrad, Bosilegrad, Deligrad, Gradskovo;
• Republika Srpska: Višegrad;
• Makedonija: Gradsko;
• Crna Gora: Danilovgrad;
• Bugarska: Asenovgrad, Velingrad, Blagoevgrad, Razgrad, Svilengrad, Momčilgrad;
• Rusija: Veliki Novgorod, Nižnji Novgorod, Volgograd;
• Belorusija: Grodno, Garadok, Navagrudak;
• Ukrajina: Užgorod, Horodok;
• Češka: Hradec Kralove, Višehrad;i ako tu ovo je odvođeno od „Hrad“ što znači zamak ili „hradbi“ kako se zovu bedemi;
• Poljska: Stargard Šćećinski, Grođisk Mazovjecki, Grođisk Velikopoljski;
• Slovenija: Dravograd, Bežigrad; i ako i u slovenačkom jeziku izraz „Grad“ označava zamak
• Hrvatska: Biograd na Moru, Stari Grad;
• Federacija BiH: Tomislavgrad;
• Rumunija: Gradinari;
• Austrija: Grac (ranije Gradec);
• Mađarska: Višegrad;
• Italija: Grado;
• Albanija: Podgradec.

Literatura

• W. Doring: Perspektiven einer Architektur Frankfurt 1970.
• Marie Benešova: Josef Gočar, Prag 1958.
• E. Hruška: Problemi sučasneho urbanizmu, Bratislava 1966.
• Bogdan Bogdanović,Urbs & Logos, Gradina 1976.
• Aleksandar Deroko, Srednjovekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji“, Beograd 1950.
• A. Mitscherlich: Die Unwirtlichkeit unserer Stadte, geschrieben 1965.
• St. Stanojević, Narodna enciklopedija, Zagreb, 1925—1929.
• Dr. M. Prelog, Prof. J. Damjenov, Prof. R. Ivanović,Likovne umjetnosti Zagreb 1963.
• Vladimír Procháska, Priruční slovník nauční ČS Akademia vied, Praha 1966
• Ing.arch.Ľudmila Húskova, Slovensko, prechádzky storočiami miest a mesteďiek, Bratislava 1994

Vidi još

• Grad
• Podgrađe
• Predgrađe
• Gradište
• Gradina
• Ograditi