Beli Manastir
| Beli Manastir | |
|---|---|
      Beli Manastir | |
| Administrativni podaci | |
| Država |  Hrvatska |
| Županija | Osječko-baranjska |
| Stanovništvo | |
| Stanovništvo | |
| — 2021. | 6.327 |
| Aglomeracija (2021.) | 7.973 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 45° 46′ 13″ S; 18° 36′ 19″ I / 45.77038° S; 18.60541° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
  Beli Manastir Beli Manastir na karti Hrvatske | |
| Ostali podaci | |
| Gradonačelnik | Tomislav Rob (HDZ) |
| Poštanski broj | 31300 |
| Pozivni broj | +385 31 |
| Registarska oznaka | BM |
| Veb-sajt | |
| www.beli-manastir.hr | |
Beli Manastir (mađ. Pélmonostor) je grad u Republici Hrvatskoj, u Osječko-baranjskoj županiji. Prema rezultatima popisa iz 2011. u gradu je živelo 10.068 stanovnika, a u samom naselju je živelo 8.049 stanovnika.[1]
Geografski položaj[uredi | uredi izvor]
Beli Manastir se nalazi u severnom delu Baranje, 32 km severno od Osijeka, 15 km od mađarske granice i 26 km južno od mađarskog grada Mohača. Pravac Osijek – Budimpešta prolazi kroz Beli Manastir, koji ima mogućnost da postane manji tranzitni grad.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Beli Manastir se prvi put pominje 1212. godine, tada pod nazivom Pél. Ime je dobio po nekom manastiru, koji je tu verovatno bio ranije. Po dr. Petru Ivanoviću – u članku "Nešto iz prošlosti varoši Baje" (1861) – tu je pre zaista bio manastir, za koji se i zna posvećen Sv. Preobraženju. Zna se da je u njemu 1723. godine bio nastojatelj sa nekoliko kaluđera. Bilo je to u vreme buntovnih Mađara, koji su se borili protiv Srba, privrženih austrijskom caru. Jedna grupa pobunjenika Mađara, napala je te godine pravoslavni manastir. Monasi su uspeli da se na vreme povuku u obližnju šumu. Nastojatelj je međutim prvo završio službu u hramu, pa krenuo da se i on skloni, ali bilo je kasno, jer su ga videli Mađari. Pojurili su ga putem između Monoštora i Baje, sustigli pa ubili. Smrt ga je zadesila kod nekog malog, lekovitog izvora, i na tom mestu su posle podigli Srbi pravi bunar. Tu na putu ka Baji, okupljali su se bolesnici svih vera, tražeći leka. Manastir je tada i porušen, i od njega su se sredinom 19. veka još videle razvaline. O nestanku zaista "grčko-nesjedinjenog" (pravoslavnog) manastira, sa crkvom bazilikom 1723. godine, svedoči zapis u protokolu u varoškom arhivu Baje.[2]
Po drugom izvoru iz 1866. godine, postoji odstupanje pre svega u vezi sa vremenskim određenjem. U velikoj šumi južno od Baje, nedaleko od "Bajske vodice" gde se narod okuplja o Preobraženiju, nalazio se pravoslavni manastir tzv. Monoštorac. Ceo prostor južnije od manastira činila su srpska naselja koja su se kasnije raselila, osim Santova u kojem su promenili veru i postali Srbi Katolici tzv. Šokci. Taj manastir je potpuno uništen od strane Rakocijevih pobunjenika - kuruca, uoči Preobraženija 1707. godine. Manastir je stradao a kaluđeri bili posečeni. Ikonostas manastirske crkve međutim nije stradao već je iz srušenog manastirskog hrama prenet u pravoslavnu crkvu sela Riđice. Tu su završile i stare crkvene knjige srbulje, dok je drugi deo odnet u selo Stanišić.[3]
Monoštor je naseljen oko 1810?. godine.[4] U 19. veku on se po srpski zove Baranja-Monoštor ili samo Monoštor, kojih postoji nekoliko u isto vreme u Ugarskoj: Bački, Banatski i drugi. Svoj sadašnji naziv Beli Manastir dobija 1923. godine. Prema tumačenju boja, kada je reč o mestima kod Južnih Slovena, bela boja označava Srbe tj. geografski naziv koji sugeriše na srpsko. U prevodu bi njegovo ime glasilo "Srpski Manastir".[5]U to vreme se Beli Manastir razvija zbog potrebe gradskog središta na ovom mestu, pošto su Mohač, Šikloš i Pečuj pripali Mađarskoj. Pre toga je Beli Manastir bio poznat kao Monoštor, (na mađarskom Pélmonostor).
Srbi u Monoštoru[uredi | uredi izvor]
 | Ovaj članak možda zahteva čišćenje i/ili prerađivanje kako bi se zadovoljili standardi kvaliteta Vikipedije. |
Kupci jedne srpske knjige bili su 1824. godine u Monoštru, paroh pop Eftimije Gojković i učitelj Jovan Ilić.
Po državnom šematizmu pravoslavnog klira u Ugarskoj iz 1846. godine u opštini "Monoštor", koja se nalazi u Mohačkom protoprezviteratu, Budimske eparhije bilo je 363 pravoslavne duše. Pravoslavno parohijsko zvanje je osnovano i crkvene matrikule se vode od 1777. godine. U mestu te 1846. godine postoji pravoslavni hram posvećen Sv. arhanđelima građen 1771. godine, a paroh je Pavle Kalajdžić. Postoji i trivijalna narodna škola sa 15 đaka, kojima predaje učitelj Jovan Ilić.[6] Kosta Gojković paroh iz "Baranja-Monoštora" je 1895. godine priložio 3 f. za Fond Sv. Save (tu i 1892). Početkom januara 1900. godine raspisan je stečaj za upražnjeno mesto paroha, u parohiji šestog razreda, u Monoštoru. Tu 1898. godine nije bio parohijski dom, pa je počela gradnja novog 1899. godine.[7] Srba je oko 1900. godine bilo oko 300 duša u Baranja-Monoštru.
Narodna veroispovedna škola u mestu 1896. godine nije po zakonu ustrojena i uređena. Podignuta je nova školska zgrada 1898. godine. U penziju je otišao stari učitelj Jovan Andrić, pa se tražio novi. Raspisan je 1897-1898. godine stečaj za upražnjeno mesto srpskog učitelja u Monoštoru, sa ponuđenom godišnjom platom od 300 f. plus ostali prihodi i pogodnosti. Predsednik crkvene opštine tada je Svetozar Mislenović, a perovođa Mito Vakanjac.[8] Izdat je 1900. godine dekret o stalnom postavljenu u opštini "Baranje-Monoštor" - učiteljici Smilji Dobrodolskoj Ona je tu kao privremena od 1898. godine. Raspisan je 1902. godine stečaj za učitelja u Monoštru, sa platom od 680 k, i drugim prinadležnosti. Godine 1905. postoji srpska veroispovedna škola u mestu, koja je još nova i sređena. Učitelj 1905-1907. godine je bio Jovan Slavković rodom iz Sombora. Školu je pohađalo pedesetak učenika; redovnu nastavu njih 31, a poftornu još 14 starijih đaka.[9]
Monoštor je 1866. godine imao 365 pravoslavaca žitelja.[10] To je jedna pravoslavna parohija šeste, najniže platežne klase. oco Vakanjac i poslovođa Stevan Čarnojević.
Po srpskom izvoru iz 1905. godine Monoštor je bio velika opština. U 286 domova, živelo je tada 1720 stanovnika. Srpskih je kuća bilo od toga - 64, a pravoslavnih duša zapisano 341. U mestu se nalazila srpska crkva i veroispovedna škola. Crkva je tada u dobrom stanju. Crkvena opština je bila redovna i uređena, na čelu sa predsednikom Jovom Mihajlovićem. U opštini je parohija najniže šeste platežne klase, sa parohom Milošem Milićem rodom iz Sentandreje. Parohiji su pripadale i parohijske filijale Brenjevar, kao i pustare Brajtfeld i Sudaroš. Postojao je parohijski dom i srpsko pravoslavno groblje, a zemljišni posed iznosio 32 kj.[9]
U mestu postoji Srpski kulturni centar.[11]
U Belom manastiru rođen je 1895. godine istoričar umetnosti i književnik Milan Kašanin.
Međuratni period[uredi | uredi izvor]
Komandant mesta 1933. godine bio je Pantelija Mićić. Osveštan je Sokolski dom u Belom Manastiru 1933. godine. Činodejstvovali su pravoslavni episkop bački Irinej i katolički župnik Luka Terzić; izvedena su oba obreda. Sokolskoj zastavi je kumovao državni savetnik Dragiša Leovac. Najzaslužniji za podizanje Sokolane bili su Milan i Ljubomir Bunović i Milutin Radović. Sokolsko društvo je inače osnovano 1928. godine.[12]
Reka Karašica je posle velikih kiša u međuratnom periodu nekoliko puta (1937) ugrožavala grad. Prilikom velike poplave februara 1937. godine nastradalo je državno imanje "Belje". U opasnosti se našao zbog probijanja nasipa, magacin šećera sa 1400 vagona šećera. Hiljadu radnika i vojnika su branili proizvodne pogone na Belju, ali velika je površina bila poplavljena. Uništeni su zimski usevi šteta je bila milionska. Šef tehničkog odseka na Belju, ing Jovan Jovanović je zbog loše odbrane od nabujale reke (nasipa) izvršio tada samoubistvo. Godinu dana ranije (1936) samoubistvo je učinio ing Petrović ali zbog pronevere, od 400.000 dinara.
Mlekara "Radić i komp." na Belju je 1927. godine dobro poslovala; otvorila je poslovnicu za prodaju mlečnih proizvoda u Beogradu.[13] U Belom Manastiru je 1938. godine radila Šećerana, u sastavu imanja "Belje". U njoj su radili ruski kozaci.[14] U Belom manastiru 1939. godine nalazili su se mlekara "Beli Manastir" i klanica državnog dobra "Belje". Upravnik te moderne mlekare koja proizvodi kazein, bio je Kovačević.
Sreski sud je iz Darde, premešten 1938. godine u Beli Manastir. Zbog oskudice u zgradama smešten je u bivšu kafanu, a osoblje suda je ostalo da stanuje u Dardi, odakle je putovalo na službu u Beli Manastir. Osnovna škola je takođe bila smeštena u bivšoj kafani, u nedostatku adekvatnih zgrada. Beli Manastir je 1939. godine imao 18 kafana, što je prema broju stanovnika najveći broj u državi.
Na imanju Belje često su boravili jugoslovenski političari, pre svega knez Pavle Karađorđević. Tu se pored aktivnog odmora odvijao i politički život, dolazilo je do susreta sa stranim državnicima. Željeznička linija od Osijeka i Budimpešte do Belog Manastira je bila od velikog značaja. Tako je januara 1939. tu pored Belog Manastira, protekao susret dvojice ministara spoljnih poslova. Dr Milan Stojadinović srpski ministar, je primio u posetu italijanskog ministra Grofa Čana.
Teritorijalna organizacija[uredi | uredi izvor]
Do nove, posleratne, teritorijalne organizacije u Hrvatskoj, čitavo područje Baranje (osim naseljenih mesta Podravlje i Tvrđavica, koja su pripadala opštini Osijek), nalazilo se u okviru opštine Beli Manastir. Opština Beli Manastir prostirala se na površini od 1.147 km², a po popisu stanovništva iz 1991. godine imala je 54.265 stanovnika, raspoređenih u 52 naseljena mesta. Posle rata, velika predratna opština Beli Manastir je podeljena. Formiran je Grad Beli Manastir i opštine: Bilje, Darda, Draž, Jagodnjak, Kneževi Vinogradi, Petlovac, Popovac i Čeminac.
| Grad / opština | 1991. | 2001. |
| Beli Manastir | 13.108 | 10.986 |
| Bilje | 6.455 | 5.480 |
| Darda | 8.685 | 7.062 |
| Draž | 4.623 | 3.356 |
| Jagodnjak | 3.065 | 2.147 |
| Kneževi Vinogradi | 6.848 | 5.186 |
| Petlovac | 3.785 | 2.743 |
| Popovac | 3.623 | 2.427 |
| Čeminac | 4.073 | 3.246 |
| Ukupno | 54.265 | 42.633 |
Stanovništvo[uredi | uredi izvor]
Popis 2011.[15][uredi | uredi izvor]
Popis 2001.[uredi | uredi izvor]
- Hrvati — 6.085 (55,8%)
- Srbi — 2.920 (26,6%)
- Mađari — 933 (8,5%)
- Romi — 153 (1,4%)
- ostali (Slovenci, Albanci, Bošnjaci i dr.)
Prema popisu iz 1910. godine je Beli Manastir imao 2.447 stanovnika. Najviše je bilo Nemaca (61,1%), zatim Srba (19,5%) i Mađara (18,1%).
Godine 1929. etnička struktura je bila sledeća: Mađari 33,8%, Nemci 32,6%, Hrvati 18,8% i Srbi 12%.
Popis 1991.[uredi | uredi izvor]
Na popisu stanovništva 1991. godine, naseljeno mesto Beli Manastir je imalo 10.146 stanovnika, sledećeg nacionalnog sastava:
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ „Popis stanovništva 2011.”. Državni zavod za statistiku RH. Pristupljeno 09. 03. 2017.
- ^ "Srpski letopis", Budim 1861. godine
- ^ "Školski list", Sombor 1866. godine
- ^ Mata Kosovac: "Srpska pravoslavna mitropolija Karlovačka po podacima iz 1905. godine", Karlovci 1910. godine
- ^ "Zbornik Matice srpske za društvene nauke", Novi Sad ?
- ^ Reesch de Lewald, Aloysius: "Universalis schematismus ecclesiasticus venerabilis cleri orientalis ecclesiae graeci non uniti ritus regni Hungariae partiumque eidem adnexarum, necnon magni principatus Transilvaniae, item literarius, seu nomina eorum, qui rem literariam et fundationalem scholarem ejusdem ritus procurant ... pro anno ...", Buda 1846.
- ^ "Srpski sion", Karlovci 1899. godine
- ^ "školski list", Sombor 1898. godine
- ^ a b Mata Kosovac, navedeno delo
- ^ "Glasnik društva srpske slovesnosti", Beograd 1872. godine
- ^ „Srpski kulturni centar otvoren i u Kninu”. Politika Online. Pristupljeno 2024-04-08.
- ^ "Pravda", Beograd 1933. godine
- ^ "Vreme", Beograd 1927. godine
- ^ „Politika”, 18. jul 1935.
- ^ „Popis stanovništva, kućanstava i stanova 2011. Stanovništvo prema državljanstvu, narodnosti, vjeri i materinskom jeziku” (PDF).
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Mitrović, Andrej (1975). Razgraničenje Jugoslavije sa Mađarskom i Rumunijom 1919-1920: Prilog proučavanju jugoslovenske politike na Konferenciji mira u Parizu. Novi Sad: Institut za izučavanje istorije Vojvodine.
- Gelo, Jakov (1998). Narodnosni i vjerski sastav stanovništva Hrvatske, 1880-1991: po naseljima. Zagreb: Državni zavod za statistiku Republike Hrvatske. ISBN 978-953-6667-07-9.
- Horvat, Aleksandar (2013). Baranja 1918-1922. Novi Sad: Malo istorijsko društvo.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Grad Beli Manastir (jezik: hrvatski)
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
