Damat Ali-pašino turbe

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Damad Ali pašino turbe je podignuto 1784. godine i nalazi se u Gornjem gradu Beogradske tvrđave. Ujedno uz turbe Šeih Mustafe u ulici Višnjićeva br. 1, ovaj objekat predstavlja jedini preostali sačuvani primerak turske funerarne arhitekture u Beogradu

Istraživanja i studije[uredi | uredi izvor]

U toku poslednjih sto godina objavljeno je nekoliko istraživanja i studija vezanih za objekat Damad Ali pašinog turbeta. Nekadašnji činovnik turskog poslanstva u Beogradu Tevhid Remzi je dešifrujući tekst sa oštećene posvetne ploče iznad portala turbeta, identifikovao objekat kao grobno mesto Hadži Mustafa paše, beogradskog vezira, ubijenog 1801. godine. Remzi je tokom boravka u Beogradu za vreme Prvog svetskog rata, 1916—17. godine, ovaj stav korigovao, rastumačivši preciznije tekst sa pomenute ploče kao: „trudom Hadži Mustafa paše popravljeno turbe Šehid Ali paše“, čime je turbe identifikovano kao memorija na znamenitog turskog vojskovođu Damad Ali-pašu. Ovom identifikacijom je opovrgnuto rasprostranjeno uverenje da je u turbetu bio sahranjen Kara Mustafa-paša, koji je 1683. godine posle poraza pod Bečom, ubijen u Beogradu po nalogu sultana Mehmeda IV.

Tokom istraživanja 1936—37. godine i radova na restauraciji turbeta, koje je vršio Mehmed Delić, pronašao je u grobnom mestu u turbetu polomljeni nišan sa natpisom iz 1818/19. godine. Dešifrovani tekst nišana govori da je podignut nad grobnim mestom Damad Ali paše, a obnovljen 1818—19. godine. U martu 1937, ispod poda od cigala su pronađena dva groba.[1]

U studiji posvećenoj otomanskoj arhitekturi u Beogradu Divna Đurić – Zamolo[2] objekat datuje u 1716—17. godinu, a slično gledište iznosi i arh. I. Zdravković. Dosada najobimniju studiju objavio je dr Marko Popović[3] 1991. godine, koja dokazuje da je turbe podignuto 1784. godine, kao memorijal Izet Mehmed – paše, a čiji su izneseni podaci poslužili kao osnova za ovaj prilog.

Istorijat turbeta[uredi | uredi izvor]

Pored navedenih podataka iz studija, za proučavanje turbeta najznačajnije istorijske izvore predstavljaju: arhivska građa iz turskog perioda, bogata kartografska građa iz XVIII veka, kao i mermerna ploča koja se nalazila iznad ulaza u turbe Damad Ali paše. Ova ploča je tokom Prvog svetskog rata odneta u Budimpeštu, a restitucijom kulturnih dobara vraćena je 1958. godine. Ploča je jedno vreme bila uskladištena u Vojnom muzeju, da bi zatim bila preneta u današnji objekat Damad Ali – pašinog turbeta. Bitan podatak je da ova ploča svojim dimenzijama ne odgovara niši iznad portala postojećeg turbeta. Na osnovu analize svih navedenih izvora i datih podataka izvršeno je preciznije datovanje i atribucija turbeta.

Iz teksta navedene posvetne ploče, vraćene iz Budimpešte, saznaje se da je poginulog vezira Damad Ali-pašu sahranio njegov muhurdar (čuvar pečata) koji se po okončanju austrijske okupacije vratio u Beograd kao dafterdar i tom prilokom 1741 – 42. godine podigao turbe nad grobom Damad Ali-paše. Ovaj podatak potvrđuje i turska arhivska građa, precizirajući da se Damad Ali pašino turbe nalazilo kraj džamije sultana Mahmuda. Položaj ove džamije kao i turbeta precizno je dokumentovan na više

Damat Ali-paša je poginuo 1716. godine i sahranjen je u Beogradu.[4] Za lociranje prvobitnog položaja groba Damad Ali paše, značajan je podatak položaja džamije sultana Sulejmana, podignute nedugo nakon prvog turskog osvajanja Beograda 1521. godine, a u blizini koje je Damat Ali-paša sahranjen. Ova džamija danas ne postoji i očuvana je samo u tragovima. Na osnovu postojeće kartografske građe pouzdana je pretpostavka da se nalazila na Gornjem gradu Beogradske tvrđave, 40-50 m istočno od česme Mehmed-paše Sokolovića. Tokom obimne austrijske rekonstrukcije Beogradske tvrđave u periodu 1718—25. godine, urađena je nivelacija prostora Gornjeg grada, kada su porušeni skoro svi objekti iz ranijeg perioda. Prilikom ovih radova je stradala pomenuta džamija, kao i grob Damad Ali – paše. Nakon povratka turske vlasti u Beograd, 1740. godine, zatečeno je potpuno nov izgled Gornjeg grada Beogradske tvrđave. Tom prilikom je postojeće Austrijska zgrada straže adaptirana je u novu Carsku džamiju sultana Mahmuda. Kao što je već pomenuto dafterdar Mustafa, nekada muhurdar (čuvar pečata) Damad Ali Paše je tom prilokom, 1741 – 42. godine podigao turbe nad njegovim grobom, istočno od nove džamije. Očuvani su tragovi ovog objekta šestougaone osnove, širine od oko 5 m, a sudeći prema sačuvanim kartografskim podacima zasveden kalotom i šestovodnim krovom. Pored ovog objekta u delu prostora oko džamije, planovi prikazuju još sedam turbeta kvadratne osnove, najverovatnije izvedenih u formi otvorenih baldehina koji nadvisuju grobove sa nišanom.

Kao posebno vredni kartografski dokumenti za datiranje i atribuciju, izdvajaju se planovi iz Ratnog arhiva u Beču (KAW sig. G I b 44-1 i sig. G I b 45) na kome je izdvojeno turbe u središtu Gornjeg grada Beogradske tvrđave označeno kao „grob paše koji je umro 1784. godine“. Prema podacima iz turske arhivske građe te godine je na Gornjem gradu Beogradske tvrđave sahranjen veliki vezir Izet Mehmed – paša. Navedeni podaci upućuju na zaključak da je gornjogradsko turbe koje je i danas ostalo sačuvano podignuto kao memorijal na Izet Mehmed – pašu.

Tekst na pomenutom sačuvanom nišanu iz 1818—19. godine, nađen u turbetu, daje podatak da je tadašnji beogradski vezir Maršali-paša verovao da obnavlja oskrnavljeni grob i turbe Šehid Damad Ali paše, kao i podatak da je grob stradao kada su hrišćani zauzeli Beograd. Dve decenije kasnije u ovom turbetu je sahranjen vezir Selim paša, postavljen za beogradskog muhafiza 1847. godine, a iznenada preminuo nakon samo 41. dana od postavljenja. Zahvaljujući opširnoj legendi sa jednog turskog plana iz sredinene XIX veka (plan iz Arhiva Srbije sig. GK 7) sačuvan je podatak da je u ovom turbetu sahranjen i Hasan-paša, verovatno je reč o Hasan-paši Češmeliju, koji je 1848. godine postavljen za beogradskog muhafiza, na kojem položaju je ostao do smrti 1850. godine.

Nakon odlaska turske posade 1867. godine turbe je jedno vreme služilo kao magacin, a zatim i kao muzej starog oružja i trofeja. Tokom bombardovanja Beograda 1915. godine u celini je razrušen portal sa delom niše u kojoj je stajao prvobitni natpis. Ubrzo, nakon 1915. godine, Austrijanci su obnovili turbe. Radove na konačnoj restauraciji je preduzela Opština grada Beograda tridesetih godina XX veka. Tada je umesto stare uništene ploče sa posvetom, postavljen nov natpis u niši iznad portala, koji je i danas sačuvan[5]. Tabla sa natpisom je ispisana na srpskom i arapskom jeziku i daje podatak da je tu sahranjen Damad Ali – paša osvajač Moreje.

Opis[uredi | uredi izvor]

Turbe je građevina jednostavne šestougaone osnove, nadvišeno plitkom kalotom postavljenom na tambur. Objekat je izgrađen od pravilno tesanih kamenih kvadera. Jedini dekorativni akcenat na eksterijeru predstavljaju podeoni profilisani venci i profilisani portal nad kojim se nalazi niša u kojoj je stajao prvobitni natpis. Prekoputa ulaza u jugoistočnom zidu izvedena je niša, čiji je gornji deo dekorativno obrađen. Na istom delu zida postavljena su manja udubljenja za kandila, koja flankiraju pomenutu nišu. Na ostala četiri zida postavljeni su prozori. Cela građevin je visoka sedam metara. U središtu turbeta je postavljena pravougaona grobna konstrukcija, dimenzija 2,20 x 0,85 i dubine 1,45 m. Nad ovim grobom nekada se nalazio nišan Izet mehmed – paše, koji nije očuvan.

U dostupnoj fotodokumentaciji, objekat je prikazan sa šestovodnim krovom prekrivenim ćeramidom. S obzirom da se u putopisnom delu, koje se bavi opisom orijentalnog Beograda (Hans Kunic, 1673), navođeno da su „turski hramovi“ bili prekriveni olovom, kao i da je to bio često upotrebljavan sistem krovnog pokrivača sakralnih i funerarnih građevina, postoji mogućnost da je krov Damad Ali pašinog turbeta bio realizovan po istom sistemu.

Turbe svojim oblikom odgovara standardnom obliku reprezentativnih funerarnih građevina iz doba otomanske imperije. Skromniji oblici ovog tipa mauzoleja su podrazumevali izgradnju otvorene forme baldehina koji počiva na četiri ili više stubova. Iako su ovakve forme grobnih obeležja podizana na teritoriji Beograda, nažalost nijedna nije sačuvana. Razvijeni i reprezentativni oblik turbeta u formi zatvortene, poligonalne, naščešće šestostrane strukture bio je uobičajen za otomansku funerarnu arhitekturu i služio je za sahranjivanje turskih velikodostojanstvenika.

Pregled razvoja turske arhitekture na teritoriji Beograda najbolje se može sagledati na prostoru Beogradske tvrđave. Ipak na pomenutom prostoru se retko može sagledati celovitost jednog istorijskog razdoblja, s obzorom na obimna razaranja i rekonstrukcije. Vremenski preiod koji bi se mogao, sa manjim prekidima, odrediti kao turski period se datuje u razdoblje između 1521. i 1867. godine.

Originalnih tvorevina otomanske arhitekture na Beogradskoj tvrđavi ostalo je malo, tako da se uvek nadovezuju na prethodne periode. Reč je pre svegao utilitarnoj vojnoj arhitekturi. Jedan od retkih objekata sačuvanih u autentičnoj formi je Damad Ali pašino turbe, smešteno u Gornjem gradu Beogradske tvrđave. Ujedno uz turbe Šeih Mustafe u ulici Višnjićeva br. 1, ovaj objekat predstavlja jedini preostali sačuvani primerak turske funerarne arhitekture u Beogradu. Objekat Damad Ali Pašinog turbeta predstavlja značajnu kulturno-istorijsku vrednost kao materijalno svedočanstvo istorijskog razvoja grada Beograda i arhitektonsku vrednost kao redak i reprezentativan spomenik otomanske arhitekture na teritoriji grada Beograda. Nalazi se na prostiru Beogradske tvrđave, koja je utvrđena za kulturno dobro od izuzetnog značaja.

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ "Politika", 16. mart 1937
  2. ^ Divna Đurić – Zamolo, Beograd kao orijentalna varoš pod Turcima 1521-1867, Beograd (1977). str. 75.
  3. ^ Marko Popović, Turbe u Gornjem gradu Beogradske tvrđave, GGB XXXVIII, Beograd (1991). str. 61.http://www.mgb.org.rs/images/godisnjaci/1991-XXXVIII/061-070Godisnjak%20grada%20Beograda%201991.pdf
  4. ^ Vujović, Branko (2003). Beograd u prošlosti i sadašnjosti. Beograd: Izdavačka kuća Draganić. str. 104. 
  5. ^ Mirjana Marković, Nepoznat natpis sa Damad Ali-pašinog turbe ta u Gornjem gradu Beogradske tvrđave, GGB XXXVIII, Beograd (1991). str. 71. http://www.mgb.org.rs/images/godisnjaci/1991-XXXVIII/061-070Godisnjak%20grada%20Beograda%201991.pdf[mrtva veza]

Literatura[uredi | uredi izvor]


Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Дамат_Али-пашино_турбе&oldid=27775904”