Povlačenje partizana u Sandžak 1941.
| Povlačenje partizana u Sandžak | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Deo Drugog svetskog rata u Jugoslaviji | ||||||||||
| ||||||||||
| Sukobljene strane | ||||||||||
| Partizani | Srpska državna straža, Jugoslovenska vojska u otadžbini | Muslimanska milicija | ||||||||
Povlačenje partizana u Sandžak 1941. se zbilo nakon sloma ustanka u Srbiji u zimu 1941. godine.
Razbijeni deo partizanskih snaga iz zapadne Srbije povukao se u Sandžak prihvaćen od ustaničkih snaga ove oblasti, što je omogućilo predah umornoj grupaciji, reorganizaciju jedinica i analizu situacije. Na sastanku Politbiroa u Drenovi, selu blizu Prijepolja, 7. decembra 1941. godine Tito je, pod utiskom teškog poraza u Srbiji, ponudio svoju ostavku na položaj vrhovnog komandanta, ali ona nije prihvaćena.[1]
Partizanske snage posle napuštanja Srbije suočile su se sa još dva teška poraza u decembru 1941. godine. Crnogorski partizanski odred za operacije u Sandžaku doživeo je težak poraz u napadu na Pljevlja, koje su branile jedinice divizije „Pusteria“. Ova operacija odnela je nekoliko stotina mrtvih i ranjenih. Dva srbijanska bataljona (Beogradski i Takovski), sa kombinovanim sandžačko-moravički bataljonom, pretrpeli su takođe neuspeh u pokušaju da osvoje Sjenicu.
Nova oslobođena teritorija u Sandžaku, sa centrom u Novoj Varoši, bila je privremeni centar partizanskog štaba. Novovaroški deo Sandžaka mogao je da posluži za odmor i reorganizaciju iscrpljenih jedinica, ali ne i kao trajni strateški poligon. Tito je sa Vrhovnim štabom kraće vreme ostao u Sandžaku, a zatim se sa Prvom proleterskom brigadom, formiranom u Rudom, prebacio u istočnu Bosnu.[1]
Pozadina[uredi | uredi izvor]
U septembru 1941. godine počela je Prva nemačko-kvislinška ofanziva u zapadnoj Srbiji i Šumadiji, koja je, s prekidima, trajala sve do početka decembra. U toj ofanzivi je, pored kvislinških snaga Nedića i četnika Draže Mihailovića, učestvovalo pet nemačkih divizija sa oko 80.000 vojnika. Brojno i tehnički neuporedivo nadmoćnije, okupatorske i kvislinške snage uspele su da potisnu partizanske odrede i zauzmu velika teritroriju koja je bila oslobođena.
Posle ofanzive i napuštanja slobodne teritorije u zapadnoj Srbiji i Šumadiji, glavnine Užičkog, Čačanskog, Prvog i Drugog šumadijskog, Kragujevačkog, Kraljevskog, Posavskog, Pomoravskog i Kopaoničkog NOP odreda povukle su se u Sandžak, a za njima je 1. decembra stigao i Vrhovni štab. Valjevski i Mačvanski i delovi Posavskog, Kosmajskog i Prvog šumadijskog NOP odreda nisu uspeli da se povuku i ostali su na svom terenu. I u ostalim krajevima zapadne Srbije i Šumadije zadržali su se manji partizanski delovi.
U to vreme je teritorija Sandžaka bila najpogodnija za reorganizovanje i smeštaj partizanskih jedinica iz Srbije, a u operativnom pogledu trenutno manje važan objekat za Nemce od susednih oblasti, pogotovo što je to bila italijanska okupaciona zona. Pored toga, iz Sandžaka su partizanski odredi mogli vršiti upade u Srbiju da bi ponovo razbuktali oružani ustanak, najzad, to je bio pogodan teren i za dejstva u pravcu Bosne i Hercegovine, pa čak i ka Kosovu i Metohiji. Odatle su se jedinice iz Srbije najlakše i najbrže mogle povezati sa partizanskim snagama u Crnoj Gori, gde je oružana borba još bila u zamahu. Zbog svega toga je deo Sandžaka između reka Uvca i Lima, a naročito bivši Zlatarski srez, poslužio kao glavna baza za prihvat, odmor i sređivanje partizanskih jedinica iz Srbije.
Namere NOVJ[uredi | uredi izvor]
Posle dolaska u Sandžak, prema planu Vrhovnog štaba, pred te jedinice postavljeni su sledeći zadaci:
- obezbediti smeštaj, ishranu, odeću, obuću i odmor boraca;
- reorganizovati ih i učvrstiti;
- od dela ovih snaga i crnogorskih partizanskih jedinica formirati Prvu proletersku brigadu i s njom proširiti dejstva prema istočnoj Bosni, a sa ostalim jedinicama upadati u Srbiju.
Na osnovu opšteg plana, još u toku povlačenja iz Srbije, rukovodstvu i jedinicama su postavljeni zadaci: da se na reci Uvac brane prilaze Sandžaku od upada nemačkih, četničkih i nedićevskih snaga iz Srbije; da zauzmu Novu Varoš i stvore novu slobodnu teritoriju između Uvca i Lima; da brane ovu teritoriju od eventualnog napada italijanskih jedinica od Priboja i Prijepolja i da se osiguraju od napada iz Novog Pazara, Sjenice i Bijelog Polja.
Oslobođenje Nove Varoši[uredi | uredi izvor]
Stoga je, već 2. decembra, formiran kombinovani srpsko-sandžački bataljon čiji je zadatak bio da oslobodi Novu Varoš. U njegov sastav su ušle Zlatiborska, Moravička i Prva srpska četa (formirana u Radojinji od omladinaca koji su se povukli iz Užica i boraca Užičkog NOP odreda). Pored ovog bataljona, za napad na Novu Varoš angažovane su Pribojska i Sjenička partizanska četa. Napad je trebalo da se izvrši u zoru 4. decembra. Međutim, garnizon italijanske divizije „Venecija“ napustio je u toku noći 3/4. decembra grad i povukao se u Bistricu. Slabija borba je vođena sa zaštitnim delovima na Tikvi i kosama oko komunikacije. U napuštenu Novu Varoš partizanske jedinice su ušle oko podne 4. decembra 1941. godine.
Oslobođenjem Nove Varoši stvorena je veća slobodna teritorija na kojoj je (uglavnom u Novoj Varoši, Radojinji i Kokinom Brodu), pod neposrednim rukovodstvom Aleksandra Rankovića i Lole Ribara, izvršena reorganizacija partizanskih jedinica. Od Užičkog NOP odreda stvorena su dva bataljona, od Čačanskog jedan i od Drugog šumadijskog i Pomoravskog NOP odreda jedan bataljon. Vrhovni štab je od članova Glavnog štaba za Srbiju i Glavnog štaba za Sandžak obrazovao Srpsko-sandžački štab kao privremeno operativno rukovodstvo srbijanskih i sandžačkih jedinica na pomenutoj teritoriji. Za komandanta je postavljen Petar Stambolić, a sedište štaba nalazilo se u Kokinom Brodu. Reorganizovane jedinice iz Srbije zauzele su položaje za odbranu slobodne teritorije između reka Lima i Uvca.
Nova Varoš se zadržala kao centar slobodne teritorije sve do početka februara 1942, kada je koncentričnim napadom italijanskog okupatora, muslimanske milicije i drugih kolaboracionističkih snaga ugrožena partizanska teritorija između Lima i Uvca.[2]
Napad na Sjenicu[uredi | uredi izvor]
Da bi se proširila slobodna teritorija i osigurala od napada nemačkih snaga iz Novog Pazara, 22. decembra je, bez odobrenja i znanja Vrhovnog štaba, izvršen napad na Sjenicu, koja je bila važno mesto na pravcu eventualnog prodora nemačkih jedinica. U to vreme u njoj nije bilo okupatorskih jedinica, već je posadu činila muslimanska fašistička milicija. U napadu koji je počeo oko 6 časova učestvovali su Sandžačko-moravički bataljon (Moravička, Sjenička i Pribojska četa), Čačanski bataljon (Prva i Druga takovska i Peta ljubićka četa) i Beogradski bataljon Posavskog NOP odreda.
Varoš je praktično zauzeta bez borbe, ali zbog slabo pripremljene operacije, loše saradnje partizanskih bataljona i previđanja raspoloženja muslimanskog stanovništva okolnih sela, pokušaj osvajanja Sjenice pretvorio se u težak poraz. Lokalne vođe Hasan Zvizdić, Džemo Koničanin, hodža Sulejman Pačariz i drugi sabrali su protiv partizana snage iz okoline Sjenice i sa Peštera iz štavičkog sreza. Partizanske jedinice su imale 52 poginula, 18 ranjenih i zarobljenih boraca.[3]
Posle ovog neuspelog napada one su se povukle prema selu Lopažima, dok je Beogradski bataljon upućen u sastav Prve proleterske brigade.
Formiranje Prve proleterske brigade[uredi | uredi izvor]
Naredba CK KPJ i Vrhovnog štaba o formiranju Prve proleterske brigade doneta je 21. decembra 1941. na Staljinov rođendan. Brigada je formirana kao „1. proleterska narodnooslobodilačka udarna brigada" sa ciljem da se bori protiv okupatora za oslobođenje naroda Jugoslavije i „svih narodnih izdajica". Sačinjavaju je: Prvi i Drugi crnogorski partizanski bataljon, Kragujevački, Kraljevački i Šumadijski bataljon.[4]
Pokušaj povratka u Srbiju[uredi | uredi izvor]
Pored napada na Sjenicu i drugih svakodnevnih borbi duž Uvca s četničkim i nedićevskim snagama, partizanske jedinice su od 25. decembra 1941. do kraja januara 1942. godine nekoliko puta upale preko reke Uvca u Srbiju i uspele da probiju do Borove glave, Negbine, Ljubiša i Močioca. U toku ovih prodora one su vodile česte borbe sa četničko-nedićevskim snagama, a naročito 6. i 7. januara kod Negbine, Ljubiša i Visoke i 16. januara kod Ojkovice i Močioca. Cilj ovih prodora bio je suzbijanje četničko-nedićevske ofanzive iz Srbije i povezivanje sa partizanskim snagama koje su se zadržale u Srbiji. Ali otpor jakih neprijateljskih snaga, oštra zima s velikim snegom koji je ometao brze pokrete i manevar i fizička iscrpljenost boraca onemogućili su dublji prodor ovih jedinica, pa je Srpsko-sandžački štab doneo odluku da se vrate u Sandžak.
Posle povratka iz Srbije Prvi i Drugi. užički, Čačanski i Šumadijski bataljon ostali su na položajima duž reke Uvca od Priboja do Kladnice, braneći Novu Varoš i slobodnu teritoriju između Uvca i Lima.
Plašeći se upada partizanskih snage iz Sandžaka u Srbiju, Nedić je izvršio pripreme za napad na slobodnu teritoriju, da bi uništio partizane na toj teritoriji i zauzeo Novu Varoš. Planom je bilo predviđeno da s desne strane Uvca napadaju Požeški i Užički Nedićev odred, sa teritorije severno od Sjenice dolinom Uvca - Javorski četnički odred i četnici Đurđa Stanojevića Smederevca, iz Sjenice i s Peštera muslimanska fašistička milicija, a iz Priboja četnici Vuka Kalajitovića. U dolini Lima nalazili su se delovi italijanske divizije „Venecija“. Napad je koordiniran s napadom crnogorskih četnika Pavla Đurišića na partizanske snage u bjelopoljskom srezu. Đurišić je nameravao da izbije u selo Kamenu Goru i na reku Lim i na pravcu partizanskog povlačenja stvori protiv naših snaga na desnoj obali Lima novi front.
Prema tim neprijateljskim snagama partizanske jedinice su se nalazile u sledećem rasporedu: Prvi i Drugi užički, Čačanski i Šumadijski bataljon duž leve obale Uvca, od Kladnice (kod Sjenice) do Rutoša (kod Priboja), dok su Zlatarski bataljon i Miliševska četa držali položaje prema Bistrici, Prijepolju i Sjenici.
Pre početka opšteg napada, 1. februara 1942. godine, četnici i muslimanska fašistička milicija iz Sjenice, Halilovića i Miševića izvršili su napad u pravcu Nove Varoši. Radi suzbijanja napada, na ovaj pravac su odmah upućeni Prvi užički i Zlatarski bataljon s Miliševskom četom. Oni su uspeli 3. februara da odbace neprijatelja i prinude ga na povlačenje ka Sjenici. Time je privremeno otklonjena opasnost od bočnog napada na glavninu partizanskih snaga. Opšti napad neprijatelja otpočeo je 5. februara oko 4 časa. Prešavši reku Uvac između Priboja i Kladnice, neprijatelj je izvršio napad na Čačanski, Drugi užički i Šumadijski bataljon i prinudio ih na povlačenje prema Novoj Varoši. Istovremeno su Italijani, jačine jednog bataljona, krenuli iz Prijepolja ka Novoj Varoši - jednom kolonom preko Bistrice, a drugom preko Kostalice. Time je bila ugrožena Nova Varoš. Da bi sačuvao svoje snage od nepotrebnog gubitka, Srpsko-sandžački štab je 5. februara predveče s jedinicama napustio Novu Varoš i u toku noći se prebacio na Zlatar, gde su 6. februara bile koncentrisane sve partizanske jedinice.
Povlačenje partizana[uredi | uredi izvor]
Pošto je došao do zaključka da Zlatar zimi ne može poslužiti kao sigurna partizanska baza, tim pre što je neprijatelj držao Novu Varoš i sela oko Zlatara, Srpsko-sandžački štab je doneo odluku da napusti teritoriju između Uvca i Lima i da se prebaci u Kamenu Goru. Pokret sa Zlatara otpočeo je 6. februara po podne po velikom snegu i hladnoći od minus 25 stepeni. Posle manjih borbi sa četnicima kod Kosatice 7. februara izjutra partizanske jedinice su prešle komunikaciju Prijepolje - Sjenica i izbile na Lim kod Divaca i Lučice.
Usled blizine italijanskog garnizona u Prijepolju i jakih snaga muslimanske milicije na levoj obali reke Lima, kao i zbog povlačenja velikog broja ranjenika i bolesnika iz Nove Varoši koji su otežavali kretanje borbenih jedinica, Srpsko-sandžački štab je odlučio da se prelaz preko Lima izvrši sledeće noći. Tokom dana, pošto su bili obavešteni o dolasku partizanskih jedinica u Divce, Italijani su iz Prijepolja uputili slabe snage drumom ka Brodarevu i na Koševinu. Sa njima, muslimanskom milicijom iz Komarana i četnicima vođena je preko celog dana borba, a u toku noći 7/8. februara sve partizanske jedinice su pregazile Lim i, preko Župe, gde su predanile, izbile 9. febrara u rejon Kamene Gore i povezale se sa partizanskim jedinicam u zapadnom delu Sandžaka. Time su izvršile uspešan marš-manevar uz manje borbe i gubitke izbegle udar jake i dobro pripremljene neprijateljske ofanzive.
Prelazak preko Lima i manevar preko Zlatara povoljno je ocenio i Vrhovni štab. U pismu upućenom delegatu Vrhovnog štaba koji se nalazio sa ovim partizanskim jedinicama vrhovni komandant Tito je, pored ostalog pisao:
“Čestitamo na vrlo uspješnom pokretu pod tako teškim uslovima. Taj pokret skoro se može uporediti sa maršom proleterske brigade: Vareš - probijanje kroz neprijateljske linije kod Rajlovca - Sarajevsko polje - Bjelašnica - Trnovo.“
Posebnom naredbom u „Biltenu Vrhovnog štaba“ broj 14-15 Tito je pohvalio borce i rukovodioce ovih jedinica. Naredba glasi:
“Izržavam naše priznanje i pohvalu Srpsko-sandžačkom štabu koji je svojim umješnim manevrom uspeo ne samo da izbjegne opkoljavanje partizanskih jedinica i da ih prebaci preko Lima, nego je uspelo i da spase bolnicu, kao i neboračko stanovništvo koje je moralo da napusti svoje domove. Naročito izražavam svoje priznanje i pohvalu svima borcima ovih partizanskih jedinica, koje su u borbi, pri prelazu - gazeći reku Lim, pokazali veliko junaštvo i samoprekor.“
Čišćenje partizanskih redova[uredi | uredi izvor]
U okolini Kamene Gore partizanske jedinice su se zadržalale desetak dana. Tu je, po naređenju Milovana Đilasa, delegata Vrhovnog štaba, koji se nalazio sa ovom grupom srbijanskih partizanskih bataljona, doneta odluka da se jedinice očiste od svih kolebljivaca i bolešljivih boraca.
Na osnovu ove odluke, oko 250 boraca je otpušteno iz jedinica, a naročito onih boraca koje su se u Novoj Varoši nalazili u partizanskoj četi "Maksim Gorki". Ovi borci su se, u manjim grupama ili pojedinačno sami i bez oružja, probijali prema Foči i Čajniču, preko nesigurne teritorije zapadnog dela Sandžaka, kojom su krstarile četničke i druge razbojničke i pljačkaške bande. Na tom putu neki od njih su uhvaćeni, opljačkani i na svirep način ubijeni.
Sa odlukom Milovana Đilasa nije se saglasio Vrhovni štab. Vrhovni komandant Tito, čim je saznao kakva je krupna greška učinjena prema bolesnim i iznemoglim borcima u Kamenoj Gori, je uputio pismo Đilasu i oštro kritikovao ovakav njegov postupak. Tito je, 18. februara 1942. godine pored ostalog, pisao: “Smatramo da ste nepravilno i nepravedno postupili sa ljudstvom koje ste otpuštali da luta. Tako neorganizovane otpuštene skupine paniku izazivaju u pozadini i nanose nam štetu u političkom pogledu... To je ljudstvo prošlo kroz velike borbe, kroz velika iskušenja i ostalo vjerno, dalo se na veliki i daleki put.“
Tito je naredio da se sve ovo ljudstvo prikupi, a pojedincima da se dodele zadaci koje mogu da izvršavaju.
Posledice[uredi | uredi izvor]
Za vreme boravka u Kamenoj Gori ukinut je Srpsko-sandžački štab, a partizanske jedinice su se organizaciono i politički učvrstile i malo odmorile, pripremavši se za ulazak u Drugu proletersku brigadu. Zatim su izvršile marš i, uz borbe sa Italijanima i četnicima kod Krnjače, Bučja i blizu Boljanica prebacile u Čajniče.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b Petranović 1992.
- ^ B. Gledović, Ustanak u Srbiji i narodnooslobodilačka borba u Sandžaku u prvoj godini oslobodilačkog rata, Rukovođenje narodnooslobodilačkom borbom i revolucijom u Srbiji 1941-1945, Beograd, 1988, 114. str.
- ^ M. Ćuković, Sandžak, Beograd, 1964, 210. str.
- ^ J. B. Tito, Sabrana djela, tom 8, 30.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Petranović, Branko (1992). Srbija u Drugom svetskom ratu 1939—1945. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar.