Rade Končar

Za druge upotrebe, pogledajte Rade Končar (višeznačna odrednica).

rade končar
Rade Končar
Lični podaci
Datum rođenja	(1911-08-06)6. avgust 1911.
Mesto rođenja	Končarev Kraj, kod Plitvičkih Jezera, Austrougarska
Datum smrti	22. maj 1942.(1942-05-22) (30 god.)
Mesto smrti	Šibenik, Kraljevina Italija
Profesija	elektro mehaničar
Porodica
Supružnik	Dragica Končar
Deca	Rade Končar
Delovanje
Član KPJ od	jula 1933.
Učešće u ratovima	Narodnooslobodilačka borba
U toku NOB	Član Operativnog rukovodstva CK KPH
sekretar CK KP Hrvatske
Period	mart 1940 — jul 1941.
Prethodnik	Đuro Špoljarić
Naslednik	Vlado Popović
Heroj
Narodni heroj od	avgusta 1942.

Rade Končar (Končarev Kraj, kod Plitvičkih Jezera, 6. avgust 1911 — Šibenik, 22. maj 1942) bio je komunistički revolucionar, sekretar Centralnog komiteta KP Hrvatske i član CK KP Jugoslavije, jedan od organizatora Narodnooslobodilačke borbe u Hrvatskoj i narodni heroj Jugoslavije.

Mašinbravarski zanat je učio u Leskovcu od 1922. do 1925, a početkom 1927. zaposlio se u Električnoj centrali u Beogradu. Tu se priključio radničkom pokretu i 1932. postao član Saveza komunističke omladine, a naredne godine član tada ilegalne Komunističke partije. Za vreme odsluženja vojnog roka, avgusta 1934. uhapšen je zbog komunističkog delovanja i osuđen na godinu dana zatvora. Nakon izlaska iz zatvora, zaposlio se u fabrici „Simens” u Zagrebu. Tu se povezao sa komunističkim organizacijama i od 1936. bio član Mesnog komiteta KPJ za Zagreb. Krajem iste godine ponovo je uhapšen i podvrgnut mučenju u policiji. Iz istražnog zatvora je pušten oktobra 1937. godine.

Kao istaknuti partijski radnik mlađe generacije, 1939. je kooptiran u članstvo Centralnog komiteta KP Hrvatske, a od kraja iste godine je bio vršilac dužnosti sekretara CK. Marta 1940. zvanično je postao sekretar CK KPH, a na Petoj zemaljskoj konferenciji KPJ izabran je za člana Politbiroa CK KP Jugoslavije. Zbog stalnih policijskih potera za njim u Zagrebu, početkom 1941. prešao je u Beograd, gde je nakratko vršio dužnost sekretara Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju. Nakon okupacije Jugoslavije, aprila 1941. vratio se u Zagreb.

U toku leta i jeseni 1941, kao član novog Operativnog rukovodstva KP Hrvatske, radio je na organizovanju ustanka u rezanim delovima Hrvatske. Septembra 1941. učestvova je na savetovanju Glavnog štaba NOPO Jugoslavije u Stolicama, kod Krupnja. Početkom oktobra 1941. otišao je u Dalmaciju, gde je radio na organizovanju ustanka protiv italijanskog okupatora. U jednom okršaju sa italijanskim karabinjerima 17. novembra 1941. ranjen je i zarobljen. Uprkos raznim mučenjima u zatvoru, nije hteo da kaže ništa o sebi, pa je istražiteljima trebalo dosta vremena da otkriju njegov pravi identitet. Sredinom maja 1942, sa grupom od 60 antifašista prebačen je u Šibenik, gde je od Specijalnog suda za Dalmaciju osudio na smrt. Streljan je 22. maja 1942. na Šubićevcu u Šibeniku, zajedno sa još 25 antifašista.

Nekoliko meseci nakon smrti, među prvim partizanskim borcima je sredinom avgusta 1942. proglašen za narodnog heroja. Narodnim herojem proglašena je i njegova supruga Dragica Končar (1915—1942), koju su ustaše ubile 21. avgusta 1942. u zatvoru na Savskoj cesti u Zagrebu. Njihov sin — Rade Končar, kao tek rođena beba, bio je jedan od „najmlađih ilegalaca” za kojim je tragala ustaška policija.

Biografija

Poreklo i porodica

Rade Končar je rođen 6. avgusta 1911. u selu Končarev Kraj, u blizini Plitvičkih jezera u Lici. U vreme njegovog rođenja, ovo selo smešteno na polovini puta između Otočca i Korenice, činilo je dvadesetak porodica sa preko 100 žitelja. Kako se većina porodica prezivala Končar, selo je nosilo naziv Končarev kraj. Končari su Srbi i u ove krajeve su se doselili u 16. veku, najverovatnije iz međurečja Pive i Tare. Najstariji Radin predak, koji se naselio u Končarevom Kraju bio je njegov čukundeda Vasilije Končar, koji je ovde izgradio drvenu stočarsku kolibu. Njegov sin, Radin pradeda, Vasilije sagradio je kuću od brvana, a tek uoči Radinog rođenja, njegov otac Geodon Geca je sazidao kamenu kuću, koja je zapaljena u toku Drugog svetskog rata.

Ulaznica za Memorijalni muzej Rade Končara, koji se nalazio u njegovoj rodnoj kući u Končarevom kraju. Kuća je bila uništena tokom Drugog svetskog rata, a nakon rata je obnovljena i u njoj se od 1959. do 1991. godine nalazio spomen-muzej.

Vasilije Končar poživeo je dugo godina i umro je za vreme Prvog svetskog rata. Pošto su njegov sin Mile i snaja Milija rano umrli, Vasilije je odgajio unuka Geodona, koji je rođen 14. septembra 1882. godine. On se 1904. oženio Stakom Končar zvanom Žuna, ćerkom Latinke i Vaje Končara, rođenom 6. oktobra 1883. godine. Geco i Staka izrodili su dvanaestoro dece:

1. Milka, udata Drakulić, rođena 2. januara 1905, bila je učesnik NOR od 1941, a umrla je 1943. od epidemije tifusa
2. Milan Mile Končar rođen 18. maja 1906, bio je rudar, a umro je 1937. u Valjevu od tuberkuloze
3. Rade Končar
4. Dragica, udata Drakulić, rođena 4. januara 1913, bila je učesnik NOR i nosilac Partizanske spomenice 1941, a nakon Drugog svetskog rata je živela u Drakulić Rijeci
5. Nikola Končar rođen 1915, bio je učesnik NOR i nosilac Partizanske spomenice 1941, a poginuo je nesrećnim slučajem u lovu 1954.
6. Soka Končar rođena 14. maja 1919. umrla je nakon 15 dana
7. Bogdan Končar rođen 8. maja 1920, bio je učesnik NOR od 1941, a streljan je januara 1943. kao sekretar Kotarskog komiteta KPH za Plitvička Jezera
8. Marija, udata Divjak, rođena 16. januara 1922, bila je učesnik NOR i nosilac Partizanske spomenice 1941, a nakon Drugog svetskog rata je sa suprugom Blagojem i majkom živela u Plitvičkim Jezerima
9. Danica Končar rođena 3. maja 1924. umrla je nakon nekoliko meseci
10. Đuro Končar rođen 7. marta 1927. bio je učesnik NOR i nakon Drugog svetskog rata je živeo u Zagrebu
11. Budimir Bude Končar rođen 26. januara 1929, bio je učesnik NOR i nakon Drugog svetskog rata je živeo u Beogradu, gde je bio direktor „Jugokomerca”
12. Ilija Končar rođen 13. juna 1931, kao dete je bio učesnik NOR, a posle Drugog svetskog rata je živeo u Zagrebu

Končarevi su za ondašnje prilike bili srednje imućna porodica i u njihovoj kući nije bilo gladi. Bavili su se poljoprivredom i stočarstvom. Radetov otac Geco je 1906. godine, kao i hiljade njegovih zemljaka, otišao u Ameriku iz koje se vratio 1910. godine. Nakon povratka on je na porodičnom imanju sazidao novu kamenu kuću, koja je bila najveća u čitavom selu. U ovoj kući rođen je avgusta 1911. godine Rade Končar, koji je ima dobio po stricu Radetu, čoveku poznatom po poštenju i hrabrosti. Kršten je krajem istog meseca u pravoslavnoj crkvi Svetog oca Nikolaja u Gornjim Vrhovinima, a kum mu je kao i ostaloj braći i sestrama bio Božo Vukmirović. Nakon izbijanja Prvog svetskog rata, u jesen 1914. godine Geco Konačar je bio mobilisan u Austrougarsku vojsku i poslat u Galiciju na „Ruski front”, gde je 1916. godine teško ranjen, nakon čega je pao u rusko zarobljeništvo i odveden u grad Omsk u Sibiru. Kao ranjenik nije se mogao priključiti Srpskom dobrovoljačkom korpusu, ali ni Crvenoj gardi u koju su stupili mnogi njegovi bivši saborci, među kojima i oko 400 Ličana. Nakon Oktobarske revolucije, boljševici su početkom 1918. godine zaključili mir sa Nemcima, nakon čega se pojavila prilika za povratak kući ratnih zarobljenika. Geco je bio u prvoj grupi od 100.000 ratnih zarobljenika koji su se vratili iz Rusije. Nakon povratka bio je ponovo mobilisan, ali nije poslat na front ili u borbu, već se sa grupom povratnika nalazio u nekoj vrsti pritvora u kasarni u Otočcu.

Godine 1941. na početku Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, roditelji i devetoro braće i sestara Rade Končara, s obzirom da je on bio jedan od organizatora ustanka, priključilo se Narodnooslobodilačkom pokretu (NOP) ili stupilo u prve partizanske jedinice. U toku rata su pored Rade i njegove supruge Dragice, stradali njegov brat Bogdan Končar i sestra Milka Drakulić. Takođe, u toku rata je kao žrtva fašističkog terora stradao i Radin otac Geodon koga su ustaše streljale 1944. godine. Iz rata su kao nosioci Partizanske spomenice 1941. izašli — Dragica, Marija i Nikola Končar, dok su Rade i njegova supruga proglašeni za narodne heroje.

Šegrtovanje

U osnovnu školu u obližnjem selu Babin Potok Rade Končar je pošao septembra 1918. godine. Pošto je ova škola i cela njena arhiva izgorela u toku Drugog svetskog rata, nije poznato kakav je Rade bio učenik, mada je od strane njegovih savremenika iz školskih dana ocenjen kao dobar đak. Da je Rade bio dobar đak navodi i činjenica da ga je učitelj Miloš Delić dosta hvalio i da je na kraju četvrtog razreda 1922. godine njegovim roditeljima predložio da ga pošalju na učenje zanata, pošto nisu imali sredstava za drugo školovanje. Učitelj Miloš je bio pretplaćen na mesečni list Srpskog privrednog društva „Privrednik” pa je učenicima četvrtog razreda čitao o mogućnosti besplatnog školovanja, a one najbistrije je upućivao da se prijave na privrednikov konkurs. Nakon dogovora sa Radinim roditeljima, učitelj Miloš i Rade su krajem juna 1922. godine popunili i poslali prijavu za odlazak na učenje zanata. Pored Končara, za privrednikove pitomce je 1922. godine primljeno i nekoliko dečaka iz Končarevog Kraja i okolnih sela — Milan, Stevo i Dane Končar, kao i Nikola Delić iz Babinog Potoka i Nikola Štetić iz Crne Vlasti, koji je šegrtovao zajedno sa Radom.

Leskovac, krajem 1920-ih godina

Sredinom jula 1922. godine Rade je otišao u Zagreb, gde je od strane „Privrednika” upućen na učenje mehaničarskog zanata u Prvu srpsku metalnu fabriku i gvožđarsku radnju „Kukar i Jović” u Leskovcu, koju je 1911. godine osnovao Trajko Đorđević Kukar. Ukupno 15 dečaka iz Like, među kojima su bili Rade Končar i Nikola Štetić, došli su u Leskovac, gde su upisali Zanatsku školu. Svi šegrti fabrike „Kukar i Jović” stanovali su zajedno u jednoj prostoriji sa drvenim krevetima na sprat, a radili su naporno od 6 ujutro do 18 časova uveče, a neretko i nakon toga i gazdinom vrtu ili na okućnici nekog majstora. U večernjim satima šegrti su bili obavezni da pohađaju Zanatsko-trgovačku školu u Leskovcu, koju je Rade završio 1925. godine. Tokom šegrtovanja, svoje slobodno vreme, zajedno sa ostalim šegrtima, Rade je provodio na igralištu Radničkog sportskog kluba „Sloboda”. Pored sportskih druženja, okupljeni radnici i šegrti ovde su dobijali saznanja o radničkom pokretu. Pored Koste Stamenkovića, jednog od glavnih leskovačkih boraca za radnička prava, Rade Končar je ovde upoznao i druge istaknute radničke borce i revolucionare, među kojima i Blagoja Nikolića, učesnika Oktobarske revolucije. Nakon završetka šegrtovanja, jula 1925. godine, Rade je sa trojicom svojih drugova i zemljaka, iznajmio sobičak na periferiji Leskovca i nastavio da radi kao kalfa kod „Kukara i Jovića”, sve do avgusta 1926. godine. Nakon toga, Končar je upoznao jednog starog montera Jozefa Mloteka s kojim je najpre radio u Leskovcu, a potom i u Grdelici u firmi „Jovanović i Popović”.

Život u Beogradu i početak partijske aktivnosti

Nakon pet godina provedenih u Leskovcu i njegovoj okolini, Rade je februara 1927. godine došao u Beograd. Kao šesnaestogodišnji kalfa, sa diplomom leskovačke niže Zanatsko-trgovačke škole, nastojao je da što pre položi majstorski ispit i da se osamostali kako bi mogao da zarađuje za život. Ipak njegov dolazak u Beograd, bio je vezan za njegovo poznanstvo sa monterom Jozefom Mlotekom, koji je u Beogradu dobio posao da montira nova postrojenja za beogradsku Direkciju tramvaja i osvetljenja (Električna centrala). Zajedno sa Mlotekom, Končar je stanovao u stanu koji se nalazio u dvorištu Električne centrale, gde su radili na montiranju novih postrojenja, uglavnom kotlova, koji su bili dobijeni od Nemačke na ime ratne odštete. Po savetu montera Mloteka, na jesen iste godine Rade je upisao jednogodišnju večernju majstorsku školu, koju je završio juna 1928. godine. Nakon toga prestao je da bude nekvalifikovani radnik i u Električnoj centrali je zaposlen kao bravar.

Posao montiranja kotlova, kao i dve turbine, u Direkciji tramvaja i osvetljenja završen je decembra 1928. godine, nakon čega je prestala potreba za angažovanjem montera Mloteka, koji je potom otputovao iz Beograda. Odlaskom Mloteka, Rade je izgubio stan u Električnoj centrali, pa je morao iznajmiti sobu. U ovom periodu sedamnaestogodišnji Končar se sve više interesovao za društvena zbivanja, podstaknut lošim uslovima radničkog života. Tokom 1928. godine na njega su veliki utisak ostavila dva događaja — suđenje dvadesetpetorici mladih komunista u Beogradu u februaru, kao i suđenje Josipu Brozu u Zagrebu u novembru. Prvi proces ostavio je na njega lični doživljaj jer je video kako žandarmi vode mlade uhapšene komuniste kroz grad i javno ih tuku, dok je o drugom „Bombaškom procesu” čitao u novinama. Bio je oduševljen držanjem optuženog Broza, koji je javno priznao da je komunista. Pored ovoga 1928. godinu je obeležio i atentat u Narodnoj skupštini, koji je bio povod za uvođenje šestojanuarske diktature 1929. godine. Ekonomski život u Kraljevini Jugoslaviji bio je sve teži usled čega je veliki broj radnika ostajao bez posla, a među njima i nakratko Končar koji je od kraja januara do početka marta 1931. godine bio bez posla, ali je ponovo primljen u Direkciju za tramvaje i osvetljenje.

Tramvajska okretnica na Pozorišnom trgu u Beogradu, 1930-ih godina

Končar je bio nezadovoljan svojim položajem, pa se stalno trudio da ga popravi sticanjem novih znanja, zbog čega je na jesen 1929. godine upisao večernju Višu zanatsku majstorsku školu, koju je pohađao do proleća 1932. godine. Pored posla i večernjeg školovanja, nalazio je vreme i za sportske, uglavnom fudbalske aktivnosti u Sportskom klubu „Električna centrala”, mada je voleo i druge sportove — plivanje i atletiku. Takođe je odlazio i na čitalačke kružoke na Zvezdaru. Još od 1928. godine Končar je bio bio član prvog tima „Električne centrale”, a obično se nalazio na poziciji golmana ili centarhalfa. Od januara 1932. godine je bio član Beogradskog loptačkog saveza, koji je bio podsavez Jugoslovenskog nogometnog saveza. Većina Radnih fudbalskih drugova kasnije se sledeći njegov primer uključila u Savez komunističke omladine. Jedan od Radinih fudbalskih drugova bio je i narodni heroj Bora Marković, koji je poginuo na Kadinjači 1941. godine.

Končarev rad u Direkciji tramvaja, kao i sportsku karijeru, prekinuo je maja 1932. godine poziv na odsluženje vojnog roka. Odlazak u Otočac, radi javljanja vojnom okrugu, bila je prilika da nakon deset godina poseti rodno selo Končarev Kraj i vidi roditelje, braću i sestre. Na zdravstvenom pregledu lekarska komisija je Radu ocenila kao privremeno nesposobnog za vojsku, ali je on bio uporan da ga prime, pravdajući se da je zbog odlaska u vojsku napustio posao, kao i sada teško naći novi je ima dosta nezaposlenih bravara. Uspeo je da ubedi lekarsku komisiju da ga primi i postao je vojnik 22. artiljerijskog puka Jugoslovenske vojske raspoređenog u Kalinoviku. Ipak naporan vojnički život brzo je narušio Radino zdravlje, pa se nakon dva meseca razboleo od upale pluća. Nakon lečenja u bolnici u Sarajevu, bio je privremeno otpušten iz vojske, pa se krajem avgusta iste godine ponovo vratio u Beograd.

Po povratku u Beograd, Končar je bezuspešno tražio posao. Stanovao je kod svog druga Bože Milenkovića i njegove porodice. Vreme je u potrazi za poslom je provodio sa radnicima na zborovima i u sindikalnim prostorijama. U ovom periodu, kao nezaposlen i obespravljen radnik Rade je došao u dodir sa revolucionarno opredeljenim radnicima preko kojih je stupio u tada ilegalnu organizaciju Saveza komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ). Na mladog Končara revolucionarni skojevci su ostavili veliki utisak i on je počeo da oko sebe okuplja mlade radnike i širi njihove ideje. Polovinom novembra 1932. godine, pozvan je u Direkciju tramvaja i osvetljenja jer se upraznilo jedno mesto pa je ponovo bio zaposlen. Odmah po prijemu u Direkciju, osnovao je u njoj skojevsku ćeliju u koju je uključio najpouzdanije radnike, među kojima i Boru Markovića. Pored ove ćelije, Končar je bio aktivan i u drugim skojevskim organizacijama — u ćeliji formiranoj u tekstilnoj fabrici „Ječmenica”, kao i povezan sa skojevcima sa Beogradskog univerziteta. Često je navraćao u Studentski dom, gde su ga znali pod ilegalnim imenom „Nikola Mašinac”.

Sprovodeći novu direktivu Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) — „komunisti u sindikate” — Rade Končar i članovi njegove skojevske ćelije iz Električne centrale odlučili su januara 1933. godine da se upišu Savez metalaca, koji je delovao u okviru Ujedinjenog radničkog sindikalnog saveza Jugoslavije (URSSJ). Nedelju dana kasnije, Rade je bio izabran za sekretara tek osnovane URS-ove sindikalne podružnice u Električnoj centrali, a krajem februara je prisustvovao Godišnjoj konferenciji beogradske podružnice Saveza metalaca Jugoslavije. Na konferenciji je došlo do sukoba između revolucionarne komunističke i konzervativne socijaldemokratske struje, a u novo rukovodstvo je bio izabran i jedan broj mlađih revolucionarnih kadrova, među kojima je bio Rade Končar i nekoliko njegovih drugova. Godine 1933. je bila veoma značajna za obnovu partijske organizacije u Beogradu, jer su instruktor CK KPJ Asim Mujkić i član Politbiroa CK KPJ Blagoje Parović te godine formirali novi Mesni komitet KPJ za Beograd, koji je imao trinaest partijskih ćelija sa oko 80 članova partije. Jedna od trinaest partijskih ćelija bila je i ona u Električnoj centrali, u kojoj je jula 1933. godine Rade Končar primljen u članstvo Komunističke partije Jugoslavije.

Prvo hapšenje i robija

Zgrada beogradskog zatvora „Glavnjača”

Končarevu partijsku aktivnost u Beogradu, prekinuo je poziv na dosluženje vojnog roka, maja 1934. godine kada je ponovo otišao u Kalinovik u Četvrtu bateriju 22. artiljerijskog puka. Ne dugo po njegovom odlasku iz Beograda, policija je uspela da izvrši veliku provalu u beogradsku partijsku organizaciju. Hapšenje jednog šegrta, jula 1934. godine pokrenulo je partijsku provalu, a istragu je vodio lično Milan Aćimović, šef Odeljenja opšte policije. Tada je provaljen čitav Mesni komitet KPJ za Beograd, a među uhapšenim komunistima su se tada našli — Slobodan Škerović, Pavle Pap, Kristina Kovačević, Dobrivoje Radosavljević i dr. Jedan od uhapšenih, Dragoslav Radovanović je policijskim islednicima govorio o svojim susretima sa Končarem. Odmah nakon toga, Odeljenje opšte policije Uprave grada Beograda je poslalo dopis komandantu 22. artiljerijskog puka, pa je nekoliko dana kasnije 10. avgusta stražarno sproveden u Beograd, u zatvor Uprave grada Beograda, poznat kao „Glavnjača”. Odmah po dolasku bio je saslušan od strane Milana Aćimovića i Svetozara Vujkovića, ali je na saslušanju porekao sve veze sa komunističkom organizacijom i ljudima koji su ga sumnjičili. Isleđivanja su nastavljena i narednih dana, uz fizičku torturu islednika Vujkovića i Đorđa Kosmajca, a pošto je Končar uporno odbijao da bilo šta prizna, bio je prebačen u samicu. Nakon dvanaestodnevne torture, Končar je 23. avgusta zajedno sa ostalim članovima „Škerovićeve grupe”, u kojoj je bilo 28 uhapšenih, predat Državnom sudu za zaštitu države i iz „Glavnjače” prebačen u zatvor na Adi Ciganliji.

Suđenje optuženim komunistima bilo je zakazano za oktobar, ali je ubistvo kralja Aleksandra u Marselju odložilo početak suđenja, koje je održano od 10. do 15. decembra 1934. godine. Presuda kojom je 16 optuženih osuđeno na ukupno 27 godina zatvora, doneta je 20. decembra. Rade Končar je proglašen krivim i osuđen na godinu dana zatvora i tri godine gubitka građanskih prava. Sutradan nakon donošenja presude, Končar i ostali optuženi su prebačeni u zatvor u Sremskoj Mitrovici na odsluženje zatvorske kazne, u koju im je uračunat boravak u istražnom zatvoru. Prva tri meseca proveo je u samici, a krajem marta 1935. godine je prebačen u zajedničku sobu, u kojoj je proveo još tri meseca do isteka kazne. Ovaj period iskoristio je za marksističko uzdizanje, jer su stariji robijaši-komunisti koji su bili osuđeni na duže vremenske kazne u ovom zatvoru organizovali pravi „marksistički univerzitet” na kome su držani kursevi (u zavisnosti od dužne kazne polaznika) za partijske aktiviste koji nisu imali dovoljno marksističkog obrazovanja. U toku boravka u zatvoru, Končar se upoznao sa metalskim radnikom Dragutinom Sailijem, preko koga je dobio veze za povezivanje sa partijskom organizacijom u Zagrebu.

Iz zatvora u Sremskoj Mitrovici Končar je pušten 8. avgusta 1935. godine tačno na godišnjicu od hapšenja u Kalinoviku, ali ga je zagrebačka policija, koja je imala zadatak da ga sprovede iz Mitrovice u Zagreb, u pritvoru zadržala nekoliko dana pa je tek 16. avgusta u pratnji jednog žandarma stigao u opštinu u Plitvicama, jer je nakon zatvora bio proteran u mesto rođenja. Opštinske vlasti su tada prisiljavale Radinog oca Geodona da otiskom prsta potpiše već napisanu izjavu da se odriče sina, što je on odbio. U rodnom selu Rade je ostao oko mesec i po dana, a krajem septembra je otputovao za Zagreb. Tokom boravka u Končarevom Kraju, oko Rade se okupljala grupa mladih koja je od njega dobila prva saznanja o revolucionarnom radničkom pokretu i njegovim ciljevima, kao i o socijalnim problemima u društvu, komunizmu i dr.

Život u Zagrebu i početak partijskog rada

Krajem septembra 1935. godine Rade Končar je došao u Zagreb i odmah je otišao da se javi u Upravu bravarske sekcije zagrebačke podružnice Saveza metalaca na preporuku koju je dobio od Dragutina Sailija. Preko Lovre Brumena i Brane Resimića, Končar je uspeo da se poveže sa Milanom Milanovićem Zubarom sekretarom jedne od partijskih ćelija pri Mesnom komitetu KPJ za Zagreb, koji je bio i predsednik Radničke sportske zajednice. Dolazak u Zagreb za Radu je bio veoma težak jer je u policiji bio registrovan kao osuđivani komunista i robijaš, a bio je i bez stana, radnog mesta, knjižice osiguranja i bez drugih građanskih prava naredne tri godine. Prvo vreme stanovao je kod rođaka Milana Končara, a pomagao mu je i mlađi brat Bogdan koji je u Zagrebu učio zanat. Drugovi Radi nisu mogli da pomognu oko pronalaska posla, ali su ga već u oktobru primili u Upravu bravarske sindikalne sekcije. Kako je bio nezaposlen, slobodno vreme je koristio za svakodnevne obilaske bravarskih radionica, gde je agitovao za učlanjenje u Savez metalaca. Dočekivao je radnike na ulazima u fabrike i govorio im o neophodnosti sindikalnog organizovanja. U ovom poslu mu je značajno koristilo, jer je tokom zatvora izučio Rezoluciju o sindikalnom pitanju, donetu na Četvrtoj zemaljskoj konferenciji KPJ, decembra 1934. godine. Pored agitacionih poslova, dobio je i zadatak referenta, što je značilo da je trebalo da ugovori masovniji sastanak sa radnicima i s njima na sednici fabričke podružnice raspravlja o organizovanju. Iscrpljen sindikalnim obavezama i slabom ishranom, Rade se krajem januara 1936. godine razboleo od žutice. Pošto je bio nezaposlen nije mogao u bolnicu, pa su ga fiktivno zaposlili kod jednog majstora, koji je bio simpatizer komunista i prijavili Okružnom uredu za osiguranje radnika, nakon čega je primljen u bolnicu, gde je ostao sve do kraja februara.

Spomenik Radi Končaru u fabričkom krugu Končar Elektroindustrije u Zagrebu, rad vajara Vanje Radauša iz 1952. godine. Spomenik se prvobitno nalazio na visokom postamentu ispred upravne zgrade fabrike „Rade Konačar”, a nakon osamostaljenja Hrvatske od SFRJ 1991. godine je skinut sa postamenta i prenet u fabrički krug, gde se i danas nalazi.

Uporedo sa radom u sindikalnoj organizaciji Saveza metalaca, Rade Končar je bio aktivan i u Radničkom sportskom društvu „Metalac”, gde je na poziciji beka igrao u fudbalskom timu i bio član Upravnog odbora. Njegovom inicijativom osnovan je juniorski fudbalski tim, kao i ženska sekcija hazene (sport koji je prethodio rukometu). Njegova aktivnost u „Metalcu” rezultirala je da fudbalski tim od 32 utakmice dobije njih 12. Pored Končara, u ovo vreme je bio aktivan i Marko Orešković Krntija, kome su zbog gubitka građanskih prava vlasti zabranile da vozi taksi. Njih dvojica su uložila ogroman napor da od „Metalca” naprave „mali radnički univerzitet”, gde su članovi sticali osnovne pojmove iz raznih oblasti.

Polovinom marta 1936. godine Končar je u Zagrebu konačno dobio zaposlenje u fabrici „Jugoslovensko Simnes d.d.” gde je radio za glodalicom koja je izrađivala različite alate za centriranje motora. U vreme njegovog zaposlenja „Simens” je prerastao iz radionice u fabriku, koja je počela sa proizvodnjom vlastitih elektro-motora do 30 konjskih snaga i imala više od 40 zaposlenih radnika i nekoliko šegrta. Do Radinog dolaska radnici „Simensa” nisu bili sindikalno organizovani, pa je on počeo da radi na formiranju sindikalne organizacije, a uporedo sa tim i prve partijske ćelije. U ovom poslu mu je značajno pomogao mladi radnik Joža Vlahović, koji je bio član Mesnog komiteta SKOJ-a za Zagreb i šahista u „Metalcu”. Končar je Vlahovića uz još dvojicu radnika primio u članstvo KP Jugoslavije, nakon čega je formirao prvu partijsku ćeliju u „Simensu”.

Sredinom 1930-ih godina, nakon Četvrte zemaljske konferencije KPJ, u Zagrebu je osnovan novi Pokrajinski komitet KPJ za Hrvatsku i novi Mesni komitet KPJ za Zagreb, a na području čitave Hrvatske Komunistička partija Jugoslavije je imala oko 180 partijskih ćelija sa ukupno 1.030 članova. Pored Pokrajinskog komiteta za Hrvatsku, u Zagrebu se od početka 1936. godine nalazio i deo centralnog partijskog rukovodstva KPJ što je znatno uticalo na jačanje partije u zemlji. Aktivnost komunista bila je posebno jaka u sindikatima. Na Pokrajinskoj konferenciji Ujedinjenog radničkog sindikalnog saveza za Hrvatsku i Slavoniju, marta 1936. godine bio je veliki broj radničkih delegata iz proizvodnje, koji su bili komunisti, za razliku od ranijih Konferencija gde su većinu delegata činili činovnici radničkih komora i okružnih ureda za osiguranje radnika. Jedan od delegata i govornika na ovoj Konferenciji bio je i Rade Končar. Gotovo u isto vreme održana je i godišnji sastanak bravarske sekcije Saveza metalaca na kojoj je konstatovan značajan uspeh u radu — za godinu dana ova organizacija je sa 16 članova narasla na ukupno 158 bravarskih majstora, kalfi i šegrta. Ovaj uspeh je u velikoj meri bio rezultat Končarevog aktivnog rada, zbog čega je bio izabran za sekretara bravarske sekcije. Tokom proleća i leta 1936. godine nova Uprava bravarske sekcije je radila na formiranju novih i reorganizovanju i jačanju postojećih podružnica, koje su postojale u svim većim bravarskim preduzećima i radionicama. Končar je u toku letnjih meseci poveo bravarske radnike u veliki štrajk, koji je bio prvi štrajk bravarskih radnika u Zagrebu posle 1923. godine. Pošto se štrajk uspešno završio 25. avgusta, znatno je uticao na jačanje ugleda bravarske sekcije Saveza metalskih radnika čije se članstvo tada gotovo udvostručilo. Odmah uspešno završenog štrajka, Končar je septembra 1936. godine, na predlog svog druga sa robije Dragutina Sailija i člana Pokrajinskog komiteta KPJ za Hrvatsku, uključen u članstvo Mesnog komiteta KPJ za Zagreb, koji je tada svega tri člana — sekretar je bio Radin drug iz Saveza metalaca i „Metalca” Ivo Bobinec, a članovi su bili Vilim Kuhn i Rade Končar. Prihvatajući dužnost člana Mesnog komiteta, Končar je morao je da napusti mesto sekretara i člana Uprave bravarskih radnika, kao i rad u sindikatu i da se u potpunosti posveti partijskom radu.

Ponovno je bio uhapšen krajem 1937. godine, no u oktobru, beogradski Državni sud za zaštitu države oslobodio ga je zbog nedokazane veze s komunistima.

Revolucionarni rad

Godine 1938, postao je član zagrebačkog Oblasnog komiteta KPH i Centralne uprave SMRJ. Kao pouzdanik Tita i Centralnog komiteta KPJ, bio je glavni oslonac njihove politike preustroja KPH. Leta 1939, postao je član njenog privremenog vođstva, od jeseni član Politbiroa CK KPH, te neformalni sekretar partije. Krajem iste godine, postao je i član CK KPJ.

Od januara 1940. godine, živeo je u ilegali u Zagrebu, osim kad je između januara i aprila 1941. delovao u Srbiji. Aprila 1940, postao je organizacioni sekretar KPH, a u avgustu je na Prvoj konferenciji KPH bio izabran za sekretara njenog Centralnog komiteta. U oktobru iste godine, postao je član Politbiroa CK KPJ.

Posle Aprilskog rata, bio je aktivan na organizovanju akcija protiv okupacione vojske i njenih kolaboracionista. Tokom druge polovine jula, boravio je u Karlovcu i na Kordunu bio koordinator napada na ustaške jedinice i učestvovao u osnivanju partizanskih odreda. Tokom avgusta i septembra, u Zagrebu je bio organizator i koordinator više oružanih akcija. Septembra 1941. godine učestvovao je na vojno-političkom savetovanju u Stolicama. Posle toga dolazi u Split, gde organizuje pokret otpora prema italijanskoj okupacionoj vojsci. Njegovi napori rezultovali su spektakularnim akcijama prema italijanskim vojnicima, lokalnim fašistima i kolaboracionistima koji su strahovali od samog pomena Končara.

Rade Končar

pjesma jedne mladosti

ponos zemlje

što rađa heroje

putem borbe do slobode radosti

mogu samo oni koji se ne boje.

deo iz pesme „Rade Končar” Borisa Bizetića,

Dana 17. novembra 1941. godine, Končara su tokom okršaja ranili i uhapsili Italijani. Biva mučen kada odbija da oda svoj identitet. Italijanska vojska saznaje njegovo ime posle pronalaženja kraljevskih dokumenata od strane ustaša u Zagrebu. Uprkos nastojanjima partizana da se zameni za zarobljene italijanske oficire, italijanski Specijalni sud za Dalmaciju u Šibeniku osudio ga je na smrtnu kaznu 21. maja. Upitan da li želi tražiti pomilovanje, odgovorio je da „milosti ne traži, niti bi je dao“. Streljan je, 22. maja 1942. godine, u Šibeniku zajedno sa 25 drugih antifašista.

Narodni heroj

Vest o smrti Rade Končara, generalni sekretar KPJ i Vrhovni komandant NOP i DV Jugoslavije Josip Broz Tito primio je tokom marša proleterskih brigada sa Zelengore u Bosansku krajinu. Nekoliko meseci kasnije, sredinom avgusta 1942. Vrhovni štab NOP i DVJ doneo je odluku o proglašenju Rade Končara za narodnog heroja. U „Biltenu Vrhovnog štaba“ br 17-19 o proglašenju Rade Končara za narodnog heroja piše:

Na predlog CK KPH i Glavnog štaba NOP i DV za Hrvatsku, dodeljuje se naziv narodnog heroja drugu Radi Končaru, sekretaru KPH i organizatoru partizanskih odreda u Hrvatskoj i Dalmaciji. Drug Rade Končar je poginuo junačkom smrću, strijeljan od italijanskih fašističkih okupatora.

Decembra 1942. Trinaesta proleterska udarna brigada Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, dobila je ime po njemu. Njegovi posmrtni ostaci su posle rata, preneti iz Šibenika i sahranjeni u Grobnicu narodnih heroja na zagrebačkom groblju Mirogoj.

Tokom Narodnooslobodilačkog rata, pored Radeta, poginula je njegova supruga Dragica (1915—1942), koja je takođe proglašena za narodnog heroja, i njegov rođeni brat Bogdan (1920—1943). Rat je uspeo da preživi Radetov sin — Rade, koji je rođen svega par meseci pre očeve pogibije i koji je dobio ime po ocu, koga nikad nije video.

Veliki broj preduzeća, koja i danas postoje, nose ime po njemu. Nekoliko srednjih škola (mahom tehničkih i elektrotehničkih) i nekoliko osnovnih škola, na prostoru bivše Jugoslavije, takođe nosi njegovo ime.

Fotogalerija

• 
  Poštanska marka sa likom Rade Končara iz 1968.
• 
  Spomen-bista Rade Končara u istoimenoj školi u Zemunu
• 
  Spomen-bista Rade Končara u Apatinu
• 
  Streljanje Rade Končara i drugova u Šibeniku 22. maja 1942.
• 
  Spomen-park Šubićevac u Šibeniku
• 
  Grobnica narodnih heroja u Zagrebu
• 
  Orden narodnog heroja

Vidi još

• Dragica Končar
• Rade Končar (sin)
• Spomen-park Šubićevac
• Trinaesta proleterska udarna brigada
• Memorijalni muzej Rade Končara
• OŠ „Rade Končar” Zemun

Literatura

• Kadija, Niko (1951). Likovi narodnih heroja Hrvatske — Rade Končar. Zagreb: IP „27. srpanj”. 
• Zvonko, Štaubringer (1964). Rade Končar — likovi revolucionara. Beograd: IP „Rad”. 
• Matović, Ivo (1973). Rade Končar — metalac čvršći od čelika. Gornji Milanovac: Dečje novine. 
• Očak, dr Ivan; Popović, Jovo (1976). Končar sekretar partije. Zagreb: Alfa. 
• Popović, Jovo (1983). Rade Končar Brko — životni put i revolucionarno delo. Gornji Milanovac: Dečje novine. 
• Tadić, Aleksandar (1985). Majke heroja pričaju. Vinkovci: Iskra. 
• Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda, tom II, knjiga I — Bilten Vrhovnog štaba Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije 1941—1945. Beograd: Vojno-istorijski institut Jugoslovenske armije. 1949. 
• Hronologija Radničkog pokreta i SKJ 1919—1979 tom II. Beograd: „Institut za savremenu istoriju“. 1980. 
• Leksikon Narodnooslobodilačkog rata i revolucije u Jugoslaviji 1941—1945 tom I. Beograd: „Narodna knjiga”. 1980. 
• Narodni heroji Jugoslavije tom I. Beograd: Narodna knjiga. 1982. 

Spoljašnje veze

• „Dragica i Rade Končar 1 — Drugovanje s opasnošću”. www.yugopapir.com. c. 1967. 
• „Dragica i Rade Končar 2 — Pismo Rade Končara”. www.yugopapir.com. c. 1967. 
• „Rade Končar nikada nije video svoje malo "proleterče"”. www.yugopapir.com. c. 1969. 
• „Svedoci istorije — Majka heroja”. www.yugopapir.com. c. 1979. 
• „Hrvatski biografski leksikon”. hbl.lzmk.hr. c. 2009. 
• „Narodni heroji Jugoslavije — Končar Rade”. www.znaci.net. n.d. 
• „Strijeljanje 25 splitskih rodoljuba i Rade Končara u Šibeniku”. www.ratnakronikasplita.com. n.d. 
• „Čuvari uspomene na heroja”. www.portalnovosti.com. 31. 8. 2015. 
• „Ko je bio Rade Končar”. osradekoncar.edu.rs. n.d. 
• „Crvene ruže za Radu Končara i borbeni duh radničke Trešnjevke”. www.antifasisticki-vjesnik.org. 22. 5. 2017.