Školska lektira

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Obrada književnog dela tokom školskog časa

Školska lektira obuhvata obavezno i dopunsko štivo iz književnosti, a nekad i drugih nastavnih predmeta, u osnovnoj i srednjoj školi. Odabir književnih dela sastavlja se za svaki razred i primeren je uzrastu dece. Dela se biraju na osnovu plana i programa, postavljenih ciljeva i zadataka, vrste i specifičnosti obrazovne ustanove, uzrasta i interesovanja učenika,[1] zatim prema književnoj vrednosti samog dela, vrsti i snazi poruke koju ono ima i td. Od učenika se očekuje da pročitaju i analiziraju zadata dela, tumače piščeve stvaralačke motive i poruke, osete vreme u kom je delo nastalo i slično. Školska lektira je važan deo nastave maternjeg jezika.[2]

Školska lektira ima za cilj da razvije kod dece naviku čitanja, podstakne interesovanje za čitanje domaćih i stranih naslova, obogati rečnik i razvije kriterijume za odabir kvalitetnih književnih dela. Kroz školsku lektiru populariše se čitanje kao dobra navika. Podsticaj na čitanje treba da bude konstantan, ali nenametljiv i neprimetan. Svako dete je jedinstveno, pa bi pristup odabiru knjiga trebalo da bude usklađen sa individualnim interesovanjima i sklonostima.[3] Čitanje, upravo posredstvom nastave književnosti, u okviru školske lektire, omogućava razvoj ličnosti deteta u najširem mogućem smislu. Tim putem dete razvija svoju socijalnu i emocionalnu inteligenciju, naspram intelektualnih umeća koja primenjuje u kritičkom sagledavanju pročitanog dela. Čitanje o životima likova, kao tipova ličnosti koje pisac kreira na osnovu primera koji egzistiraju u našoj svakodnevnici, omogućava učeniku nadgradnju sopstvenih životnih iskustava.[4]

Etimologija[uredi | uredi izvor]

Reč „lektira” je galicizam (potiče iz francuskog jezika) nastao od francuske reči lecture = čitanje. Koren je u latinskoj reči lectura, sa istim značenjem.[5]

Pojam[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: lektira

Pojam „lektira” upotrebljava se u različitim značenjima i može označavati štivo, knjige ili gradivo koje treba pročitati uopšte ili za izvesno vreme (npr. u jednoj školskoj godini), ali i samo čitanje kao takvo.[5] Prema nekim definicijama, lektiru u nastavi mogu činiti i štampani i pisani tekstovi iz nauke, umetnosti, tehnike, tehnologije i društvenog života koji se koriste u nastavnom procesu za ostvarivanje vaspitno-obrazovnih ciljeva i zadataka. Tu spadaju knjige, časopisi, priručnici, enciklopedije, rečnici, leksikoni i drugi izvori koji se koriste u nastavi.[6] Zato se, u cilju preciznijeg definisanja lektire namenjene obrazovnom sistemu koriste različiti pojmovi, kao što su:

  • Školska lektira (jer je namenjena nastavi u školi)
  • Lektira u nastavi
  • Književna lektira (jer se odnosi na književna dela)
  • Domaća lektira (jer se najčešće ne čita tokom nastave, već kod kuće)
  • Obavezna lektira

Uz niz terminoloških varijanti za ovaj pojam, do danas u našem jeziku nije pronađeno rešenje koje bi definisalo ovaj odabir literature prema stvarnoj situaciji u školskoj praksi. Ako bi se izostavili atributi (književna, nastavna, školska, domaća...) sama reč „lektira” nije dovoljna da imenuje programom striktno predviđena dela za ostvarivanje specifičnih ciljeva u predmetu jezik i književnost na određenom uzrastu i stepenu obrazovanja. Bez atributske reči uz pojam „lektira” nije moguće uvek jasno odrediti o kojoj je literaturi reč - opštoj, koju neko čita iz bilo kojih razloga (obrazovanja u širem smislu, zabave, razonode), ili onoj koju učenici čitaju radi ostvarivanja ciljeva postavljenih nastavnim programom. Često se koristi i samo pojam „lektira” bez ikakvih atributa.[7]

Izbor lektire[uredi | uredi izvor]

Izbor dela za školsku lektiru često je tema rasprave metodičara nastave i istoričari jezika i književnosti i sastavljače spiskova za pojedine razrede često stavlja pred ozbiljne dileme koje treba razrešiti:

  • Odabir dela primeren uzrastu učenika — uzrast učenika je relativna kategorija, jer postoje velike razlike u sposobnostima učenika istog uzrasta, a uz to se javljaju i znatne razlike u stepenu razvijenosti sredine u kojoj je dete odraslo i iz koje dolazi u školu.
  • Broj dela koja treba realizovati u toku jedne školske godine —u nastavnim programima u Jugoslaviji taj broj je bio znatno veći — 10 do 20 dela, dok se u poslednjoj deceniji 20. veka taj broj smanjio na 3 do 8.
  • Treća dilema sadržana je u činjenici da metodičari nisu saglasni da li u nastavnim programima treba dati spisak obaveznih dela za lektiru, ili ponuditi širi spisak koji će nastavnicima omogućiti da izaberu dela posopstvenom ukusu i prema stanju u školskim bibliotekama i bibliotekama u lokalnoj zajednici.
  • Kojim delima pri izboru dati prednost — jednostavnijim ili složenijim, onima sa jače izraženim estetskim ili vaspitnim kriterijumima, klasicima čiji je kvalitet nesporan ili savremenim koja jesu popularna ali čija vrednost još nije potpuno utvrđena.

Pri sastavljanju izbora dela za samostalno čitanje kod kuće i zajedničku analizu na časovima maternjeg jezika potrebno je uvažavati sljedeće kriterijume:

  • birati dela visokog umetničkog nivoa,
  • voditi računa o tematskoj i žanrovskoj raznovrsnosti dela,
  • srazmjerno odabrati dela nacionalne književnosti i književnosti drugih naroda,
  • birati dela primerena uzrastu učenika,
  • izabrana dela treba da zadovoljavaju interesovanje savremene dece, pa ne bi trebalo birati dela koja ni u čemu ne korespondiraju sa današnjim vremenom.[8]

Kontroverze oko školske lektire[uredi | uredi izvor]

Sve veći broj roditelja u Sjedinjenim Američkim Državama tvrdi da su neke knjige iz školske lektire opscene ili na neki drugi način štetne po decu. To su u prvom redu knjige koje potencijalno promovišu rasizam,[a] zatim dela koja se bave ljudskom seksualnošću na eksplicitan način i td.[b] Dešava se da se kao nepodobne proglašavaju knjige bez ikakvog formalnog postupka, da se povlače knjige autora pripadnika određenih grupa (etničkih manjina, LGBT zajednice i dr), ili su obrazloženja bez realnog osnova. Tako je, na primer, Školski odbor iz Tenesija povukao Pulicerovom nagradom nagrađeni grafički roman o Holokaustu Maus iz nastavnog plana i programa za osmi razred zbog vulgarnosti i antropomorfizovane golotinje miša.

S druge strane, memoari Frederika Džozefa Crni prijatelj sa Njujork tajmsove liste bestselera, knjiga koja govori o problemima sa kojima se suočavao kao crni student u većinski beloj srednjoj školi i nudi kritički pogled na teme kao što su američka istorija ili rasa, dospela je, zajedno sa nekim sličnim delima, u nastavne programe i biblioteke kao reakcija na proteste pokreta Životi crnaca su važni iz 2020. godine i napore u prosveti da se pokrenu teme o stalnom rasizmu u Sjedinjenim Američkim Državama.[9]

U Srbiji je 2020. godine izvršena revizija programa školske lektire (za osnovne i srednje škole), zbog čega je došlo do negativnih reakcija jednog dela javnosti. Iz programa su izuzeti Desanka Maksimović, Ivan Mažuranić, Đura Jakšić, Lav Tolstoj, Branko Ćopić, Vladislav Petković Dis, Ernest Hemingvej i drugi. Određeni autori su zadržani ali su izmenjena dela kojima se predstavljaju učenicima, neki su trajno izbačeni, a neki su po prvi put uvedeni u nastavni program. Diskusija se povela oko pitanja koliko je ispravan način na koji je ovo urađeno. Profesori srpskog jezika i književnosti su se različito odnosili prema novom programu. Po jednima je odličan, po drugima loš, a po trećima blag kompromis.[10]

Obavezna i dopunska lektira u Srbiji[uredi | uredi izvor]

Obavezna lektira[uredi | uredi izvor]

Obaveznu lektiru čine dela koja su propisana nastavnim planom i programom i predviđena za obradu na časovima srpskog jezika. Sastoji se od dela koja uglavnom pripadaju klasicima dečje domaće i svetske književnosti, ali je obogaćen i savremenim delima. Izbor dela je u najvećoj meri zasnovan na principu prilagođenosti uzrastu. Cilj obavezne lektire je formiranje, razvijanje i negovanje čitalačkih navika kod učenika. Obimnija dela učenici mogu čitati u slobodno vreme, čime se podstiče razvijanje kontinuirane navike čitanja.[3] Tako su, već od najmlađih razreda, u obaveznu lektiru uvršteni su klasici poput bajki Desanke Maksimović, bajki braće Grim i Zmajeva poezija.

U okviru školskog programa lektire mlađih osnovaca prisutna je poezija Milovana Danojlića, Dušana Radovića, Dragana Lukića i Ljubivoja Ršumovića. Proza se u mlađim razredima oslanja na klasične bajke i klasične dečje romane kakvi su Bela Griva Renea Gija, Hajdi Johane Špiri ili Lesi se vraća kući Erika Najta. Inovacije u školskom programu su prisutne i u višim razredima. Dela iz srpske književnosti koja su višedecenijski opstajala delimično su zamenjena ili delima iz svetske književnosti ili delima savremenih domaćih autora.

Srpska narodna književnost takođe je deo obavezne školske lektire. Počinje se sa narodnim umotvorinama već u prvom razredu, preko bajki i priča do poezije. Prvo se obrađuju lirske, a zatim epske pesme. Epsku narodnu poeziju osnovci obrađuju hronološki, prema podeli na tematske cikluse. (neistorijske, pretkosovski, kosovski, ciklus Kraljevića Marka, pokosovski, hajdučke i uskočke pesme i pesme o oslobođenju Srbije i Crne Gore).[11]

Dopunska lektira[uredi | uredi izvor]

Uz obavezni spisak lektire postoji i dopunski izbor, kod koga nastavnici zajedno sa učenicima biraju dela koja će biti obrađivana na časovima srpskog jezika u toku školske godine. Sa spiska dopunskog izbora nastavnik bira ona dela koja će, uz obavezni deo lektire, činiti tematsko-motivske celine. Dela iz dopunskog izbora koja se neće obrađivati trebalo bi preporučiti učenicima za čitanje u slobodno vreme.[3] Poslednjih godina odvijaju se značajne izmene pri reformi unutar obrazovnog sistema, te se u okviru izbornih tekstova za uzrast mlađih osnovaca mogu naći imena svetske književnosti kao što su Edmondo de Amičis, Mihael Ende i mnogi drugi. Inovacije su vidne u pojavi srpskih pisaca i pripovedača kao što su Vesna Vidojević Gajović, Dejan Aleksić, Jasminka Petrović, Branko Stevanović, Aleksandar Popović, Uroš Petrović i mnogi drugi.[11]

Izbor školske lektire u Srbiji[uredi | uredi izvor]

Dela su data azbučnik redom, prema naslovu. Na spisku su dela iz obavezne i dopunske lektire, kao i klasici koji su odbačeni sa spiska.

Lektira za osnovnu školu[uredi | uredi izvor]

Bajke

Izbor pesama

Srpska narodna književnost

Lektira za srednju školu[uredi | uredi izvor]

Na spisku su romani, drame i spevovi.

Napomene[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Često su to klasici koji u kontekstu vremena u kom su pisani nisu bili rasistički. Tako je u okrugu nadomak Sijetla iz nastavnog plana i programa izbačen klasik Ubiti pticu rugalicu (1960) Harper Li iz 1960. godine zbog opisa rasnih odnosa i korišćenja rasističkog jezika. Upotreba rasističkih epiteta kod likova navela je na ograničavanje predavanja i o knjizi O miševima i ljudima Džona Stajnbeka u nekim okruzima u Minesoti i Kaliforniji.
  2. ^ U okrugu Polk na Floridi škola je povukla 16 knjiga dok ne budu podvrgnute zvaničnoj reviziji. Među njima su nagrađivanih romana Lovac na zmajeve Haleda Hoseinija i Voljena Toni Morison, zato što sadrže „opsceni materijal”.

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Pedagoški leksikon. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. 1996. str. 262. ISBN 86-17-04183-8. Pristupljeno 17. 6. 2023. 
  2. ^ „lektira”. Hrvatska enciklopedija, mrežno izdanje. Leksikografski zavod Miroslav Krleža. Pristupljeno 17. 6. 2023. 
  3. ^ a b v „Lektira za osnovnu školu”. Kreativni centar. Pristupljeno 19. 6. 2023. 
  4. ^ Petrović, Bogdan (10. 12. 2021). „Školska lektira između neophodnosti i obaveze”. Glavne. Pristupljeno 19. 6. 2023. 
  5. ^ a b Vujaklija, Milan (1986). Leksikon stranih reči i izraza. Beograd: Prosveta. str. 501. COBISS.SR 30905103
  6. ^ Pedagoška enciklopedija. 1, [A - Lj]. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva [etc.] 1989. str. 430. ISBN 86-17-00977-2. Arhivirano iz originala 17. 06. 2023. g. Pristupljeno 17. 6. 2023. 
  7. ^ Ristanović 2007, str. 17-19
  8. ^ Ristanović 2007, str. 25-26
  9. ^ Zarčer, Entoni (18. 4. 2022). „Obrazovanje, rasizam i Amerika: Zašto se zabranjuju neke knjige iz školske lektire”. BBC NEWS na srpskom. Pristupljeno 19. 6. 2023. 
  10. ^ Andrić, Jasmina (10. 6. 2020). „REČ UREDNIKA: LEKTIRA, ČUVAR ISTORIJSKIH OKVIRA- VRATIMO JE”. Odbrana i bezbednost. Pristupljeno 19. 6. 2023. 
  11. ^ a b Matović, Milica (12. 2. 2022). „ČITANjE LEKTIRE – OD UZDAHA DO BUDNOG STRAŽARA NAD JEZIKOM!”. Čačanski glas. Pristupljeno 19. 6. 2023. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Школска_лектира&oldid=27678666”