Dalmacija

Dalmacija
Dalmacija
	Položaj Dalmacije u Hrvatskoj
Najveći gradovi	Split, Zadar, Šibenik
Država	Hrvatska
Administrativna jedinica	Zadarska županija; Šibensko-kninska županija; Splitsko-dalmatinska županija; Dubrovačko-neretvanska županija

Dalmacija je istorijsko-geografski region na istočnoj obali Jadranskog mora, u Hrvatskoj, koja se proteže od ostrva Rab na severoistoku do ulaza u Bokokotorski zaliv na jugoistoku. Širina Dalmatinske Zagore, zaleđa Dalmacije, je u rasponu od 50 km na severu, ali se na jugu širina smanjuje na nekoliko kilometara.

Dalmacija je podeljena u četiri županije, a najvažniji gradovi regiona su Zadar, Šibenik, Split i Dubrovnik. Ostali veći gradovi u Dalmaciji su Biograd na Moru, Kaštela, Sinj, Solin, Omiš, Knin, Metković, Makarska, Trogir, Ploče, Trilj i Imotski.

Najveća dalmatinska ostrva su Dugi Otok, Ugljan, Pašman, Brač, Hvar, Korčula, Vis, Lastovo i Mljet. Najveće planine Dalmacije su Dinara, Mosor, Svilaja, Biokovo, Moseć i Kozjak. Reke Dalmacije su Zrmanja, Krka, Cetina i Neretva. U Dalmaciji se nalazi nekoliko nacionalnih parkova: kraški kanjon Paklenica, Kornatski arhipelag, slapovi Krke i ostrvo u ostrvu na Mljetu.

Istorija[uredi | uredi izvor]

U antičko doba, Dalmacija je bila provincija Rimskog carstva. U vreme raspada Zapadnog rimskog carstva u 5. veku, Dalmacija postaje nezavisna, a potom dolazi pod vlast Ostrogota, Vizantije i Slovena. Istočni deo Dalmacije naselili su Srbi, a zapadni deo Hrvati. Delovi Dalmacije su bili u sastavu srednjovekovnih srpskih kneževina Paganije, Zahumlja i Travunije, kao i u sastavu drugih srednjovekovnih srpskih država - Srbije kneževa Petra i Časlava, Duklje, Srbije Nemanjića, Bosne i države hercega Vukčića. Zapadni delovi Dalmacije su bili pod vlašću Hrvatske i Ugarske, dok su pojedinim dalmatinskim ostrvima i primorskim gradovima upravljale Vizantija i Venecija. Na jugu Dalmacije je postojala nezavisna Dubrovačka republika.

Osmanskim osvajanjem, veliki delovi Dalmacije postaju deo Osmanskog carstva i administrativno se uključuju u lički, kliški i hercegovački sandžak Bosanskog pašaluka. Osmanske teritorije u Dalmaciji potom prisvaja Mletačka republika, da bi cela Dalmacija zatim postala najpre deo Francuskog carstva a onda deo Habsburške monarhije. U Habsburškoj monarhiji je Dalmacija činila posebnu pokrajinu, sve do raspada monarhije 1918. godine, kada Dalmacija postaje deo novoformirane Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (Jugoslavije).

Između 1929. i 1939. godine, Dalmacija je činila glavni deo Primorske banovine, dok su južni delovi regije bili u sastavu Zetske banovine. Između 1939. i 1941. godine, regija je bila u sastavu Banovine Hrvatske, da bi tokom okupacije Jugoslavije 1941. godine bila podeljena između takozvane Nezavisne Države Hrvatske i Italije. Nakon rata, Dalmacija postaje deo nove socijalističke Jugoslavije i administrativno je pripadala SR Hrvatskoj. Izdvajanjem Hrvatske iz Jugoslavije 1991. godine, severni delovi Dalmacije ulaze u sastav Republike Srpske Krajine, da bi nakon vojnog poraza RSK ušli u sastav Hrvatske.

Etničke grupe[uredi | uredi izvor]

Danas većinsko stanovništvo Dalmacije čine Hrvati i, u manjoj meri, Srbi, koji su krajem 20. veka činili oko 15% stanovništva.^[1]

Značajna etnička grupa su istorijski bili i Italijani nekad nazivani i Dalmati, dalmati Italiani ili Dalmatinci, koji su mahom proterani ili pobijeni nakon Drugog svetskog rata, a delimično i asimilirani. Procenjuje se da danas u Dalmaciji živi oko 70.000 osoba italijanskog porekla. Interese italijanskih Dalmatinaca u Dalmaciji danas zastupa Pokret za Novu Dalmaciju.

Reljef i klima[uredi | uredi izvor]

Preovladava krški reljef, a klima je uglavnom sredozemna (mediteranska), odnosno submediteranska s pripadajućom vegetacijom.^[2]

Primorski karakter regije ojačan je velikim udelom ostrvskog pojasa. U dalmatinskoj akvatoriji, bez paške ostrvske skupine, nalazi se 926 ostrva, ostrvaca, hridi i grebena ili 78% njihovog broja u Hrvatskoj. Zauzimaju oko 1.770 km² (58% površine svih hrvatskih ostrva, odnosno 15% površine Dalmacije).

Po postanku i građi ostrva su deo susednog dinarskog kopna (nepotopljeni delovi reljefnih uzvišenja). Severnodalmatinska ostrva su brojnija, a, osim Paga, i manja. Izdužena su i pružaju se paralelno sa obalom i planinskim nizom u zaleđu, u smeru severozapad - jugoistok (tzv. dalmatinski tip obale). Izraziti primeri takvog tipa obale su Pag, Ugljan, Pašman, Dugi otok, Kornat i Žirje.

Otvorena kopnena obala oko rta Ploče kod Rogoznice odvaja ih od srednjodalmatinskih ostrva, koja su veća i pružaju se u smeru zapad - istok (hvarska skupina). To su Hvar, Brač, Korčula, Vis, Lastovo i Čiovo. Severozapadno od Visa nalaze se pučinska ostrvca Jabuka i Brusnik, koji su vulkanskog porekla.

Najjužnija ostrva - Mljet i Elafitska ostrva i poluostrvo Pelješac pružaju se dinarskim smerom, severozapad - jugoistok.

U reljefu većih ostrvo ističu se krečnjačka uzvišenja i niži delovi, udubljenja, građena od manje propusnih dolomita. Niži delovi su ponegde su zamočvareni (blata na Pagu, blatine na Mljetu itd.), dok su na rubovima dolina delovanjem abrazije stvorena slikovita žala.

Kopneni obalni pojas Dalmacije dug je oko 1.200 km, što je gotovo 2/3 hrvatske kopnene obale. Najnepovoljniji je južni deo velebitskog primorja i priobalje oko rta Ploče, kod Rogoznice, koje karakteriše strma i krševita obala i slabija povezanost sa zaleđem. Najvećom vrednošću ističe se priobalje između Trogira i ušća Neretve, s kaštelanskom flišnom zonom i šljunkovitim podbiokovskim žalama. Južno od Dubrovnika obala je otvorena prema pučini i time dolazi pod najveći uticaj abrazije.

U zaleđu priobalnog planinskog niza srednje Dalmacije, između reke Krke i donjeg toka Neretve, pruža se oko 150 km dug krški pojas Dalmatinske zagore. Severozapadno od Krke na Zagoru se nastavljaju Ravni kotari i krško pobrđe Bukovice.

Vode[uredi | uredi izvor]

Prevladavajuća krška podloga odražava se u bogatoj i složenoj cirkulaciji voda i srazmernom siromaštvu površinskih tokova. Od većih reka ističu se Cetina (105 km), Krka (75 km), Zrmanja (64 km) i Neretva (218 km, od čega 20 km u Hrvatskoj). U Dalmaciji se nalaze dva od tri najveća prirodna jezera u Hrvatskoj:

Vransko jezero kod Biograda (Vrana) - 20 km²
Prokljansko jezero u donjem toku Krke, kod Šibenika - 11,5 km²

Od većih jezera još se ističu Peručko jezero na reci Cetini, najveća akumulacija u Hrvatskoj (13 km²) i dva kraška jezera - Modro i Crveno jezero kraj Imotskog, te Baćinska jezera (skupina od 5 jezera, međusobno povezanih) kod Ploča, aluvijalno jezero Kuti kod Opuzena.

Tla[uredi | uredi izvor]

U Dalmaciji prevladavaju tla koja su se razvila pod prevladavajućim uticajem litološkog sastava podloge. Najtipičniji predstavnik takve vrste tala je crvenica, nastala kao rezultat otapanja karbonatne osnove, krečnjaka i dolomita. U Ravnim kotarima i oko Kaštelanskog zaliva nalaze se smeđa tla, odnosno nerazvijena tla na flišu, a u delti Neretve preovladavaju aluvijalna tla, odnosno mlađi rečni nanosi sa slabo izraženim pedološkim svojstvima.

Vegetacija[uredi | uredi izvor]

Na svim pučinskim ostrvima i celom dužinom kopnenog priobalja, gotovo od Zadra na severozapadu, proteže se eumediteransko područje zimzelene vegetacije (hrast crnika, alepski bor, dalmatinski crni bor). U kopnenoj unutrašnjosti rastu hrast medunac s bjelograbom i crnograbom. Na visinama većim od 1000 m javlja se bukva, koju na još višim delovima zamenjuje klekovina.

Prisutni su razni degradacijski vegetacijski stadiji, kao rezultat ranog doseljavanja i hiljadugodišnjeg iskorištavanja ograničenih gospodarskih potencijala krške prirodne osnove: