Pakrac
| Pakrac | |
|---|---|
 Saborna srpska pravoslavna crkva svete Trojice u Pakracu, zapaljena u ratu 1991. godine | |
.gif) Grb
| |
| Administrativni podaci | |
| Država |  Hrvatska |
| Županija | Požeško-slavonska |
| Stanovništvo | |
| Stanovništvo | |
| — 2011. | 4.842 |
| — gustina | 13,52 st./km2 |
| Aglomeracija (2011.) | 8.460 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 45° 26′ 16″ S; 17° 11′ 35″ I / 45.437892° S; 17.193062° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
| Površina | 358,08 km2 |
  Pakrac Pakrac na karti Hrvatske | |
| Ostali podaci | |
| Gradonačelnik | Anamarija Blažević (HDZ) |
| Poštanski broj | 34550 Pakrac |
| Pozivni broj | +385 34 |
| Registarska oznaka | DA |
| Veb-sajt | |
| www.pakrac.hr | |
Pakrac je grad u zapadnoj Slavoniji, Republika Hrvatska. Prema rezultatima popisa iz 2011. u gradu je živelo 8.460 stanovnika, a u samom naselju 4.842 stanovnika.[1]
Istorija[uredi | uredi izvor]
Pakrac se prvi put pominje u 13. veku, kao posed Viteškog reda svetog Jovana. U istoriografiji postoje različita mišljenja o pitanju županijske pripadnosti tog mesta tokom srednjeg veka, te tako pojedini istraživači smatraju da je Pakrac pripadao staroj Križevačkoj županiji (Banovina Slavonija), dok drugi pretpostavljaju da je pripadao susednoj Požeškoj županiji (uža Ugarska). Pod ugarskom vlašću je ostao sve do 1544. godine, kada potpada pod osmansku vlast, a nešto kasnije postaje i sedište Pakračkog sandžaka (Bosanski pašaluk). Za vreme osmanske vlasti, pravoslavni Srbi na prostoru pakračkog sandžaka potpadali su pod nadležnost stare Požeške eparhije, koja je pripadala Srpskoj patrijaršiji.[2][3][4]
Pakrac je oslobođen prvi put 1688. godine, ali ga osmanska vojska ponovo zaposeda već 1690. godine, nakon čega je 1691. godine usledilo i konačno oslobođenje, a potom i zvanično uključivanje u sastav Habzburške monarhije (1699). Šira oblast je i pod novom habzburškom vlašću zadržala tradicionalni naziv Mala Vlaška, po lokalnom srpskom stanovništvu koje je bilo u vlaškom statusu.[5]
Počevši od 1705. godine, Pakrac je dolaskom srpskog pravoslavnog vladike Sofronija Podgoričanina postao sedište eparhijske uprave, pa je i sama episkopija po svom novom sedištu vremenom postala poznata i kao Pakračka eparhija. U administrativnom pogledu, Pakrac se počevši od 1745. godine, nalazio u sastavu obnovljene Požeške županije, a takvo stanje je opstalo sve do 1918. godine.[6]
Zaslugom vladike Mirona, Pakrac je dobio srpsku Preparandiju i Vladičanski dvor, a pravoslavna crkva posvećena Sv. Trojici (Duhovi) stara 150 godina obnovljena je 1896. godine. Episkop je izmolio dovoljnu finansijsku pomoć od Zemaljske vlade za temeljnu opravku srpske svetinje. Utrošeno je za vraćanje starog sjaja sabornoj crkvi 55.000 f. Ikonostas je oslikao poznati slikar Steva Todorović iz Beograda.[7] Pored hrama postoji u Pakracu tada i crkvica posvećena Sv. proroku Iliji. Pakrački hram je bio mali ali važan kao pravoslavni "stožer" u 18. veku, pred agresivnom unijom.
Knjigu mudru, prevedenu na srpski jezik kupilo je 1814. godine nekoliko pismenih meštana. Bili su to pretplatnici: Nikolaj Korka kupec, Vićentije Orlušić, Jovan Peleč solar, Atanasije i Adam Nikolić.[8]
Pakrac je bio 1885. godine sedište Pakračkog izbornog sreza za srpski crkveno-narodni sabor u Karlovcima. U mestu je tada zapisano 929 pravoslavnih duša.[9]
Drugi svjetski rat[uredi | uredi izvor]
Veliki deo hrvatskog naroda shvatio je osnivanje NDH kao priliku za obračunavanje sa svima omraženicima, na prvom mestu sa Srbima. Stoga je od prvog dana počelo hapšenje i proganjanje Srba i uništavanje svega što nosi srpsko obeležje. U Pakračkom srezu odmah posle 6. aprila 1941, a naročito posle proglašenja Nezavisne države Hrvatske, na srpskim kućama su osvanuli natpisi: „Bježte Srbi, dolazi Pavelić", "Srbe na vrbe, svinje preko Drine“.[10]
Na pakračkom zboru od 20. jula 1941. godine Mile Budak je pored ostalog rekao: „Vi dobro znate za onu narodnu: „Jednog Vlaha posadi i pogosti za stolom, a drugog sveži u vreću i sjedi na njega. Što ti misli za stolom isto ti misli i onaj pod stolom (pod tobom). Zato zapamti ovo: Sa Vlahom (tj. Srbinom) jedi samo dopola zdjele, a odpola zdjele ubiti ga zdjelom po glavi jer će on tebe“.
U mestima sreza pakračkog ustaše su išle od sela do sela, palile pojedine kuće, pljačkale i ubijale narod.[11]
U Pakracu su ustaše obilazile srpske kuće i primoravali sve članove srpskih porodica da kupe po ceni od 50 dinara traku sa natpisom „pravoslavac“. Ustaše su od Srba zahtevale da daju priloge za izdržavanje hrvatske vojske.[12]
U pakračkom srezu prešlo je u rimokatoličku veru oko 15.000 Srba.[13]
U Pakračkom srezu, u opštini Čaglić, iseljeno je celo selo Skenderovci.[14]
Sveštenike iz Pakraca dovedene u logor u Poljani takođe su detaljno pretresli „muške su pretraživale ustaše, a žene ženske pripadnice ustaša. Taj pregled je bio tako strog da su rašivali čak i kapute muškima a ženama mantile na ramenima i na svakom mestu gde bi se novac mogao sakriti. Tako su svima oduzeli sav novac, nakit, vrednosne papire kao i sve bolje stvari.[15]
Raspad Jugoslavije i građanski rat[uredi | uredi izvor]
1990. godine, počinju da se osećaju i vide elementi nacionalizma u samom Pakracu. Trvenja su bila skoro redovna pojava. Tadašnji MUP Hrvatske je otkazao poslušnost Jugoslaviji i započeo sprovođenje politike hrvatskog rukovodstva. Ni Srbi ne sede skrštenih ruku, formiraju SAO Zapadnu Slavoniju. Ubrzo dolazi do okršaja i višemesečnih borbi za preuzimanje kontrole nad samim gradom. Pakrac je dosta stradao u tim borbama i pretrpeo je razaranja i oštećenja. Stradale su i obe crkve.
Ekonomski razvoj za vreme Austrougarske i Jugoslavije[uredi | uredi izvor]
Školstvo
Prva škola na području opštine Pakrac bila je Srpska konfesionalna osnovna škola osnovana 1751.[16] Deset godina kasnije (1761) pojavi se i državna osnovna škola. Prva srednja škola osnovana je 1871. kao „Srpska autonomna učiteljska škola u Pakracu”, koja 1904. postane javna škola.[17]
PTT
Pakrac je svoj prvi telegraf dobio 30. aprila 1866. Poštu je dobio 1. decembra 1856 i prvi telefon 15. avgusta 1910. Pošta Pakrac se 1965. uključuje u automatsku mrežu Jugoslavije, sa instaliranjem automatske telefonske centrale. Na početku mreža je imala 101 priključak.[18]
Saobraćaj
Glavna putna mreža bila je Virovitica – Daruvar – Pakrac – Okučani i Slavonska Požega – Pakrac – Novska. Prvi nosilac javnog drumskog saobraćaja bilo je autosaobraćajno preduzeće (1952). Auto-saobraćaj–Pakrac (ASP Pakrac) 1962. pripojio se zagrebačkom Kroacijatransu i od 1963. Pakrac ima samostalan pogon Kroacijatransa, sa lokacijom u ulici Milana Vujatovića. 1973. dovršena je izgradnja autobuske stanice. Prve linije su bile lokalne, Pakrac – Kamensko, Pakrac – Lipik i Pakrac – Okučani. Linija Pakrac – Zagreb počinje sa 1957. godinom. 1962. saobraća linija Banja Luka-Virovitica.[19]
Ekonomija
Prva banka u Pakracu datira iz vremena Austrougarske 1873, kada je osnovana „Pakračko-daruvarska-kutinska okružna štedionica Pakrac”. Za vreme Jugoslavije formirana je narodna banka FNRJ, koja je imala podružnicu i u gradu. Podružnica se kasnije preimenovala u Narodnu banku i nalazila se u kući Antona Grgurića. Kasnije je na tom mestu bio restoran „Jedinstvo”. Banka menja naziv 1957. u „Komunalnu banku Pakrac”. Od 1958. do 1960. u gradu deluje i „Zadružna banka Daruvar”. Komunalna banka se 1966. spaja sa „Komercijalnom bankom i štedionicom Daruvar”. Banka je učestvovala u kreditiranju „Tvornice ravnog stakla Lipik”, rekonstrukciji pogona „Kermaike”, izgradnji nove hale „Odječe”, proširenju Tvornice stolica DIK-a „Papuk”, nabavi mašina za „Pakram”, izgradnji robne kuće „Budućnost” i potpomogla stambene kredite za građane. Komercialna banka je kasnije delovala u okviru „Privredne banke Zagreb”.[20]
Stanovništvo[uredi | uredi izvor]
Popis 2011.[uredi | uredi izvor]
Prema popisu stanovništva iz 2011. godine, Grad Pakrac je imao 8.460 stanovnika, od čega je u samom Pakracu živelo 4.842 stanovnika.[21]
Popis 2001.[uredi | uredi izvor]
Po popisu stanovništva iz 2001. godine, Grad Pakrac je imao 8.855 stanovnika, od čega je u samom Pakracu živelo 4.772 stanovnika.
Popis 1991.[uredi | uredi izvor]
Po popisu stanovništva iz 1991. godine, opština Pakrac je imala 27.589 stanovnika, raspoređenih u 68 naseljenih mesta.
| godina popisa | ukupno | Srbi | Hrvati | Jugosloveni | ostali |
|---|---|---|---|---|---|
| 1991. | 27.589 | 12.813 (46,44%) | 9.896 (35,86%) | 1.346 (4,87%) | 3.534 (12,80%) |
Bivša velika opština Pakrac je novom teritorijalnom organizacijom u Hrvatskoj ukinuta i formirani su gradovi: Pakrac i Lipik.
Prema novoj teritorijalnoj podeli, nacionalni sastav 1991. godine je bio sledeći:
| * | ukupno | Srbi | Hrvati | Jugosloveni | ostali |
|---|---|---|---|---|---|
| grad Pakrac | 16.367 | 7.826 (47,81%) | 5.619 (34,33%) | 856 (5,23%) | 2.066 (12,62%) |
| grad Lipik | 11.222 | 4.987 (44,43%) | 4.277 (38,11%) | 490 (4,36%) | 1.468 (13,08%) |
Po popisu iz 1991. godine u opštini Pakrac je živelo 869 Italijana, 718 Čeha i 47 Nemaca.
Popis 1991.[uredi | uredi izvor]
Na popisu stanovništva 1991. godine, naseljeno mesto Pakrac je imalo 8.197 stanovnika, sledećeg nacionalnog sastava:
Poznati ljudi iz Pakraca[uredi | uredi izvor]
- Smilja Avramov
- Georgije Bogić
- Vladimir Velmar-Janković
- Zoran Erceg
- Marko Končar
- Jadranka Kosor
- Sonja Marinković
- Slobodan Selenić
- Milica Šuvaković
Partnerski gradovi[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ „Popis stanovništva 2011.”. Državni zavod za statistiku RH. 2011. Pristupljeno 8. 6. 2014.
- ^ Šabanović 1959.
- ^ Mileusnić 2006.
- ^ Šuletić 2015, str. 7-30.
- ^ Dabić 2010a, str. 11-38.
- ^ Grujić 1930, str. 7-30.
- ^ "Srpski sion", Karlovci 1896. godine
- ^ Stefan Živković: "Priključenija Telemaka sina Ulisova", Beč 1814. godine
- ^ "Zastava", Novi Sad 1885. godine
- ^ Najveći zločini sadašnjice: patnje i stradanje srpskog naroda u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj od 1941-1945, Dr. Dragoslav Stranjaković, Gornji Milanovac, Dečje novine (1991), str. 33
- ^ Najveći zločini sadašnjice: patnje i stradanje srpskog naroda u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj od 1941-1945, Dr. Dragoslav Stranjaković, Gornji Milanovac, Dečje novine (1991), str. 265
- ^ Najveći zločini sadašnjice: patnje i stradanje srpskog naroda u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj od 1941-1945, Dr. Dragoslav Stranjaković, Gornji Milanovac Dečje novine (1991), str. 109
- ^ "Vrhbosna"1941,br. 9-10
- ^ Najveći zločini sadašnjice: patnje i stradanje srpskog naroda u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj od 1941-1945, Dr. Dragoslav Stranjaković, Gornji Milanovac Dečje novine (1991), str. 119
- ^ Najveći zločini sadašnjice: patnje i stradanje srpskog naroda u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj od 1941-1945, Dr. Dragoslav Stranjaković, Gornji Milanovac Dečje novine (1991), str. 108
- ^ Franković, dr. Dragutin (1958). Povijest školstva i pedagogija u Hrvatskoj. Pedagoško-književni zbor, Zagreb. str. 75.
- ^ Cuvaj, Antun (1910). Građa za povijest školstva, Knjiga 2 (2 izd.). Zagreb. str. 376.
- ^ Pakrac 1945-1975. Pakrac: Skupština općine Pakrac. 1978. str. 171.
- ^ Pakrac 1945-1975. Pakrac: Skupština općine Pakrac. 1978. str. 167-170.
- ^ Pakrac 1945-1975. Pakrac: Skupština općine Pakrac. 1978. str. 173-175.
- ^ „Državni zavod za statistiku RH”. Pristupljeno 27. 2. 2014.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Gelo, Jakov (1998). Narodnosni i vjerski sastav stanovništva Hrvatske, 1880-1991: po naseljima. Zagreb: Državni zavod za statistiku Republike Hrvatske.
- Grujić, Radoslav (1930). Spomenica o Srpskom pravoslavnom vladičanstvu pakračkom. Pakrac: Izdanje sveštenstva Vladičanstva pakračkog.
- Dabić, Vojin S. (1994). „Srbi u Zapadnoj Slavoniji”. Činjenice o Zapadnoj Slavoniji. Pakrac: Regionalno udruženje Srba Zapadne Slavonije. str. 12—17.
- Dabić, Vojin S. (2010a). „Mala Vlaška u Slavoniji: Naselja i stanovništvo od kraja XVII do polovine XVIII veka” (PDF). Srpske studije. 1: 11—38.
- Dabić, Vojin S. (2010b). „Sumarni popis naselja, imovine i stanovništva Pakračkog, Subockog, Zabrdskog i Podborskog vojvodstva u Maloj Vlaškoj iz 1721. godine” (PDF). Mešovita građa (Miscellanea). 31: 149—159.
- Dabić, Vojin S. (2012). „Srpska naselja u Slavoniji (16-18. vek)”. Glas SANU. 420 (16): 173—196.
- Dabić, Vojin S. (2015). „Vojvodstvo, vlastelinstvo i trgovište Pakrac od kraja XVII do polovine XVIII veka”. Zbornik o Srbima u Hrvatskoj. 9: 31—56.
- Dabić, Vojin S. (2020). Mala Vlaška (Parva Walachia): Prilog istoriji srpskog naroda u Slavoniji od XVI do XVIII veka. Novi Sad: Matica srpska.
- Mileusnić, Slobodan (2006). Požeška mitropolija. Beograd: Muzej Srpske pravoslavne crkve.
- Šabanović, Hazim (1959). Bosanski pašaluk: Postanak i upravna podjela. Sarajevo: Naučno društvo Bosne i Hercegovine.
- Šuletić, Nebojša (2010). „Istoriografija o Srbima u Habzburškoj monarhiji od početka XVI do kraja XVIII veka (1991—2010)”. Dometi srpske i evropske istoriografije u poslednje dve decenije (1990—2009). Beograd: Udruženje nastavnika Dositej Obradović. str. 123—136.
- Šuletić, Nebojša (2015). „Stanovništvo sandžaka Pakrac prema popisu iz 1565. godine”. Zbornik o Srbima u Hrvatskoj. 9: 7—30.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Zvanični veb-sajt
- Portal Srpske zajednice u Pakracu Arhivirano na sajtu Wayback Machine (27. oktobar 2019)
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
| Ostale | |
