Nadalj
Nadalj | |
|---|---|
 Centar Nadalja i pravoslavna crkva u pozadini | |
| Administrativni podaci | |
| Država | Srbija |
| Autonomna pokrajina | Vojvodina |
| Upravni okrug | Južnobački |
| Opština | Srbobran |
| Stanovništvo | |
| — 2022. | 1.804 |
| — gustina | 66/km2 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 45° 30′ 15″ S; 19° 55′ 11″ I / 45.504166° S; 19.919833° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 81 m |
| Površina | 33,6 km2 |
.svg)  Nadalj Nadalj na karti Srbije | |
| Ostali podaci | |
| Poštanski broj | 21216 |
| Pozivni broj | 021 |
| Registarska oznaka | NS |
Nadalj (mađ. Nádalja) je naseljeno mesto koje se nalazi u opštini Srbobran u Južnobačkom okrugu. Prema popisu iz 2022. bilo je 1.804 stanovnika, od kojih većinu čine Srbi. Osnovali su ga srpski graničari između 1800. i 1801. Glavno zanimanje stanovništva je poljoprivreda. Ovde se nalazi Vojnograničarska zgrada u Nadalju.
Geografski položaj[uredi | uredi izvor]
Nadalj se nalazi u Bačkoj, na nadmorskoj visini od 80 m. Na 2,5 km istočno od centra sela prolazi regionalni put Novi Sad — Bečej, a zapadno, na udaljenosti od 9,5 km je međunarodni put Beč — Istanbul. Ova dva puta su preko Nadalja, Turije i Srbobrana povezana lokalnim putem. Severozapadni deo nadaljskog atara preseca pruga Sombor — Bečej, koja je od sela udaljena 3,6 km. Veliki bački kanal obeležava severnu granicu nadaljskog atara, a udaljenost od sela je 1,7 km.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Na zemljištu gde se nalazi današnje selo i atar Nadalj pre osnivanja je postojala istoimena pustara koja je pripadala Šajkaškom bataljonu, delu Vojne granice. Njegova istorija počinje od Đurđevdana 1800. godine kada je pred šajkaškim majorom baronom Aronom Stanisavljevićem udaren kolac posred sela, gde sad krst.[1] Selo je osnovano 1800-1801. godine,[2] a većina prvih Nadaljčana se doselila iz sela Čeb, pošto je državna komora prodala selo mađarskom veleposedniku Marfiju. Prvi komandant sela bio je stražmešter Deda Đulinac, prvi paroh, pop Teodor Georgijević (Đorđević) i prvi učitelj Nikola Kešanski.[3] Od osnivanja do 1809. godine, Nadalj i Čurug su sačinjavali jednu (prvu) četu Šajkaškog bataljona, a od januara 1809. godine, Nadalj je odvojen od Čuruga, i spojen sa Gospođincima u jednu četu. Seljaci u Vojnoj granici su bili oslobođeni feudalnih obaveza, ali su zauzvrat morali da ratuju za račun Austrije. U austrijskim ratovima protiv Napoleona učestvovali su i šajkaši iz Nadalja. 1816. godine selo je zadesila velika poplava. Od tada pa do revolucije 1848/49. godine, selo je napredovalo, naročito u pogledu stočarstva.
Pop Šakrak-Ninić je parohijske crkvene matice počeo voditi još u Čebu 1756. godine (krštenih i umrlih) i 1795. godine (venčanih). Pre preseljenja na pustaru gde će nići Nadalj 1801. godine. Pominje se 1803. godine prvi nadaljski sveštenik pop Todor Đorđević. Do gradnje pravoslavne crkve, služba se prvo izvodila u jednoj improvizovanoj trščari godinu dana, pa duže vreme u školskoj zgradi sagrađenoj od čerpića. Na crkvenom svodu (koji deli oltar od soleje) je (1893) pisalo da je gradnja crkve trajala između 24/12. aprila 1811. godine i 27/15. avgusta 1813. godine. Bogomolja je osveštana 12. decembra - 30. novembra 1813. godine na dan Sv. Andrije Prvozvanog, od strane prote žabaljskog pop Save Brčića i više sveštenika.[4]
U revoluciji 1848/49. godine i ratu protiv mađarskih revolucionara, Nadalj je zauzimao strateški važan položaj kao deo odbrambenog sistema „Srbobran“, pošto se nalazio između Sentomaša i Feldvara. Šajkaši iz Nadalja su učestvovali u bitkama za Sentomaš (13/14. jun, avgust, 21. septembar 1848) Međutim, nakon četvrte bitke kod Sentomaša (3. aprila 1849), mađarska vojska je ušla u selo i spalila ga.
Posle građanskog rata 1848-1849. godine tokom jula 1850. godine, pravljen je izveštaj o šteti po Šajkaškoj. Nadaljska opština je prijavila štetu na pravoslavnoj crkvi u iznosu 12.226 f. 50 novčića. Međutim, Poverenstvo je ponudilo manji iznos: tako za crkvene utvari svaka crkva je dobila isti iznos od 810 f. A za opravku i unutrašnji nameštaj predviđeno je za Nadalj 6.868 f. a što ukupno iznosi 7.678 f. Toliko je i Ratno ministarstvo u Beču odobrilo.[4]
Nakon završetka revolucije, Nadalj i Šajkaški bataljon su uključeni u sastav Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata, ali su ostali pod posebnom vojnom upravom. Poraz Austrije u ratu protiv Italije i Francuske (1859) je doveo do zbacivanja Bahovog apsolutizma, a decembra 1860. i do ukidanja Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata. Teritorija Vojvodine je došla pod županijsku upravu, ali je Vojna granica i dalje ostala pod vojnom upravom. Austrougarskom nagodbom iz 1867. dotadašnja jedinstvena Austrija je podeljena na Austriju i Ugarsku, a teritorija današnje Vojvodine se nalazila u sastavu Ugarske. Naredbom Franje Josifa od 9. juna 1872. ukinut je Šajkaški bataljon, a zakonom iz 1873. je uključen u sastav Bačko-bodroške županije. Teritorija razvojačenog bataljona je podeljena na žabaljski i titelski srez, a Nadalj je pripao žabaljskom srezu. Ovakvo stanje je ostalo do kraja Prvog svetskog rata 1918. U ovom periodu je vršen pokušaj mađarizacije sa ciljem stvaranja homogenije Ugarske.
Broj stanovnika Nadalja je rastao tokom druge polovine 19. veka. To je po svemu srpsko mesto u kojem živi 1880. godine 1820 duša. Popisano je 1880. godine u Nadalju 1673 Srba, 36 Mađara, 37 Nemaca, a broj "ostalih" je 74. Kod sledećeg popisa 1890. godine, utrostručio se broj Mađara i Nemaca, a broj "ostalih" gotovo iščezao. Bilo je tada u selu ukupno 2330 stanovnika, od kojih Srba 2083, Mađara 122, Nemaca 111, Rutena 11 a "ostalih" samo tri.[4]
Po pravoslavnoj parohijskoj statistici u mestu je na kraju 1891. godine bilo: 2097 pravoslavaca, 372 pravoslavna doma, jedan sveštenik, 341 učenik u dve osnovne škole.[5]
Na Velikoj narodnoj skupštini Vojvodine održanoj u Novom Sadu 25. novembar 1918. donesena je odluka da se Bačka, Banat i Baranja priključe novoj državi Srba, Hrvata i Slovenaca. U novoj jugoslovenskoj državi je 1919. počela da se vrši agrarna reforma. Siromašnim seljacima je u početku deljena zemlja u posedu nadaljske političke opštine, kao i sa poseda porodice Ane Fernbah iz Temerina, koja je dugo ometala sprovođenje reforme. Siromašnim seljacima mađarske i nemačke narodnosti nije bilo omogućeno da dobiju zemlju. Istovremeno su nadaljski dobrovoljci sa Solunskog i Dobrudžanskog fronta dobili zemlju sa poseda Srpske pravoslavne crkvene opštine (koja nije bila predmet agrarne reforme), uz prećutnu saglasnost crkvene opštine. Međutim, 1920, nakon učvršćivanja vlasti u novoj državi i jenjavanja pobedničkog raspoloženja, Srpska pravoslavna crkvena opština je preduzela sve mere da ukloni dobrovoljce sa svoje zemlje i došla je u otvoreni sukob sa njima. Ova j spor je rešen sudskim putem u korist crkvene opštine tek 1922. Na osnovu raspoložive dokumentacije, stiče se utisak da su do 1921. svi zainteresovani dobili zemlju, pa je Županijski agrarni ured u Novom Sadu dodelio seljacima iz Taraša, sa druge strane Tise, oko 647 kj nadaljske ritske zemlje. 3. septembra 1920. je doneta Uredba o izdavanju zemljišta velikih poseda u četvorogodišnji zakup, kojom je reforma produžena za još četiri godine. Ova odluke je loše delovala i na zemljoposednike i na agrarne interesante, jer njome nije rešeno ko je pravni vlasnik oduzete i razdeljene zemlje. Pritisnuti tim problemom, nadaljski seljaci nisu imali interesa da intenzivno obrađuju zemlju, što je uslovilo niske prinose. 1925 je ozakonjen dobrovoljni otkup veleposedničke zemlje, koji je podrazumevao slobodnu nagodbu između vlasnika oduzete zemlje i onoga koji ju je obrađivao. Nove pravne okolonosti su više odgovarale veleposednicima, pa je i u Nadalju zakup produžavan iz godine u godinu. Dobrovoljni otkup nije bio u potpunosti okončan do propasti Kraljevine Jugoslavije, no bez obzira na to, seljaci su je nesmetano obrađivali, a vlasničko pravo su dobili posle 1945, odnosno agrarnim zakonima socijalističke Jugoslavije.
Vojska Hortijeve Mađarske je tokom Aprilskog rata ušla u Nadalj 13. aprila 1941. Kako je Mađarska smatrala Bačku svojim integralnim delom, vojne vlasti su vršile mobilizaciju seoskih mladića u vojne i radničke jedinice, koje su kasnije upućivane na frontove. Tokom rata, u selu se nalazilo nekoliko partizanskih baza i skloništa. Za razliku od većina sela Šajkaške, u Nadalju se nisu desila ubistva Srba tokom racije, zaslugom predsednika opština Maćaša Fazekaša i žandara Ištvana Viraga, saradnika NOB-a, koji su sprečili provokatora iz Čuruga da izazove masakr. Izgovor koji su sprečena ubistva i progoni Srba je bilo da u selu žive brojni nazareni, kojima vera zabranjuje da uzimaju oružje u ruke.[6]
Nadalj je oslobodila III četa II šajkaškog odreda 22. oktobra 1944. Desetak dana po oslobođenju mesta u Nadalj su stigli pripadnici Crvene armije, a na livadi izvan sela je bio aerodrom 165. i 166. lovačkog puka iz sastava vazdušnik snaga pod komandom generala Andreja Vitruka. Početkom 1945. sa aerodroma pored Nadalja ratne zadatske su izvršavali 422. jurišni i 112. lovački puk. Ukupno je u Drugom svetskom ratu poginulo 74 meštana.
Demografija[uredi | uredi izvor]
U naselju Nadalj živi 1702 punoletna stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 40,1 godina (39,3 kod muškaraca i 40,8 kod žena). U naselju ima 765 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,88.
Ovo naselje je uglavnom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine).
|
| ||||||||||||||||||||||||||||
| m | ž |
|||
| ? | 2 | 1 | ||
| 80+ | 28 | 27 | ||
| 75—79 | 34 | 54 | ||
| 70—74 | 56 | 67 | ||
| 65—69 | 53 | 76 | ||
| 60—64 | 49 | 78 | ||
| 55—59 | 53 | 59 | ||
| 50—54 | 58 | 85 | ||
| 45—49 | 90 | 71 | ||
| 40—44 | 97 | 84 | ||
| 35—39 | 69 | 61 | ||
| 30—34 | 78 | 62 | ||
| 25—29 | 65 | 61 | ||
| 20—24 | 58 | 62 | ||
| 15—19 | 83 | 87 | ||
| 10—14 | 65 | 80 | ||
| 5—9 | 62 | 79 | ||
| 0—4 | 53 | 55 | ||
| Prosek : | 39,3 | 40,8 | ||
| ||||||||||||||||||||||||
|
| Pol | Ukupno | Neoženjen/Neudata | Oženjen/Udata | Udovac/Udovica | Razveden/Razvedena | Nepoznato |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 873 | 263 | 536 | 46 | 23 | 5 |
| Ženski | 935 | 161 | 528 | 205 | 40 | 1 |
| UKUPNO | 1.808 | 424 | 1.064 | 251 | 63 | 6 |
| Pol | Ukupno | Poljoprivreda, lov i šumarstvo | Ribarstvo | Vađenje rude i kamena | Prerađivačka industrija |
|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 437 | 194 | 0 | 4 | 83 |
| Ženski | 230 | 108 | 0 | 0 | 29 |
| UKUPNO | 667 | 302 | 0 | 4 | 112 |
| Pol | Proizvodnja i snabdevanje | Građevinarstvo | Trgovina | Hoteli i restorani | Saobraćaj, skladištenje i veze |
| Muški | 6 | 64 | 21 | 4 | 22 |
| Ženski | 1 | 4 | 31 | 5 | 1 |
| UKUPNO | 7 | 68 | 52 | 9 | 23 |
| Pol | Finansijsko posredovanje | Nekretnine | Državna uprava i odbrana | Obrazovanje | Zdravstveni i socijalni rad |
| Muški | 0 | 7 | 5 | 4 | 2 |
| Ženski | 2 | 4 | 11 | 16 | 10 |
| UKUPNO | 2 | 11 | 16 | 20 | 12 |
| Pol | Ostale uslužne aktivnosti | Privatna domaćinstva | Eksteritorijalne organizacije i tela | Nepoznato | |
| Muški | 5 | 0 | 0 | 16 | |
| Ženski | 4 | 1 | 0 | 3 | |
| UKUPNO | 9 | 1 | 0 | 19 | |
Privreda[uredi | uredi izvor]
Glavno zanimanje stanovnika Nadalja je poljoprivreda. U selu od industrije postoji samo ciglana.
Poznati Nadaljčani[uredi | uredi izvor]
- Stevan Surdučki — komandant Šajkaškog bataljona za vreme Revolucije 1848/49.
- Momčilo Tapavica — prvi Srbin koji je učestvovao na Olimpijskim igrama i osvajač trećeg mesta u tenisu.
- Lazar Rakić — istoričar
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ "Glasnik Istorijskog društva u Novom Sadu", Novi Sad 1930.
- ^ "Javor", Novi Sad 1887. godine
- ^ "Glasnik Istorijskog društva u Novom Sadu", navedeno
- ^ a b v "Srpski sion", Karlovci 1893. godine
- ^ "Srpski sion", Karlovci 1892. godine
- ^ Rakić 1988, str. 224–225.
- ^ „Knjiga 9”. Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, podaci po naseljima (PDF). webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. maj 2004. ISBN 86-84433-14-9.
- ^ „Knjiga 1”. Stanovništvo, nacionalna ili etnička pripadnost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-00-9.
- ^ „Knjiga 2”. Stanovništvo, pol i starost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-01-7.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Rakić, Lazar (1988). Nadalj. Matica srpska.
