Stećak

Stećak
Svetska baština Uneska
Zvanično ime	Stećci — srednjovekovni nadgrobni spomenici
Mesto	Bosna i Hercegovina, Hrvatska, Srbija, Crna Gora
Koordinate	43° 40′ S; 18° 14′ I
Kriterijum	kulturna: iii, vi
Referenca	1504
Upis	2016. (41. sednica)

Stećci (jednina: stećak ili stojećak kamen, kam, biljeg, mramor), u narodu nazivani mramorje ili grčka groblja su srednjovekovni nadgrobni spomenici u obliku velikih kamenova, ponekad sa uklesanim slikovnim ukrasima ili natpisima. Nalaze se najvećim delom na prostorima današnje Bosne i Hercegovine, zapadne Srbije, Crne Gore i Dalmacije, a nastajali su od XII do samog početka XVI veka.

Do sada je pronađeno više od 66.478 stećaka, od čega preko 58.547 na području današnje Bosne i Hercegovine. Najveća koncentracija stećaka je u Hercegovini (Nevesinje, Bileća, Stolac, Trebinje, Gacko, dolina Neretve itd.) a najpoznatija nekropola je Radimlja koja se nalazi nedaleko od Stoca. U Srbiji se stećci uglavnom nalaze u Raškoj oblasti ili zapadnoj Srbiji (u zlatiborskom kraju). Na Zlatiboru stećci postoje gotovo u svakom selu, iako su mnogi korišćeni kao građevinski materijal. Stećci su težine od 100kg do 32 tone. Najslavniji pojedinačni stećak je Zgošćanski stećak, nađen u okolini Kaknja, koji se nalazi u Zemaljskom muzeju u Sarajevu. On nema natpis, a zbog izuzetne ukrašenosti neki istraživači, kao Đorđe Stratimirović, smatraju da je reč o grobu Stjepana II Kotromanića.

Više od 5600 stećaka je ukrašeno i to najčešće: povijenom lozicom, rozetama, krstovima, štitovima i mačevima, lukom i strelom, ljudskim i životinjskim figurama, scenama lova na jelene, scenama turnira, geometrijskim ornamentima i slično.

Od ukupno 363 stećka sa natpisima, preko 350 stećaka nosi natpise ćiriličnim pismom.

Dana 15. jula 2016. stećci su upisani na UNESKO-vu listu svetske kulturne baštine, kao zajedničko blago Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Srbije i Crne Gore.

Natpisi sa stećaka

Nekropola Radimlja kod Stoca u Hercegovini.

Najviše ima stećaka sa uobičajenim natpisima „a se leži taj i taj“, uklesanih da bi trajalo sećanje na pokojnika i na one koji su spomenik digli. Primeri su veoma brojni, a samo neki od njih su: „A se leži Božičko Banović, na svojej zemli, na plemenitoj“ (u Ban-dolu, 30 km od Tuzle). „Tuj počiva Radosav Grubač sad mrtav“ (u Krtinju kod Ljubomira). „A se leži Braja Radojević, na zemlji tuđoj. Dobri živi i umrije. A se pisa Dragoje dijak“. „A se leži gospoja Beoka, kći Pribisava Kosače“.

A se leži Ozrin Kopijević, župan kneza Pavla. Se pisa dijak Milosalić Barojević. Smrti ne poiskah naviden kraljevstva bosanskoga i gospoctva srbskoga za moga gospodina službu. Bodoše me i sjekoše me i stjeraše i toj smrti ne dopadoh i umrih na rošdestvo Hristovo i gospodin me voevoda okrili i ukopa i pobeleži.

— Nadgrobni natpis Ozrena Kopijevića — Varošište, Rogatica

A se leži Ljubljen u Vrhbosni rožden v Vrhbosni zakpan na svojini na

plemenitoj. Ja bjeh onaj tkoji cijel život na raskrsnicam stajah, razmišljah, oklijevah. Bjeh onaj tkoji se pitah kak to da nebo ne stari a iz njeg se stalno radžaju nova i nova godišnja doba. I u sobi gdje bjeh bješe prozor, a iza prozora beskraj. Al ja uporno gledah u pod. I mišljah mojom smerti sve tće to konečno stati. Al nije i moja smert sve starša i sve tješnja je. Kam mi usječe Dražeta a zapis upisa Husan ne da pokažu da bjeh vetć da me više neima. Ljeta gospodnjeg 1258.

— Gornje Hrasno, Stolac

Stećci koji naglašavaju versku pripadnost su dosta retki u odnosu na ostale. Postoji ih svega nekolicina, među kojima i: nekropola vlastelinske kuće Sankovića koji su bili pripadnici Srpske pravoslavne crkve; ili natpisi „Sie leži Mihovio Grahovičić prave vire rimske, koi počteno hoćaše i Bogu se molaše i dobro knjigu znaše, daj mu Bog duši da bude spašen“ (Grahovčići kod Travnika). Ili: „A se leži dobri gost Mišljen prave vjere bosanske. Biljeg postavi kšči Korija i na mi i na moju milu kućnicu Badaču. Ti koji prolaziš projdi u miru i ne spominji si i ne gonetaj grijehe naše. Zalud ti je taj posao. Naši dani su izbrojani, naše noći potrošene, naši grijesi dim. Svojih koraka se plaši, oni će ti glave doći na putu kojim hodiš. I da znaš više vrijedi crv koji se sada kreće no sva dobra djela koja zajedno učinismo za života svojih i Badača i ja. Kam nam usječen je godne 1273. po Gospodu u Kocerini na plemenitoj zemlji, a pisa Dabiša“ (Banjevici, Bratunac). Dok oko „prave vire rimske“ nema spora, dotle se formulacija „prava vjera bosanska“ tumači dvojako, u smislu pripadnosti pravoslavlju ili pripadnosti nekadašnjoj crkvi bosanskoj, uglavnom u zavisnosti od nacionalne i verske pripadnosti tumača.

Tu su još i stećci sa čisto etičkim porukama, poput: „I mnogo ot moje ruke na zemji bi, a ni ot mene niko ne bi mrtav i ubit“ (Radimlja, Stolac, 1094. godina), kao i večna iz kamena opomena ispravnosti našeg delovanja: „Nek ti ova ruka bude znak da se zamisliš nad svojim rukama“ (Radimlja, Stolac).

Nekropola Radimlja kod Stoca u Hercegovini.

Često su ponavljana i upozorenja da se stećak ne ruši, npr: „A se leži Toloje. Ne prevrni mi ovi kam, ne prekidaj mi ovi san.“ (Gornji Močioci, Crepaljsko, 1066). Pored običnih molbi i upozorenja da se spomenik ne ruši, ponekad su upućivane i prave kletve, poput: „A se je kam od Trtiše. Živjeh mirno, Boga moleć i zla ne misleć. Ovden, gdi mi je kam, ubi me grom. Zašto Bože? Da su klete i proklete ruke koje bi ovo preturile dok odgovor ne dobijem. 1174. godne po Gospodu našem.“ (Humsko, Foča).

Mnogi stećci nam mogu poslužiti i kao svojevrsni tragovi jednog vremena. Tako se u Kočerinu kod Mostara nalazi stećak Vignja Miloševića, sa dužim natpisom. Iz njega saznajemo da je Viganj služio mnoge vladare: bana Stjepana II Kotromanića, kralja Tvrtka I, kralja Dabišu, kraljicu Jelenu Grubu i kralja Ostoju. U natpisu se spominju i neki događaji iz njegovog vremena, a na kraju on podseća žive na prolaznost života. Ovaj natpis, koji je nastao početkom XV veka, glasi:

Va ime o(t)ca i sina i svetago du(h)a amin. Se leži Vign Milošević. Služi banu Stipanu, i kralu Tvartku, i kralu Dabiši i kralici Grubi i kralu Ostoji. I u to vrime doide i svadi se Ostoja kral s Hercegom i s Bosnom, i na Ugre poide Ostoja. U to vrime mene Vigna doide končina. I legoh na svom plemenitom pod Kočerinom, i molu vas, ne nastupaite na me! Ja sam bil kako vi este, vi ćete biti kakov sam ja.

Izučavanje stećaka

Pojam stećci su u istoriografiju uveli austrougarski istoričari u drugoj polovini devetnaestog veka za vreme austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine. Narodni nazivi za stećke, mramorje i grčka groblja, su ignorisani i prepušteni zaboravu kao nepodobni. Nastojeći da ojača austrougarsku vlast u Bosni i Hercegovini, režim Benjamina Kalaja je u pokušaju stvaranja bosanske nacije, zanemarujući istorijske izvore, konstruisao narativ o stećcima kao nasleđu bogumila, odnosno Crkve bosanske, te Bošnjacima kao njihovim potomcima.

Stećci su uzrok mnogih neslaganja uglavnom među srpskim, hrvatskim i bošnjačkim naučnicima. Najveće rasprave se vode oko pitanja njihovog porekla, pripadnosti pokojnika koji su sahranjivani ispod stećaka, kao i značenja simboličkih poruka uklesanih na njima. Najviše podataka za istraživače daju natpisi, koji su prisutni na manjem broju stećaka, i koji govore o različitim društvenim staležima, kao i verskim pripadnostima pokojnika. Stećci u Bosni spadaju u domen pravoslavnih nadgrobnih spomenika. Iz natpisa se izvode zaključci da pod stećcima počivaju vernici Crkve bosanske, Srpske pravoslavne crkve i Katoličke crkve. Pojedini naučnici povezuju kulturu stećaka sa postojanjem Crkve bosanske u Srednjem veku, a pojedini ih čak vide kao najmasovnije materijalne ostatke bogumila, koji su poput katara sa zapada, sahranjivali svoje mrtve u prirodi umesto na crkvenim grobljima. Dakako, postoje i oni koji im pripisuju sasvim drugačije poreklo i njihovo postojanje ni u kom pogledu ne vezuju za delovanje crkve bosanske.

Otkriće crkvenog objekta uz nekropolu otklanja nedoumice o stećcima kao jeretičkim tzv. bogumilskim spomenicima i stavlja ih u domen pravoslavnih hrišćanskih nadgrobnih spomenika specifične regionalne forme, jedinstvenog odraza društvenog statusa u srednjem vijeku.

— Aleksandar Jašarević, kustos arheolog

Komparativnim proučavanjem proširio se raspon pojedinih hipoteza, a jedna od najuvjerljivijih jeste, da se u tim sarkofazima odražavaju elementi one drevne praskulpture, koju su Slaveni donijeli sa sobom u svoju novu balkansku postojbinu i koja ih po svojim stilskim elementima povezuje sa skulpturom Baltika i Kavkaza i skitsko-sarmatskim motivima u jednu cjelinu. Svi ti nadgrobni spomenici su monoliti, često grubi, tako da već svojom surovošću djeluju monumentalno kao ploče kojima je zadatak da traju stoljećima, simbolikom svoje prkosne grubosti, koja ne priznaje nikakva stila osim svog vlastitog.

— pesnik Miroslav Krleža

Vidi još

• Gromile
• Bogumili
• Crkva bosanska
• Mramorje
• Stećci Vojvode Momčila
• Perućac
• Perućačko jezero
• Bajina Bašta
• Stela
• Runski kamen

Literatura

• Jašarević, Aleksandar (2013). Zaštita arheološka istraživanja lokaliteta crkvina, Bjelosavljevići, Sokolac (PDF). Sokolac: Muzej u Doboju. str. 6. Arhivirano iz originala (PDF) 22. 12. 2015. g. Pristupljeno 18. 12. 2015. 
• Udruženje arhivskih radnika Republike Srpske Glasnik (2012). GLASNIK (PDF) (Godina IV, br.4 izd.). Pristupljeno 12. 8. 2015. 
• Bešlagić, Šefik (1971). Stećci: kataloško topografski pregled. Sarajevo: Veselin Masleša. 
• Lovrenović, Dubravko (2009). Stećci: bosansko i humsko mramorje srednjeg vijeka. Sarajevo: Rabic. 

• Ragib Lubovac Čelebija: Stećci bosanski stil, Šahinpašić, Sarajevo 2016.

Spoljašnje veze

• Stećci: Lakše mi je ležat ako pitaš za me (RTS Trag - Zvanični kanal)
• Čiju genetiku nose Srbi (RTS Kvadratura kruga - Zvanični kanal)
• Omer Đulić, Stećci na Radimlji
• Nenad Azizin Tanović, stećci ili oblici bosanskih duša Arhivirano na sajtu Wayback Machine (15. oktobar 2007)
• Vulgarizacija stećaka
• Crteži motiva sa stećaka
• Stamenković, S (11. 2. 2011). „Stećci na listi Uneska”. Politika. 
• Stećci su svetska kulturna baština („Politika“, 7. februar 2012)
• Radio-televizija Republike Srpske: Stećci — na listi svjetske baštine? 6. 6. 2012. (jezik: srpski)
• Goran Ž. Komar: Deklaracija o stećku (3. septembar 2016)