Muamer el Gadafi

Uredi veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Muamer el Gadafi
Gadafi u Beogradu, 1970. godine
Lični podaci
Puno imeMuamer Muhamed Abu Minijar el Gadafi
معمر محمد أبو منيار القذافي
Ime pri rođenjuMuamer Muhamed Abu Minijar el Gadafi
Datum rođenjaoko (1942{{month}}{{{day}}})1942.
Mjesto rođenjaKasr Abu Hadi, Italijanska Libija,
Datum smrti20. oktobar 2011.(2011-10-20) (68/69 god.)
Mjesto smrtiSirt, Libija,
Uzrok smrtiUstrelina
Religijasunitski islam
ObrazovanjeUniverzitet Libija
Akademija vojnog univerziteta u Bengaziju
Bogatstvo200 milijardi $ (2011, proc.)[1]
Porodica
SupružnikFatiha el Nuri (1969—1970)
Sadija el Brasai (1970—2011)
Djeca
Sinovi
Ćerke
Politička karijera
ČinPukovnik
1. septembar 1969. — 2. mart 1977.
Predsjednik
Vidi spisak
PremijerMahmud Sulajman el Magribi
Abdesalam Džaloud
Abdul Anti el Obeidi
PrethodnikIdriz (kralj)
Generalni sekretar Opšteg narodnog kongresa
2. mart 1977. — 2. mart 1979.
PremijerAbdul Ati el Obeidi
PrethodnikOn lično (predsjedavajući Revolucionarnog komandnog savjeta)
16. januar 1970. — 16. jul 1972.
PrethodnikMahmud Saulajman el Magribi
Predsjedavajući Afričke unije
2. februar 2009. — 31. januar 2010.
PrethodnikDžakaja Kikvete
Potpis

Muamer Muhamed Abu Minijar el Gadafi (arap. معمر محمد أبو منيار القذافي‎; Kasr Abu Hadi, oko 1942 — Sirt, 20. oktobar 2011), opšte poznat kao pukovnik Gadafi, je bio libijski revolucionar, političar i politički teoretičar. Libijom je upravljao kao Revolucionarni predsjedavajući Libijske Arapske Republike od 1969. do 1977. godine i zatim kao „Bratski vođa i predvodnik revolucije” Velike Socijalističke Narodne Libijske Arapske Džamahirije od 1977. do 2011. godine. U početku je bio predan ideologiji arapskog nacionalizma i arapskog socijalizma, ali je kasnije vladao prema svojoj Trećoj međunarodnoj teoriji.

Rođen u blizini Sirta u Italijanskoj Libiji u siromašnoj beduinskoj porodici, Gadafi je postao arapski nacionalista tokom školovanja u Sabhi, a kasnije je upisao Kraljevsku vojnu akademiju u Bengaziju. Unutar vojske je osnovao revolucionarnu grupu koja je svrgnula senusidskog monarha Idriza, koji je imao podršku Zapada, u vojnom prevratu 1969. godine. Kada je preuzeo vlast, Gadafi je Libiju pretvorio u republiku kojom je upravljao Revolucionarni komandni savjet. Vladajući dekretom, iz Libije je deportovao italijansku i jevrejsku manjinu i zatvorio vojne baze zapadnih zemalja. Jačajući veze sa arapskim nacionalističkim vladama — naročito sa egipatskim predsjednikom Gamalom Abdelom Naserom — bezuspješno se zalagao panarapsku političku uniju. Kao islamski modernista, uveo je šerijat kao osnovu pravnog sistema i promovisao je „islamski socijalizam”. Nacionalizovao je naftnu industriju i sve veće državne prihode koristio je za jačanje vojske, finansiranje stranih revolucionara i sprovođenje socijalnih programa, naglašavajući projekte izgradnje kuća, zdravstva i obrazovanja. Pokrenuo je 1973. godine „narodnu revoluciju” osnivanjem Osnovnih narodnih kongresa, predstavljenih kao sistem neposredne demokratije, ali je zadržao ličnu kontrolu nad glavnim odlukama. Svoju Treću međunarodnu teoriju je iskazao te godine, objavivši ove ideje u Zelenoj knjizi.

Gadafi je Libiju 1977. godine pretvorio u novu socijalističku državu pod nazivom džamahirija (arap. جماهيرية; „država narodnih masa”). Zvanično je prihvatio simboličnu ulogu u upravljanju, ali je ostao na čelu vojske i Revolucionarnih komiteta koji su bili odgovorni za policiju i suzbijanje neslaganja. Tokom sedamdesetih i osamdesetih godina, neuspješni granični sukobi sa Egiptom i Čadom, podrška stranim militantima i navodna odgovornost za rušenje Boinga 747 iznad Lokerbija u Škotskoj, ostavili su Libiju sve izolovanijom na svjetskoj sceni. Posebni neprijateljski odnosi su razvijeni sa Sjedinjenim Američkim Državama, Ujedinjenim Kraljevstvom i Izraelom, što je dovelo do bombardovanja Libije 1986. godine i ekonomskih sankcija Organizacije ujedinjenih nacija. Od 1999. godine, Gadafi je odbacio arapski socijalizam i podstakao ekonomsku privatizaciju, zbližavanje sa zapadnim zemljama i panafrizam; bio je predsjedavajući Afričke unije od 2009. do 2010. godine. Sredinom Arapskog proljeća, u istočnoj Libiji su 2011. godine izbili protesti protiv korupcije i nezaposlenosti. Događaji su prerasli u građanski rat, u kojem je NATO vojno intervenisao na strani antigadafističkog Nacionalnog prelaznog savjeta (NPS). Vlada je svrgnuta, a Gadafi se povukao u Sirt, gdje su ga zarobili i ubili militanti NPS-a.

Gadafi je dominirao libijskom politikom četiri desetljeća i bio je predmet sveopšteg kulta ličnosti. Odlikovan je raznim zvanjima i hvaljen je zbog svog antiimperijalizma, podrške arapskom — i kasnije afričkom — jedinstvu i zbog značajnog poboljšanja koja je njegova vlada donijela u pogledu kvaliteta života libijskog naroda. Suprotno tome, islamski fundamentalisti oštro su se protivili njegovim socijalnim i ekonomskim reformama i posthumno su ga optužili za seksualna zlostavljanja. Mnogi su ga smatrali diktatorom čija je autorativna administracija kršila ljudska prava i finansirala globalni terorizam.

Biografija[uredi | uredi izvor]

Detinjstvo i mladost: 1942/1943—1950.[uredi | uredi izvor]

Muamer el Gadafi[2] je rođen u blizini Kasr Abu Hadija, seoskog područja izvan grada Sirta u pustinjama Tripolitanije u zapadnoj Libiji.[3] Njegova porodica porijeklo vodi iz manje, relativno neuticajne plemenske skupine Gadafa,[4] koji su bili arabizovani Berberi.[5] Majka mu se zvala Ajša (umrla 1978), a otac se zvao Mohamad Abdul Salam ibn Hamed ibn Mohamad, poznat kao Abu Meniar (umrlo 1985); porodicu je izdržavao uzgojem koza i kamila.[4] Nomadski beduini su bili nepismeni i nisu vodili evidenciju o rođenju.[6] Zbog toga, Gadafijev datum rođenja nije poznat sa sigurnošću, a izvori datum postavljaju između 1942. i prođeća 1943. godine,[6] iako njegovi biografi Dejvid Blandi i Endru Lajset navode da bi to moglo biti i prije 1940. godine.[7] On je jedini preživjeli sin, a imao je i tri starije sestre.[6] Gadafijev odgoj u beduinskoj kulturi uticao je na njegov lični ukus do kraja života; preferirao je pustinju nad gradom i povlačio se tamo da meditira.[8]

Od djetinjstva, Gadafi je bio svjestan miješanja evropskih kolonijalista u Libiji; njegovu naciju je okupirala Italija, a tokom Sjevernoafričkog pohoda tokom Drugog svjetskog rata bio je svjedok sukoba italijanskih i britanskih snaga.[9] Prema kasnijim tvrdnjama, Gadafijevog djeda po ocu, Abdesalama Bouminjara, ubila je italijansko vojska tokom invazije 1911. godine.[10] Na kraju Drugog svjetskog rata 1945. godine, Libiju su okupirale britanske i francuske snage. Iako su Britanci i Francuzi namjeravali podijeliti Libiju između svojih imperija, Generalna skupština OUN proglasila je da se zemlji dodjeljuje politička nezavisnost.[11] OUN su 1951. godine osnovale Ujedinjeno Kraljevstvo Libiju, saveznu državu pod vođstvom prozapadnog monarha, Idriza, koji je zabranio političke stranke i centralizovao vlast.[11]

Obrazovanje i politička aktivnost: 1950—1963.[uredi | uredi izvor]

Gadafijevo najranije obrazovanje bilo je religijske prirode, a podučavao ga je mjesni islamski učitelj.[12] Nakon toga, preselivši se u obližnji Sirt kako bi pohađao osnovnu školu, za četiri godine je napredovao kroz šest razreda.[13] Obrazovanje u Libiji nije bilo besplatno, ali je njegov otac mislio će ono koristiti njegovom sinu uprkos finansijskom naprezanju. Tokom sedmice Gadafi je spavao u džamiji, a vikendom je pješačio 20 milja da bi posjetio roditelje.[13] U školi, Gadafija su maltretirali zato što je beduin, ali on je bio ponosan na svoje porijeklo i ohrabrivao je drugu beduinsku djecu da slijede njegov primjer.[13] Njegova porodica i on su iz Sirta se preselili u Sabhu u Fezanu u jugozapadnoj Libiji, gdje je njegov otac služio plemenskog vođu, dok je Muamer pohađao srednju školu, nešto što nijedan od njegovih roditelja nije uradio.[14] Gadafi je bio popularan u ovoj školi; neki prijatelji koje je tamo stekao kasnije su dobili značajne dužnosti u njegovoj administraciji, od kojih je najpoznatiji njegov najbolji prijatelj, Abdelsalam Dželud.[15]

Egipatski predsjednik Naser bio je Gadafijev politički junak

Mnogi učitelji u Sabhi su bili Egipćani, a po prvi put, Gadafi je imao pun pristup panarapskim novinama i radijskim emisijama, od kojih je najznačajnija bila Glas Arapa sa sjedištem u Kairu.[16] Odrastajući, Gadafi je bio svjedok značajnih događaja u arapskom svijetu, uključujući Arapsko-izraelski rat 1948, državni udar u Egiptu 1952, Suecku krizu 1956. i kratkotrajnu Ujedinjenu Arapsku Republiku (UAR) koja je postojala od 1958. do 1961. godine.[17] Gadafi se divio političkim promjenama sprovedenim u Arapskoj Republici Egipat za vrijeme njegovog junaka, predsjednika Gamala Abdela Nasera. Naser se zalagao za arapski nacionalizam; odbacivanje zapadnog kolonijalizma, neokolonijalizma i cionizma; i prelazak sa kapitalizma na socijalizam.[18] Na Gadafija je uticala Naserova knjiga Filozofija revolucije, u kojoj je istaknuto kako započeti državni udar.[19] Jedan od Gadafijevih egipatskih učitelja, Mahmud Efaj, navodno je bio naklonjen političkim idejama budućeg vođe i savjetovao ga da bi za uspješnu revoluciju bila potrebna podrška vojske.[20]

Gadafije je organizovao demonstracije i dijelio plakate koji su kritikovali monarhiju.[21] U oktobru 1961. godine, predvodio je demonstracije protiv sirijske secesije iz UAR i prikupio sredstva za slanje podrške Naseru. Zbog nereda uhapšeno je dvadeset učenika. Gadafi i njegovi drugovi su takođe polomili prozore u mjesnom hotelu koji su okrivili za služenje alkohola. Kako bi kaznili Gadafija, vlasti su njegovu porodicu i njega protjerale iz Sabhe.[22] Preselili su se u Misuratu, gdje je nastavio pohađati srednju školu.[23] Nastavljajući interesovanje za arapski nacionalistički aktivizam, odbio je da pridruži pojedinim zabranjem političkim strankama koje su djelovale u gradu — među kojima su Arapski nacionalistički pokret, Arapska socijalistička baas partija i Muslimansko bratstvo — tvrdeći da odbacuje frakcionizam.[24] Halapljivo je čitao knjige na temu Nasera i Francuske revolucije 1789. godine, kao i radove sirijskog politčkog teoretičara Mišela Aflaka i biografije Abrahama Linkolna, Suena Jatsena i Mustafe Kemala Ataturka.[24]

Vojna obuka: 1963—1966.[uredi | uredi izvor]

Gadafi je nakratko studirao istoriju na Univerzitetu Libija u Bengaziju, prije nego što je odustao od studija kako bi se pridružio vojsci.[25] Uprkos njegovom policijskom dosijeu, počeo je vojnu obuku 1963. godine na Kraljevskoj vojnoj akademiji u Bengaziju, zajedno sa nekoliko prijatelja istomišljenika iz Misrate. Oružane snage pružale su jedinstvenu priliku za povećanje društvene pokretljivosti neprivilegovanih Libijaca, što je Gadafi prepoznao kao mogući instrument političkih promjena.[26] Za vrijeme Idriza, oružane snage Libije obučavala je britanska vojska; to je ljutilo Gadafija, koji je Britance vidio kao imperijaliste, i u skladu sa svojim mišljenjem, odbio je da uči engleski jezik i bio je nepristojan prema britanskim oficirima, na kraju padajući na njihovim ispitima.[27] Britanski instruktori prijavljivali su ga zbog nepokornosti i nasilnog ponašanja, iskazujući sumnju da je Gadafi umiješan u atentat na komandanta vojne akademije 1963. godine. Takvi izvještaji su ignorisani, a Gadafi je brzo napredovao tokom obuke.[28]

Sa skupinom lojalnih kadrova, Gadafi je 1964. godine osnovao Centralni komitet Pokreta slobodnih oficira, revolucionarnu skupinu nazvanu po Naserovom egipatskom prethodniku. Predvođeni Gadafijem, tajno su se susretali i bili su organizovani u tajni ćelijski sistem, davajući svoje plate jedinstvenom fondu.[29] Gadafi je putovao širom Libije, prikupljajući obavještajne podatke i razvijajući veze sa simpatizerima, a vladine službe su ga ignorisale smatrajući ga malom prijetnjom.[30] Diplomirao je u avgustu 1965. godine, čime je postao oficir za komunikaciju u signalnom korpusu.[31]

U aprilu 1966. godine, poslat je Ujedinjeno Kraljevstvo na dalje usavršavanje; preko devet mjeseci pohađao je kurs engleskog jezika u Bekonsfildu u Bakingemširu, kurs za signalnog instruktora vojnog vazduhoplovstva u kampu Bovington u Dorsetu i kurs za signalnog instruktora pješadije u Hajtu u Kentu.[32] Uprkos kasnijim glasinama, nije pohađao Kraljevsku vojnom akademije Sendharst.[30] Direktor kursa u Bovingtonu izvijestio da je Gadafi uspješno prevladao probleme sa učenjem engleskog jezika, pokazajući čvrstu glasovnu komandnu sposobnost. Primjećujući da je Gadafijev najdraži hobi čitanje i igranje fudbala, smatrao ga je „zabavnim oficirom, uvijek vedrim, marljivim i savjesnim”. Gadafi nije volio Englesku, tvrdeći da su ga službenici britanske vrijeđali na rasnoj osnovi i da se teško prilagođavao kulturi te zemlje; utvrđujući svoj arapski identitet, obilazio Pikadili noseći tradicionalnu libijsku odjeću.[33] Kasnije je rekao da se, dok je putovao u Englesku, vjerujući da je naprednije od Libije, vratio kući „sugurniji i ponosniji na naše vrijednosti, ideale i društvene osobine”.[33]

Libijska Arapska Republika[uredi | uredi izvor]

Vojni prevrat: 1969.[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Vojni prevrat u Libiji 1969.

Popularnost Idrizove vladavine je znatno opala kraje šezdesetih godina; to je pogoršalo libijske tradicionalne regionalne i plemenske podjele centralizacijom federalnog sistema, kako bi se iskoristilo naftno bogatstvo zemlje.[34] Korupcija i ukorijenjeni sistem patronata bili su široko rasprostranjeni širom naftne industrije.[35] Arapski nacionalizam bio je sve popularniji, a protesti su buknuli nakon egipatskog poraza u Šestodnevnom ratu 1967. godine sa Izraelom; Idrizova administracija je viđena kao proizraelska zbog veza sa zapadnim zemljama.[36] Protivzapadni nemiri izbili su u Tripoliju i Bengaziju, dok su libijski radnici zatvorili naftne terminale u znak solidarnosti s Egiptom.[36] Centralna obavještajna agencija (CIA) izrazila je očekivanje da će do 1969. godine segmenti oružanih snaga pokrenuti prevrat u Libiji. Iako su iznijete tvrdnje da su znali za Gadafijev Pokret slobodnih oficira, u to vrijeme su tvrdili da ne znaju, navodeći da nadgledaju revolucionarnu skupine Crne čizme Abdula Aziza Šalhija.[37]

Sredinom 1969. godine, Idriz je ljetovao u Turskoj i Grčkoj. Gadafijevi Slobodni oficiri su vidjeli ovo kao priliku za rušenje monarhije, pokrenuvši „operaciju Jerusalim”.[38] Dana 1. septembra, zauzeli su aerodrome, policijska skladišta, radijske stanice i vladine kancelarije u Tripoliju i Bengaziju. Gadafije je preuzeo kontrolu na kasarnom Berka u Bengaziju, dok je Omar Meheiša zauzeo kasarne u Tripoliju, dok je Džalud zauzeo gradske protivavionske baterije. Kveldi Hameidi je poslat da uhapsi krunskog princa Hasana el Senusija i da ga primora da se odrekne svog prava na prijesto.[39] Nisu naišli na bilo kakav ozbiljan otpor i imali su manje sukobe sa monarhistima.[40]

Kada je Gadafi uklonio monarhističku vladu, proglasio je osnivanje Libijske Arapske Republike.[41] Obraćajući se narodu putem radija, proglasio je prekid „reakcionarnog i korumpiranog” režima, „smrada koji nas je sve zgrožavao i užasavao”.[42] S obzirom da se u prevratu nije prolivena krv, u početku je korišten naziv „Bijela revolucija”, iako je kasnije preimenovana u „Prvoseptembarsku revoluciju” po datumu na koji se dogodila.[43] Gadafi je insistirao na tome da prevrat Slobodnih oficira predstavlja revoluciju, koja je označila početak velikih promjena u društveno-ekonomskoj i politikoj prirodi Libije.[44] Proglasio je da revolucija znači „slobodu, socijalizam i jedinstvo”, a tokom narednih godina sprovodio je mjere kako bi to i postigao.[45]

Konsolidovanje vođstva: 1969—1973.[uredi | uredi izvor]

Dvanaest članova Centralnog komiteta Pokreta slobodnih oficira proglasilo je sebe Revolucionarnim komandnim savjetom (RKS), vladom nove republike.[46] Poručnik Gadafi je postao predsjedavajući RKS-a i defakto šef države, unaprijedio se u čin pukovnika i postao vrhovni komandant oružanih snaga.[47] Džalud je postao premijer,[48] dok je civilni Savjet ministara na čelu sa Salaimanom Magribijem osnovan kako bi sprovodio politiku RKS-a.[49] Administrativna prijestonica Libije je iz El Baide premještena u Tripoli.[50]

Zastava Libije koju je koristila Gadafijeva vlada od 1969. do 1972. godine

Iako je teoretski RKS bilo kolektivno tijelo koje je odluke donosilo konsenzusom, Gadafi je ipak dominirao tijelom;[43] pojedinci su pokušavali da obuzdaju ono što su smatrali njegovim ispadima.[51] Gadafi je postao javno lice vlade, a identiteti ostalih članova RKS-a javno su otkriveni tek 10. januara 1970. godine.[52] Uglavnom su to bili mladići (obično seoskog) radničkog i srednjeg sloja, bez univerzitetske diplome; na taj način su se razlikovali od bogatih, visoko obrazovanih konzervativaca koji su prethodno upravljali zemljom.[53]

Prevrat je završen, RKS je nastavio sa svojim namjerama da konsoliduje revolucionarnu vladi i modernizuje zemlju.[43] Iz političke i oružanih snaga su protjerali monarhiste i pripadnike Idrizove dinastije Senusi.[54] „Narodni sudovi” su osnovani radi suđenja raznim monarhističkim političarima i novinarima, od kojih su mnogi zatvoreni, a nijedan nije pogubljen. Idriz je u odsustvu osuđen na pogubljenje.[55]

U maju 1970. godine, Revolucionarni intelektualni seminar održan je kako bi se intelektualci uskladili sa revolucijom,[56] a iste godine je Zakonodavni pregled i dopune objedinio sekularni i religijske zakone, uvodeći šerijat u pravni sistem.[57] Vladajući dekretom, RKS je zadržao monarhističku zabranu osnivanja političkih stranaka, a u maju 1970. su zabranjeni sindikati, a 1972.zabranjeni su štrajkovi radnika i suspendovane novine.[58] U septembru 1971. godine, Gadafi je podnio ostavku, ali se vratio na svoj položaj za mjesec dana.[48] U februaru 1973. godine, ponovo je podnio ostavku i ponovo se vratio za mjesec dana.[59]

Ekonomske i društvene reforme[uredi | uredi izvor]

Gadafi na Arapskom samitu u Libiji 1969, nedugo nakon Septembarske revolucije kada je srušen kralj Idriz I. Gadafi sjedi u vojnoj uniformi u sredini, okružen egipatskim predsjednikom Gamalom Abdelom Naserom (lijevo) i sirijskim predsjednikom Nuredinom el Atasijem (desno).

Rana ekonomska politika RKS-a okarakterisana je kao državno kapitalističke orijentacije. Uspostavljeno je mnogo shema za pomoć preduzetnicima i razvoj libijske buržoazije. U želji da proširi poljoprivredne obradive površine, vlada je septembra 1969. pokrenula „Zelenu revoluciju” za povećanje poljoprivredne produktivnosti, kako bi se Libija manje oslanjala na uvoz hrane. Postojala je nada da Libija postane samodovoljna u proizvodnji hrane. Sva zemlja koja su ili eksproprisali italijanski naseljenici ili koja nije bila u upotrebi vraćena je i ponovo raspodijeljena. Sistemi za navodnjavanje uspostavljeni su duž sjeverne oble i oko raznih unutrašnjih oaza. Troškovi proizvodnje često su promašivali vrijednost proizvoda i tako je libijska poljoprivredna proizvodnja i dalje ostala u deficitu, oslanjajući se u velikoj mjeri na državne subvencije.

Uz sirovu naftu kao primarni izvozni proizvod, Gadafi je težio ka poboljšanju libijskog naftnog sektora. Oktobra 1969, proglasio je trenutne trgovinske uslove nepravednim, koji su koristili više stranim korporacijama nego libijskoj državi i zaprijetio je smanjenjem proizvodnje. U decembru je Džaloud uspješno povećao cijenu libijske nafte. Države OPEK-a su 1970. slijedile Libiju, što je dovelo do globalnog povećanja cijene sirove nafte. RKS je nastavio sa Tripolitanskim sporazumom 20. marta 1971, kojim su osigurali porez na dohodak, povratne uplate i bolje cijene od naftnih korporacija; ove mjere donijele su Libiji oko milijardu dolara dodatnih prihoda u prvoj godini.

Politika[uredi | uredi izvor]

Islamski socijalizam i panarabizam[uredi | uredi izvor]

Gadafi je zasnovao svoj novi režim na mešavini arapskog nacionalizma, aspekta dobro uređene države i ono što je Gadafi opisao kao „direktna demokratija“. On je nazvao ovaj sistem islamski socijalizam i dok je dozvolio privatno vlasništvo nad malim preduzećima, vlada je kontrolisala velika preduzeća. Blagostanje, „oslobođenje“ i obrazovanje su bili naglašeni. Takođe je nametnuo islamske morale, zabranivši alkohol i kockanje. Da bi ojačao ideale ovakve socijalističko-islamske države, Gadafi je objavio svoju političku filozofiju u Zelenoj knjizi, izdanoj 1976. godine. U praksi, libijski politički sistem je bio manje idealniji i sa vremena na vreme Gadafi je odgovorio unutrašnjoj i spoljašnjoj opoziciji nasiljem. Njegov revolucionarni komitet je pozvao na ubistvo libijskih disidenata koji su živeli van zemlje u februaru 1980, dok su odredi libijskih ubica poslani širom sveta da ih ubiju.

Sa poštovanjem prema susedima Libije, Gadafi je pratio Naserovu ideju o panarabizmu i postao je vatren zagovornik ujedinjenja svih arapskih država u jednu. Takođe je podržavao panislamizam, sa idejom labave unije svih islamskih država i naroda. Nakon Naserove smrti 28. septembra 1970, Gadafi je pokušao da preuzme ulogu ideološkog vođe arapskog nacionalizma. Proglasio je „Federaciju Arapskih Republika“ (Libija, Egipat i Sirija) 1972, nadajući se da će stvoriti panarapsku državu, ali se tri države nisu složile oko uslova spajanja. Godine 1974, potpisao je sporazum sa tuniskim vođom Habibom Burgibom o spajanju dve zemlje, ali se ni ovo nije ostvarilo i odnosi između dve države su se pogoršale do velikog neprijateljstva.

Gadafi je takođe postao snažna pristalica Palestinske oslobodilačke organizacije, što je na kraju pokvarilo libijske odnose sa Egiptom kada je Egipat 1979. započeo mirovne pregovore sa Izraelom. Kako su se libijski odnosi sa Egiptom pogoršavali, Gadafi je želeo bliže odnose sa Sovjetskim Savezom. Libija je postala prva država izvan Istočnog bloka koja je dobila supersonične MiG-25 lovce, ali su ti odnosi ostali relativno daleki. Gadafi je takođe želeo da poveća uticaj Libije, posebno u državama sa islamskom populacijom, pozivajući na stvaranje Saharske islamske države i podržavajući pobunjeničke snage u pod-Saharskoj Africi.

Značajno u njegovoj politici je podrška oslobodilačkim pokretima, u većini slučajeva muslimanskim grupama. Sedamdesetih i osamdesetih, ova podrška ja nekada toliko slobodno davana da su i čak nesimpatične grupe mogle dobiti libijsku podršku. Često su te grupe predstavljale ideologije daleko od Gadafijeve. Međunarodna javnost je bila zbunjena ovom politikom. Tokom sedamdesetih, njegov režim se upetljao u terorističke aktivnosti i u arapskim i u nearapskim državama. Polovinom osamdesetih, Gadafi je široko smatran kao glavni finansijer međunarodnog terorizma. Navodno, Gadafi je bio glavni finansijer pokreta Crni septembar koji je izvršio masakr nad izraelskim sportistima tokom Olimpijskih igara 1972. u Minhenu i SAD su ga bile optužile za direktnu kontrolu nad podmetanjem bombe u berlinskoj diskoteci 1986. godine, koja je ubila troje ljudi i ranila više od 200 osoba, od kojih su velik deo činili američki vojnici. Takođe je izjavio da je platio Karlosu Šakalu da kidnapuje i zatim oslobodi velik broj saudijskih i iranskih naftnih ministara.

Spoljna politika[uredi | uredi izvor]

U poseti Beogradu

Napetosti između Libije i Zapada su dostigle vrhunac tokom Reganove administracije, koja je pokušala da zbaci Gadafija. Britanska policajka Ivon Flečer je 1984. godine ubijena izvan libijske ambasade u Londonu, dok je dežurala na antigadafijevskim demonstracijama. Pucanj iz mitraljeza iz zgrade je uvek bio osumnjičen za njeno ubistvo, ali su se libijske diplomate pozvale na diplomatski imunitet i bile su proterane. Incident je doveo do prekidanja diplomatskih odnosa između Britanije i Libije više od jedne decenije.

Reganova administracija je videla Libiju kao neprihvatljivog igrača na međunarodnoj pozornici zbog njene beskompromisne podrške palestinskoj nezavisnosti, njenoj podršci revolucionarnom Iranu u ratu protiv Iraka Sadama Huseina i njene podrške oslobodilačkim pokretima u razvijenom svetu. Marta 1982. godine SAD su objavile zabranu uvoza libijske nafte i izvoz Libiji američke tehnologije za industriju nafte. Evropa nije pratila SAD.

SAD su napadale libijske patrolne čamce od januara do marta 1986. tokom sukoba zbog pristupa zalivu Sidra, za koji je Libija tvrdila da pripada njenim teritorijalnim vodama. Regan je 15. aprila 1986. godine naredio velike vazdušne napade na Tripoli i Bengazi, nazvane Operacija Kanjon El Dorado, koji su ubili 60 ljudi zbog američkih optužbi za libijsku umešanost u eksploziju bombe u diskoteci u Zapadnom Berlinu dana 5. aprila 1986. koju su često posećivali američki vojnici. Među žrtvama napada iz odmazde 15. aprila je bila i usvojena ćerka libijskog vođe.

Libijska umešanost u i podrška terorizmu je potvrđena krajem 1987. kada je presretnut trgovački brod MV Eksund. Velika pošiljka oružja i eksploziva namenjena Irskoj republikanskoj armiji je oduzeta sa Eksunda. Britanska obaveštajna služba je verovala da to nije prvi put i da su prethodne libijske pošiljke oružja stizale do Irske republikanske armije.

Tokom većeg dela devedesetih, Libija je istrpela ekonomske sankcije i diplomatsku izolaciju kao rezultat Gadafijevog odbijanja da potpiše izručenje Sjedinjenim Državama ili Velikoj Britaniji dvojice Libijaca optuženih za podmetanje bombe na let Panamerikena 103 iznad Lokerbija, Škotska. Uz posredovanje predsednika Južne Afrike Nelsona Mandele — koji je posetio Gadafija 1997 — i generalnog sekretara Organizacije ujedinjenih nacija Kofija Anana, Gadafi je pristao 1999. na kompromis koji je uključivao predavanje optuženih Holandiji za suđenje prema škotskom zakonu. Nakon toga su suspendovane sankcije UN, ali su američke sankcije Libiji ostale na snazi.

Avgusta 2003, dve godine nakon presude Abdelbasetu Ali Mohmed el Megrahiju, Libija je zvanično prihvatila odgovornost za podmetanje bombe iznad Lokerbija. Gadafi je pristao da isplati odštetu od 2,7 milijardi dolara, tj. 10 miliona dolara za svaku žrtvu porodicama 270 žrtava. Iste godine, Ujedinjeno Kraljevstvo i Bugarska su zajedno sastavile rezolucije OUN koja je ukinula suspendovane sankcije (bugarsko učestvovanje u preduzimanju ovog pokreta je dovelo do nagoveštaja da je povezano sa slučajem SIDA u Libiji u kojem je 5 bugarskih medicinskih sestara, koje su radile u bengazijskoj bolnici, optuženo da su zarazili sidom 426 libijske dece). Prema sporazumu, 40% odštete je plaćeno svakoj porodici, daljih 40% nakon što su uklonjene sankcije SAD. Zato što su SAD odbile da skinu Libiju sa svoje liste sponzora terorizma, Libija je zadržala preostalih 20 procenata.

Novi Gadafi[uredi | uredi izvor]

Gadafi na samitu G8 u L'akvili sa Silvijem Berluskonijem, Đorđom Napolitanom, Stivenom Harperom, Nikolom Sarkozijem, Barakom Obamom, Melesom Zenavijem, Luisom da Silvom, Redžepom Erdoganom, Dominikom Stros-Kanom i Hosnijem Mubarakom.

Od polovine devedesetih, Gadafi je uspeo da poboljša svoje veze među srednjoistočnim nacijama i danas se od strane mnogih smatra za umerenog i odgovornog lidera u arapskom svetu nego što je bio prethodno. Što se tiče Palestinaca, počeo je da predlaže koncept dvonacionalne države Izratine — kombinacije reči Izrael i Palestina.

Istovremeno, Gadafi je postao popularan afrički lider. Kao jedan od kontinentalnih postkolonijalnih šefova države koji je najduže na vlasti, libijski diktator uživa poštovanje među mnogim Afrikancima kao iskusan i mudar državnik koji je bio u prvom planu tokom mnogih borbi tokom godina. Gadafi je stekao priznanje Nelsona Mandele i drugih i uvek je bio istaknuta figura u raznim panafričkim organizacijama, kao što je Organizacija afričkog jedinstva. Takođe su ga mnogi Afrikanci videli kao humanitarca koji je dao mnogo novca podsaharskim državama. Veliki broj Afrikanca dolazi u Libiju da bi se zaposlilo. Takođe, mnogi ekonomski emigranti — posebno iz Somalije i Gane — koriste Libiju kao odskočnu dasku do Italije i ostalih evropskih država. S druge strane, Gadafi je sa italijanskim premijerom Silviom Berluskonijem 30. avgusta 2008. godine potpisao sporazum kojim se Libija obavezuje da vraća afričke ilegalne imigrante koji pokušavaju da odu u Italiju.

Gadafi je takođe pokazao da želi da popravi svoju sliku na Zapadu. Dve godine pre terorističkih napada 11. septembra 2001, Libija se založila za borbu protiv Al Kaide i ponudila se da otvori svoj program oružja međunarodnoj inspekciji. Klintonova administracija nije uspela da se pozabavi ponudom pošto libijski program oružja tada nije smatran kao pretnja. Nakon napada 11. septembra, Gadafi je učinio jednu od prvih i čvrstih optuživanja bombaša Al Kaide od strane nekih muslimanskih vođa. Gadafi se takođe pojavio na ABC zbog intervjua sa Džordžom Stefanopulosom, čin koji se činio nezamislivim manje od decenije ranije.

Postoji mnogo objašnjenja za promene u Gadafijevoj politici. Najočigledniji je da je nekada bogata Libija postala sve slabija pošto je cena nafte značajno pala tokom devedesetih. U ovim okolnostima, znatno strože sankcije UN i SAD su učinile Libiju sve više politički i ekonomski izolovanijom. Još jedna mogućnost je da je čvrsta reakcija Zapada primorala Gadafija da promeni svoju politiku. Takođe je moguće da je realna politika promenila Gadafija. Njegovi ideali i ciljevi se nisu ostvarili; nije nikada bilo nikakvog arapskog jedinstva, razne oružane revolucionarne organizacije koje je on podržavao nisu ostvarile svoje ciljeve, a raspad Sovjetskog Saveza je učinio Gadafijevog glavnog neprijatelja, Sjedinjene Države, još jačim.

Nakon zbacivanja Sadama Huseina 2003, Gadafi je objavio da je njegova zemlja imala aktivan program oružja za masovno uništenje, ali da je voljan da dozvoli međunarodnim inspektorima da dođu u njegovu zemlju da ga nadgledaju i unište. Američki predsednik Džordž Buš i ostale pristalice rata u Iraku su pokušali da objasne Gadafijevu objavu kao direktnu posledicu rata u Iraku tvrdeći da je Gadafi postupio tako zbog straha za budućnost svoje vlasti ako nastavi da zadrži i prikriva svoje oružje. Italijanski premijer Silvio Berluskoni, pristalica rata u Iraku, izjavio je da je Gadafi lično telefonirao sa njim. Ipak, mnogi strani eksperti za politiku su tvrdili da je Gadafijev proglas bio samo nastavak njegovih prethodnih napora u normalizovanju odnosa sa Zapadom i uklanjanja sankcija. Da bi podržali ovo, oni ukazuju na činjenicu da je Libija već učinila slične ponude četiri godine ranije pre nego što su zvanično prihvaćene. Međunarodni inspektori su ispitali nekoliko tona hemijskog oružja u Libiji, kao i aktivni program nuklearnog oružja. Kako se proces uništavanja ovog oružja nastavio, Libija je poboljšala svoju saradnju sa međunarodnom posmatračkom misijom da je marta 2006. Francuska potpisala ugovor sa Libijom o razvijanju velikog programa za nuklearnu energiju.

Marta 2004, britanski premijer Toni Bler je postao prvi zapadni lider koje je posetio Libiju i javno se sreo sa Gadafijem. Bler je pohvalio Gadafijeva nedavna dela i izrazio nadu da će Libija sada biti snažan saveznik u ratu protiv terorizma. Britanski ambasador u Tripoliju, Entoni Lejden, je ovako objasnio promenu Gadafija i Libije:

35 godina državne kontrole u ekonomiji ih je dovelo u situaciju gde prosto ne stvaraju dovoljno ekonomskih aktivnosti da daju zaposlenje mladim ljudima koji izlaze iz njihovog uspešnog obrazovnog sistema. Mislim da je ova dilema srž odluke pukovnika Gadafija da su mu potrebne radikalne promene. [60]

Stejt department je 15. maja 2006. godine objavio da će ponovo uspostaviti pune diplomatske odnose sa Libijom. Ovo je došlo nakon objavljivanja libijskog programa za masovno uništenje pa je Stejt department takođe izjavio da će Libija biti uklonjena sa liste nacija koje podržavaju terorizam. [61]

Dana 1. septembra 2009, libijski vođa je obeležio 40. godišnjicu libijske revolucije. Proslavi je prisustvovao i predsednik Srbije Boris Tadić i ministar odbrane Dragan Šutanovac.[62] Gadafi je Tadiću uručio orden. [63] Dana 4. aprila 2010, srpski predsednik Boris Tadić je posetio Libiju gde ga je u rezidenciji u Sirtu dočekao libijski vođa Muamer el Gadafi i libijski premijer Bagdadi Mahmudi, kao i drugi visoki libijski zvaničnici. Srbija se zahvalila Libiji što nije priznala nezavisnost Kosova i Metohije i što je pismenim podneskom učestvovala u procesu pred Međunarodnim sudom pravde.[64]

Unutrašnji problemi[uredi | uredi izvor]

U oktobru 1993. bio je neuspešan pokušaj ubistva Gadafija od strane delova libijske armije. Osam meseci kasnije, libijski vojnici su se povukli iz Čada okončavši time teritorijalne sukobe koji su datirali od 1973. godine. U julu 1996, pobune protiv Gadafija su izbile na jednoj fudbalskoj utakmici.

Ovo su političke organizacije koje se protive Gadafiju:

  • Nacionalna konferencija libijske opozicije;[65]
  • Nacionalni front za spas Libije;[66]
  • Komitet za libijsku nacionalnu akciju u Evropi.[67]

Internet sajt, koji aktivno traži Gadafijevo zbacivanje, postavljen je 2006. i ima spisak 343 navodnih žrtava političkih ubistava.[68] Libijska liga za ljudska prava sa sedištem u Ženevi, pisala je peticiju Gadafiju da pokrene nezavisno istraživanje zbog nemira u Bengaziju, februara 2006, u kome je ubijeno oko 30 Libijaca i stranaca.

Rat u Libiji[uredi | uredi izvor]

Glavni članci: Rat u Libiji (2011) i Hronologija Rata u Libiji (2011)

Privatni život[uredi | uredi izvor]

Gadafi je izrodio sedmoro dece - šest sinova i kćerku. Prema tvrdnjama libijske vlade, njegov najmlađi sin, Sejf el Arab el Gadafi, ubijen je 30. aprila 2011. godine tokom NATO bombardovanja predgrađa Tripolija. Tada je ubijeno još troje Gadafijevih unučadi. [69]

Njegov najstariji sin, Muhamed el Gadafi, nalazio se na čelu Libijskog olimpijskog komiteta. Sledeći sin po starosti Saadi el Gadafi, vodio je Fudbalski savez Libije, igrao je za italijanske timove iz Serije A, Udineze i Sampdoriju, i producirao je filmove. Treći po redu, Sejf el Islam Gadafi, slikar, vodio je dobrotvorni fond koji je učestvovao u pregovorima oko oslobađanja talaca koje su uzimali islamski militanti, posebno na Filipinima. Njegova jedina kćerka je Ajša Gadafi, advokat, koja se pridružila timu za odbranu Sadama Huseina. Sin Hamis el Gadafi bio je komandant elitne Hamisove brigade — 32. brigade posebne namjene libijskih oružanih snaga. Sin Mutasim bio je savetnik za nacionalnu bezbednost Libije.

Gadafijeva navodno usvojena kćerka Hana je ubijena tokom zločinačkog napada američkih aviona na rezidenciju Gadafija u Tripoliju, 1986. godine. Na koncertu za mir, održanom u Tripoliju 15. aprila 2006. da bi se obeležila dvadeseta godišnjica vazdušnih napada, američki pevač Lajonel Riči je rekao publici:

„Hana će biti slavljena večeras zbog činjenice da ste vi prikačili mir njenom imenu.“ [70]

Hanin status kao Gadafijeve usvojene kćerke ostaje nerešen.

Januara 2002, Gadafi je otkupio 7,5% deonica Juventusa za 21 milion američkih dolara preko Lafika (libijska arapska kompanija za strana ulaganja). Iako je Gadafi veliki fudbalski fan, još važnije je nastavljanje dugih veza sa Đanijem Anjelijem, vlasnikom Fijata. Gadafi je takođe postao uključen u šah: marta 2004, FIDE, je objavila da će on obezbediti novac za nagradu za Svetsko prvenstvo u šahu, održanom u Tripoliju tokom juna i jula 2004. godine.

Novembra 2002. bio je domaćin svetskog izbora za Mis interneta, prvog za Libiju i prvi u svetu koji je održan na internetu.

Gadafijeva lična garda, Amazonska straža, sastoji se iz lepih Afrikanki koje su eksperti za borilačke veštine i dobro istrenirane da koriste oružje. Amazonska garda ga je pratila na njegovoj poseti Briselu 2004. godine.[71]

Osnovao je 2006. Libijski investicioni fond čija je vrednost procenjena na 67 milijardi dolara.[72]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Richter, Paul (21. 10. 2011). „As Libya takes stock, Moammar Kadafi's hidden riches astound”. Los Angeles Times (na jeziku: engleski). Pristupljeno 6. 10. 2019. 
  2. ^ „Gaddafi Case”. www.icc-cpi.int (na jeziku: engleski). International Criminal Court. 11. 11. 2011. Pristupljeno 5. 10. 2019. 
  3. ^ Blundy & Lycett 1987, str. 33; Kawczynski 2011, str. 9; St. John 2012, str. 135.
  4. ^ a b Bearman 1986, str. 58; Blundy & Lycett 1987, str. 33; Kawczynski 2011, str. 9.
  5. ^ Bearman 1986, str. 58; Harris 1986, str. 45.
  6. ^ a b v Blundy & Lycett 1987, str. 35; Kawczynski 2011, str. 9; St. John 2012, str. 135.
  7. ^ Blundy & Lycett 1987, str. 35.
  8. ^ Kawczynski 2011, str. 9; St. John 2012, str. 135.
  9. ^ Blundy & Lycett 1987, str. 35–37; St. John 2012, str. 135.
  10. ^ Bianco 1975, str. 4; Blundy & Lycett 1987, str. 37; Kawczynski 2011, str. 4.
  11. ^ a b Blundy & Lycett 1987, str. 38–39; Kawczynski 2011, str. 7–9, 14; St. John 2012, str. 108.
  12. ^ Bianco 1975, str. 5; St. John 2012, str. 135–136.
  13. ^ a b v Bianco 1975, str. 5–6, 8–9; Blundy & Lycett 1987, str. 39; Kawczynski 2011, str. 10; St. John 2012, str. 136.
  14. ^ Blundy & Lycett 1987, str. 39; Kawczynski 2011, str. 10–11; St. John 2012, str. 136.
  15. ^ Bearman 1986, str. 58; Blundy & Lycett 1987, str. 39–40; Kawczynski 2011, str. 11.
  16. ^ Bearman 1986, str. 58; Blundy & Lycett 1987, str. 40; Kawczynski 2011, str. 11–12; St. John 2012, str. 136.
  17. ^ St. John 2012, str. 136.
  18. ^ Blundy & Lycett 1987, str. 40; Vandewalle 2008, str. 10; Kawczynski 2011, str. 11–12; St. John 2012, str. 136.
  19. ^ Blundy & Lycett 1987, str. 40.
  20. ^ Simons & Bergamaschi 1996, str. 153.
  21. ^ Blundy & Lycett 1987, str. 42–43; Kawczynski 2011, str. 11–12; St. John 2012, str. 136.
  22. ^ Bearman 1986, str. 58; Blundy & Lycett 1987, str. 42–43; Kawczynski 2011, str. 11; St. John 2012, str. 136; Simons & Bergamaschi 1996, str. 154.
  23. ^ Bearman 1986, str. 58; Blundy & Lycett 1987, str. 44; Kawczynski 2011, str. 11; St. John 2012, str. 137.
  24. ^ a b St. John 2012, str. 137.
  25. ^ Harris 1986, str. 46–47; St. John 2012, str. 138.
  26. ^ Blundy & Lycett 1987, str. 45; Kawczynski 2011, str. 12; St. John 2012, str. 138.
  27. ^ Blundy & Lycett 1987, str. 45.
  28. ^ Blundy & Lycett 1987, str. 46, 48–49.
  29. ^ Blundy & Lycett 1987, str. 47–48; Kawczynski 2011, str. 12–13.
  30. ^ a b Kawczynski 2011, str. 13.
  31. ^ St. John 2012, str. 138.
  32. ^ Blundy & Lycett 1987, str. 49–50; Kawczynski 2011, str. 13; St. John 2012, str. 138.
  33. ^ a b Blundy & Lycett 1987, str. 49–50; Kawczynski 2011, str. 13; St. John 2012, str. 139.
  34. ^ Harris 1986, str. 14; Blundy & Lycett 1987, str. 52; Kawczynski 2011, str. 15–16.
  35. ^ Blundy & Lycett 1987, str. 51; Kawczynski 2011, str. 136.
  36. ^ a b Vandewalle 2006, str. 70; Kawczynski 2011, str. 16–17.
  37. ^ Blundy & Lycett 1987, str. 53; Kawczynski 2011, str. 19; St. John 2012, str. 139–140.
  38. ^ Bearman 1986, str. 52; Kawczynski 2011, str. 18.
  39. ^ Harris 1986, str. 14; Blundy & Lycett 1987, str. 57–59; Kawczynski 2011, str. 18.
  40. ^ Kawczynski 2011, str. 18.
  41. ^ Bearman 1986, str. 55; Harris 1986, str. 15.
  42. ^ Bearman 1986, str. 54; Harris 1986, str. 14; Blundy & Lycett 1987, str. 59–60; Kawczynski 2011, str. 18.
  43. ^ a b v St. John 2012, str. 134.
  44. ^ Bearman 1986, str. 56; St. John 2012, str. 159.
  45. ^ Bearman 1986, str. 62; Harris 1986, str. 15; Blundy & Lycett 1987, str. 64; St. John 2012, str. 148.
  46. ^ Blundy & Lycett 1987, str. 63; Vandewalle 2008, str. 9; St. John 2012, str. 134.
  47. ^ Harris 1986, str. 15; Blundy & Lycett 1987, str. 64; St. John 2012, str. 134.
  48. ^ a b Blundy & Lycett 1987, str. 91–92.
  49. ^ Harris 1986, str. 17; Blundy & Lycett 1987, str. 63.
  50. ^ Bearman 1986, str. 71.
  51. ^ Kawczynski 2011, str. 20.
  52. ^ Vandewalle 2006, str. 79; Vandewalle 2008, str. 9; St. John 2012, str. 134.
  53. ^ Harris 1986, str. 38; Vandewalle 2006, str. 79; Vandewalle 2008, str. 10; Kawczynski 2011, str. 20.
  54. ^ Vandewalle 2008, str. 11; Kawczynski 2011, str. 21–23.
  55. ^ Bearman 1986, str. 71; Harris 1986, str. 16; Blundy & Lycett 1987, str. 62.
  56. ^ Harris 1986, str. 17.
  57. ^ Harris 1986, str. 16.
  58. ^ Harris 1986, str. 17; Blundy & Lycett 1987, str. 63–64; Vandewalle 2008, str. 11; St. John 2012, str. 153.
  59. ^ Blundy & Lycett 1987, str. 85.
  60. ^ „Radio 4 - Today Programme Iraq Report”. BBC. Pristupljeno 22. 2. 2011. 
  61. ^ „Africa | US to renew full ties with Libya”. BBC News. 15. 5. 2006. Pristupljeno 22. 2. 2011. 
  62. ^ „RTRS: Tripoli: Proslava 40. godišnjice revolucije”. Rtrs.tv. Pristupljeno 1. 9. 2012. 
  63. ^ „RTRS: Gadafi uručio orden Tadiću”. Rtrs.tv. Pristupljeno 1. 9. 2012. 
  64. ^ „RTRS: Susret Gadafi-Tadić: Potvrđeno prijateljstvo sa Libijom”. Rtrs.tv. Pristupljeno 1. 9. 2012. 
  65. ^ „Nacionalna konferencija libijske opozicije”. Libya-nclo.org. Arhivirano iz originala 9. 6. 2013. g. Pristupljeno 1. 9. 2012. 
  66. ^ „Nacionalni front za spas Libije”. Nfsl-libya.com. Arhivirano iz originala 17. 5. 2014. g. Pristupljeno 1. 9. 2012. 
  67. ^ Komitet za libijsku nacionalnu akciju u Evropi Arhivirano na sajtu Wayback Machine (10. jun 2006), Pristupljeno 9. 4. 2013.
  68. ^ „at”. Stopgaddafi.org. Arhivirano iz originala 19. 1. 2012. g. Pristupljeno 22. 2. 2011. 
  69. ^ „RTRS: Poginuo Gadafijev sin”. Rtrs.tv. Pristupljeno 1. 9. 2012. 
  70. ^ „Africa | Libya concert marks US bomb raids”. BBC News. 15. 4. 2006. Pristupljeno 22. 2. 2011. 
  71. ^ „In Pictures | In pictures: Gaddafi in Europe”. BBC News. 27. 4. 2004. Pristupljeno 22. 2. 2011. 
  72. ^ Gadafijeve milijarde u rukama Blerovog brata („Politika“, 4. mart 2016)

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Муамер_ел_Гадафи&oldid=27551343”