Jerarhija

Jerarhija (od grč. ἱερός i ἀρχή — „sveštenonačelništvo“) crkvena je vlast koja potiče od samog Isusa Hrista, koji je tu vlast predao svojim apostolima, a od njih je ona prešla određenim licima u Crkvi.

Svi sveštenoslužitelji, u bilo kom jerarhijskom stepenu, ravni su među sobom u vlasti sveštenodejstvovanja (ali ne i u vlasti upravljanja). U srednjem vijeku je tako istaknuta podjela na jerarhiju sveštenodejstvovanja (lat. hierarchia ordinis) i jerarhiju uprave (lat. hierarchia jurisdictionis).

Pravoslavna crkva ima tri stepena hirotonisanog sveštenstva: episkopski, prezviterski i đakonski.

Sveštena jerarhija

Sva ona lica koja su od Isusa Hrista primila na zakoniti način crkvenu vlast, putem apostolskog prejemstva, sastavljaju jerarhiju. Dijele se na sveštenoslužitelje i crkvenoslužitelje (klirike u širem smislu). Prvi vrše sveštenu službu, a drugi obavljaju spoljašnje liturgijske službe.

Sveštenoslužitelji se dijele na tri stepena, a dobijaju ih u oltaru prizivanjem blagodati Svetog duha. Crkvenoslužitelji se takođe dijele na tri stepena, a dobijaju ih van oltara blagoslovom episkopa.

Sveštenoslužitelji

Glavni članak: Sveštenoslužitelj

Sveštenoslužiteljski stepeni su: episkopski, prezviterski i đakonski. Oni sastavljaju osnovu crkvene jerarhije i potiču iz božanskog prava. Po učenju Pravoslavne crkve takvih stepena ne može biti više ili manje od tri. Ostali stepeni su uslovljeni ovim trima i nisu ništa drugo nego razgranata ta ista tri stepena.

Tako jerarhija sveštenodejstva ima samo tri stepena trajnog karaktera, a u jerarhiji uprave može postojati neograničen broj stepena privremenog karaktera. Stepeni (činovi, dužnosti) u upravnoj jerarhiji se dobijaju naznačenjem.

Episkopski stepen

Glavni članak: Arhijerej

Episkopi su svoju vlast dobili neposredno od apostola. U prvo doba episkopi su bili postavljani od apostola, a zatim od sebi ravnih episkopa. Episkopski stepen sadrži u sebi punoću sveštenstva i sva prava sveštenodejstvovanja i iz njega potiču svi ostali stepeni crkvene jerarhije. Episkopu pripada vrhovna vlast u crkvenoj upravi — pravo učenja, pastirstva i duhovnog suda. Prema tome, episkopstvo je po sebi neophodno u Crkvi, i „gdje episkopstva nema, nema ni crkve“.

episkopski činovi

(monaški)

patrijarh

arhiepiskop

mitropolit

episkop

Dok su apostoli bili neposredno prosvjećeni Svetim duhom, episkopi su dobili blagodat kroz apostolsko rukopoloženje. Apostoli su bili vrhovni i vaseljenski upravitelji Crkve, i imali su vanredna punomoćja, dok su episkopi od apostola dobili vlast samo u granicama oblasnih crkava i tu su vlast mogli vršiti u smislu zakona i u zavisnosti od suda same Crkve. Episkope postavlja sabor episkopa, a jednom samom episkopu pripada isključivo pravo da postavlja niže jerarhijske stepene. Crkva nikada ne priznaje za člana jerarhije onoga koji nije rukopoložen od zakonitog episkopa.

Prezviterski stepen

Glavni članak: Prezviter

Prezviteri ili sveštenici imaju vlast u Crkvi uslijed episkopskog rukopoloženja nad njima (dakle, vlast uslovljenu episkopskom vlašću). Oni imaju pravo da vrše crkvene službe, ali ne i da postavljaju vršioce tih službi tj. sebi ravne (to pripada episkopskoj vlasti).

prezviterski činovi
(monaški)	(mirski)
arhimandrit	protojerej-stavrofor
protosinđel	protojerej
iguman
sinđel	protonamjesnik
jeromonah	jerej

Prezviteri u Srpskoj pravoslavnoj crkvi danas su sveštenici koji obavljaju parohijsku službu na parohijama širom Srpske pravoslavne crkve. Sveštenika rukopolaže episkop na svetoj arhijerejskoj liturgiji, a zatim ga dekretom postavlja na određenu parohiju. On ima pravo da vrši sva bogosluženja, obrede, molitvoslovlja i Svete tajne — osim Svete tajne sveštenstva (ne može da rukopolaže) i Svete tajne jeleosvećenja (osvećenja svetog mira).

Đakonski stepen

Glavni članak: Đakon

Postanak ovog čina opisan je u Djelima apostolskim u Svetom pismu. Naime, da ne bi apostoli gubili vrijeme oko služenja gladnih i sirotih za trpezom, a zapostavljali propovijedanje riječi Božije, oni izabraše sedmoricu ljudi, punih Svetog duha i mudrosti i, položivši ruke na njih postaviše ih na službu brige o sirotinji. Među prvih sedam đakona bio je i Sveti arhiđakon Stefan, koji se praznuje 9. januara, na treći dan Božića, kao prvi mučenik za vjeru Hristovu.

Dužnost đakona je bila da pomažu apostolima, odnosno episkopima i prezviterima pri vršenju bogosluženja i u propovedanju reči Božije. Služili su za agapama (trpezama ljubavi), zato su i dobili ime đakoni (grčka reč diakonos znači onaj koji služi).

đakonski činovi
(monaški)	(mirski)
arhiđakon
protođakon	protođakon
jerođakon	đakon

U Srpskoj pravoslavnoj crkvi danas, đakone ima svaki eparhijski arhijerej, a i crkve u većim gradovima. Đakonski čin je prvi čin jerarhijske ljestvice. Đakon ne može samostalno izvršiti nijedno bogosluženje (bez episkopa ili prezvitera), osim krštenja u nuždi (ako je lice koje treba da se krsti u smrtnoj opasnosti, a nema sveštenika).

Pravo nošenja crvenog pojasa se daje đakonima koji se odlikuju istim onim osobinama koje ima ovo odlikovanje u prezviterskom činu. Stepen protođakona je simetrično odlikovanju protojerejskim činom kod prezvitera i daje se licima preko deset godina službe. Protođakon znači prvi đakon, odnosno odlikovani đakon, prvi po časti.

Crkvenoslužitelji

Glavni članak: Crkvenoslužitelj

Crkvenoslužitelji su niži službenici, koji su posvećeni od Crkve za određenu liturgijsku službu. Posvećuje ih episkop van oltara, u lađi crkve, van Evharistije (u službi Časovi). Čin se naziva hirotesija ili rukoproizvođenje.

Od crkvenoslužiteljskih službi, do danas su očuvani: pojac (pjevač), čtec (čitač) i ipođakon (podđakon). Međutim, i ove službe se najčešće primaju budući sveštenici pre rukopoloženja.

U starini su postojali još i: akolit, egzorcist, depotat, vastagar, ostijarij, a kod žena đakonisa i prezbitida, no oni već duže vremena ne postoje u praksi.

Monaštvo

Glavni članak: Monaštvo

Kao i u Katoličkoj crkvi, i u pravoslavlju postoji monaštvo, s tim da je ono kod katolika u manjini; naime, iz monaštva se razvilo redovništvo, koje je preuzelo vodstvo u katoličkoj asketskoj tradiciji. U pravoslavlju i dalje primat ima monaštvo. Za razliku od redovništva, koje je usmereno prema delovanju u svetu, monaštvo još uvek zadržava asketski, kontemplativni vid života, odnosno, povlačenje iz sveta.

Monah (grč. μοναχος — „jedan, celovit, celostan“) je dakle osoba koja se povukla iz sveta u isposništvo, položivši tri zaveta: siromaštvo, čistoću i poslušnost.

Monah se još naziva i: kaluđer (grč. kalógeros — „dobri starac“), crnorizac (stsl. чръноризьць) po crnoj odeći koju nosi, inok (onaj koji je ini, drugačiji)

Monaha koji živi u potpunoj samoći zovemo još i: Pustinjak ili eremit (grč. ἔρημος — „pustinja“), jer su se takvi izvorno povlačili u pustinje, anahoret ili otšelnik (grč. ἀναχωρέω — „povući se“)

Stilit, stolpnik, stubnik ili stupostojac — se naziva monah koji je obitava na stupu ili drvetu.

Kuća u kojoj žive monasi naziva se manastir (grč. μοναστήριον) ili općežiće (stsl. opštežitije, hrv. zajednički život).

Lavra (grč. λαύρα — „ulica“) je monaško naselje s crkvom u sredini, a skit (grč. ασκητής — „asket“) je mala monaška zajednica, obično podređena manastiru.

Iskušenik je neko ko se priprema za monaha (kao kandidat, postulant)

Rasofor (rasa je crni ogrtač sa širokim rukavima) je početnički stupanj monaštva.

Maloshimnik (shima — „anđeoski lik“) je drugi stupanj monaštva.

Velikoshimnik ili shimonah je treći stupanj monaštva.

Iguman (grč. hēgoúmenos — „vođa, upravitelj“) je upravitelj manastira.

Arhimandrit (grč. arhi — „nad, iznad“; egip. mandra — „stado“) je najviša titula za najzaslužnije monahe.

Sinđel (sin-kelion, sućelijnik, onaj tko živi s nekim) je monah koji živi pored episkopa i pomaže mu.

Protosinđel (hrv. prvi sinđel) prvi među sinđelima po časti.

Literatura

• Milutin Dušanić, Veronauka u kući: pravoslavna verska čitanka, Izdavački fond Arhiepiskopije beogradsko-karlovačke, Beograd, 1996, str. 194—207