Zagreb u Narodnooslobodilačkoj borbi

Spomenik posvećen žrtvama fašizma u Zagrebu

Spomenik palim borcima NOB-a u zagrebačkom naselju Ciglenica

Nakon napada nemačkih i italijanskih snaga na Jugoslaviju 6. aprila 1941. godine, nemačke trupe ušle su u Zagreb 10. aprila. Slavko Kvaternik proglasio je istog dana stvaranje Nezavisne Države Hrvatske. U Zagrebu je, po dolasku Ante Pavelića, koga su sredinom aprila iz Karlovca prebacili italijanski fašisti, bilo sedište Glavnog ustaškog stana i vlade NDH. Tu su bile smeštene najviše neprijateljske političke i vojne ustanove kao i centrale policijskih i obaveštajnih službi.

Gotovo odmah po dolasku ustaša na vlast, započele su likvidacije zagrebačkih Jevreja, Srba, komunista i ostalih antifašista. U brojnim ustaškim zatvorima, mučilištima i gubilištima, poput zatvora na Savskoj cesti, Trgu N (danas Trg žrtava fašizma), Dotršćine i Rakova Potoka ubijeno je na hiljade Zagrepčana, a hiljade su odvedene u koncentracione logore i tamo likvidirane.

Prema podacima Statističkog zavoda, ukupno je u Narodnooslobodilačkom ratu, zatvorima i logorima poginulo 26,399 Zagrepčana, od čega 8.000 Jevreja. Ustaše su istao tako pobile i velik broj zagrebačkih Srba.

Uprkos jakoj koncentraciji neprijateljske sile i teroru ustaša i Nemaca, Zagreb je za čitavo vreme rata bio poprište intenzivne antifašističke borbe pod vođstvom Komunističke partije Jugoslavije. Broj Zagrepčana koji su se borili u NOV i PO Jugoslavije kreće se oko 50,000, od čega su 15.000 bili omladinci.

U završnim operacijama za oslobođenje zemlje, Zagreb su 8. i 9. maja 1945. godine oslobodile 45., 28. i 39. divizija Druge armije, te neke jedinice Prve armije.

Povodom 30-godišnjice oslobođenja grada, 16. septembra 1975. godine, predsednik SFRJ Josip Broz Tito odlikovao je grad Zagreb Ordenom narodnog heroja.

Stanje pre okupacije

Predratni Zagreb imao je masovan klasni sindikalni pokret. Avgusta 1940. godine u Zagrebu je održana Prva konferencija KP Hrvatske, na kojoj je izabran Politbiro i plenum Centralnog komiteta KPH, a u oktobru 1940. Peta zemaljska konferencija KPJ. Znatan uticaj komunisti su imali i na zagrebačku radničku, studentsku i srednjoškolsku omladinu. Tako je Zagreb slom Kraljevine Jugoslavije i okupaciju dočekao s masovnim antifašističkim pokretom u kojem je rukovodeću ulogu imala KPJ.

Okupacija Zagreba i pripreme za ustanak

Spomen-ploča na kući u kojoj je 10. aprila 1941, na jednom od svojih brojnih sastanaka u to vreme, CK KPJ odlučio dizanje ustanka protiv okupatora.

Neposredno pre i posle okupacije 1941, u Zagrebu je delovao Centralni komitet KPJ, pa su tu izvedene i prve političke akcije u novonastaloj situaciji. Nemačke i italijanske trupe započele su napad na Jugoslaviju 6. aprila, a 8. aprila na zagrebačkim ulicama podeljeno je oko 10.000 letaka u kojima je CK KPJ pozivao građane na odbranu zemlje. Istog dana je u Zagrebu, na Titovu inicijativu, održana sednica CK KPH, na kojoj je zaključeno da se u štab Četvrte armije u Zagrebu pošalje delegacija sa zahtevom da se radnicima i antifašistima podeli oružje za borbu protiv fašističkog agresora i petokolonaša, te da se oslobode politički zatvorenici. Komanda vojne oblasti odbila je da primi delegaciju.

Dana 10. aprila, delovi nemačke oklopne divizije ušli su u Zagreb, a istog dana bivši austrougarski pukovnik Slavko Kvaternik preko radija je proglasio osnivanje Nezavisne Države Hrvatske.

Istog dana, po proglašenju NDH, održan je prošireni sastanak CK KPJ, kojemu su prisustvovali neki članovi CK KPH i Mesnog komiteta Zagreba, među ostalima i Josip Broz Tito, Rade Končar, Aleksandar Ranković, Antun Rob, Pavle Pap, Josip Kraš, Leo Mates, Marko Orešković, Vlado Janić, Vladimir Bakarić, Jakov Blažević, Karlo Mrazović, Dragutin Saili i Stipe Ugarković. Na sastanku je usvojen zaključak da su svi kompromitovani ljudi pređu u ilegalnost, da se nastavi otpor agresoru i da se pristupi pripremama za oružanu borbu protiv okupatora i njihovih saradnika u zemlji. Formiran je i Vojni komitet sa Titom na čelu. U vezi s tim zaključkom održane su u toku sledeća dva dana zasedanja CK KPJ i CK KPH, na kojima je, između ostalog, zaključeno da se organizuje povratak bivših španskih boraca u domovinu.

Dana 15. aprila 1941. umnožen je u partijskim tehnikama u Zagrebu letak razaslan u sve krajeve Jugoslavije, koji je sadržavao proglas CK KPJ. U proglasu se isticalo da će komunisti i čitava radnička klasa Jugoslavije biti u „prvim redovima narodne borbe protiv osvajača“ i da će u toj borbi ustrajati „do konačne pobede“.

Početkom maja u Zagrebu je održano tzv. Majsko savetovanje aktiva partijskih funkcionera iz cele zemlje radi organizovanja borbe protiv okupatora, a u junu sastanak CK KPH na kojem je odlučeno da se počne s pripremama za ustanak u Hrvatskoj. U Zagrebu je rasturan i prvomajski proglas CK KPJ, a 24. juna proglas CK KPJ i CK KPH povodom napada hitlerovske Nemačke na Sovjetski Savez 22. juna. U proglasu je sav narod pozvan na oružanu borbu, a svi patrioti u jedinstveni front za izgon okupatora iz zemlje. CK KPH zadržao se u Zagrebu do februara 1942. godine, kad je prešao na oslobođenu teritoriju.

Organizovanje antifašističkih tela i propaganda

Narodnooslobodilačkim pokretom u Zagrebu rukovodio je Mesni komitet sa šest rejonskih komiteta. Zagrebačka partijska organizacija imala je u početku okupacije 53 osnovne organizacije sa oko 500 članova, od kojih su 75% bili radnici. Uz to je postojala i snažna organizacija SKOJ-a. U prvoj polovini 1942. godine, SKOJ je imao blizu 900 članova i oko 500 simpatizera okupljenih u odborima Saveza mlade generacije. Taj savez je organizovao omladinu za borbu protiv neprijatelja na antifašističkoj platformi i bio jezgra kasnijeg USAOH-a.

U oktobru 1941. godine osnovan je Inicijativni odbor Antifašističkog fronta žena za Hrvatsku. Potkraj 1941. osnovan je Matični odbor AFŽ, a u februaru 1942. Mesni odbor AFŽ.

Najmasovnija organizacija u okupiranom Zagrebu bila je „Narodna pomoć“. Zadaća „Narodne pomoći“ bila je razvijanje borbene antifašističke svesti građana, njihovo uključivanje u antifašističku borbu, prikupljanje novca i materijala za potrebe NOV i PO Jugoslavije, pomaganje porodicama boraca, sklanjanje ilegalaca, raspančavanje ilegalne štampe, prebacivanje ljudi na slobodnu teritoriju i ostalo. Mesni odbor „Narodne pomoći“ je bio podeljen na šest kotarskih odbora. Ovi odbori su ukupno imali preko 700 članova i oko 4.000 pomagača i simpatizera. Do 1943. godine, odbore „Narodne pomoći“ zamenili su Narodnooslobodilački odbori.

Godine 1941. u Zagrebu je delovalo oko 140 partijskih tehnika. U njima su umnažani leci, proglasi i listovi „Vjesnik“, „Proleter“, „Politički pregled“, „Omladinski borac“, „Mladi Komunist“, „Žena u borbi“ i „Borba“. U tehnikama su pravljene i razne propusnice, dokumenta i legitimacije za kretanje ilegalnih partijskih radnika.

Početak otpora i razvoj borbe 1941.

Tri omladinke u Zagrebu stoje pred svojom rakom, svezanih ruku, i smeju se u času kad će ih streljati.

Uskoro posle okuacije Zagreba, organizovan je niz diverzija i otpora okupatoru. Tako je u toku juna i početkom jula 1941. godine izvršena sabotaža u protivvazduhoplovnoj bateriji u Prečkom i u spremištima protivvazduhoplovne artiljerije u Ilici, provala u voz s municijom na Zapadnom železničkom kolodvoru, diverzija na železničkim prugama prema Varaždinu, Sisku i Dugom Selu i na zagrebačkoj Radio-stanici. Noću sa 13. na 14. jula, organizovana je akcija oslobađanja komunista iz ustaškog logora Kerestinec. Međutim, akcija nije u potpunosti uspela zbog loše organizacije.

Glavni članak: Paljenje stadiona 1941.

Među prvim manifestacijama otpora okupaciji bila je akcija solidarnosti hrvatskih omladinaca sa srpskim i jevrejskim omladincima, izvedena 26. maja 1941. godine kod Gradskog stadiona, kad je vođa Ustaške mladeži održao huškački govor pred odredima Civilne zaštite i pozvao da se iz odreda izdvoje Srbi i Jevreji, što je u biti trebalo da bude uvid u pogrom. Kad su se ovi počeli izdvajati, za njima su krenuli skojevci, povukavši za osobom i ostale omladince, pa je tako izdavajanje osujećeno, a pogrom onemogućen.

U julu je izvršena diverzija u fabrici svile, gde je spaljeno 50.000 metara padobranske svile, a nekoliko dana kasnije skojevci su zapalili Maksimirski stadion, čiju su građu ustaše nameravali da upotrebe za izgradnju baraka koncentracionih logora.

Glavni članak: Napad na ustašku sveučilišnu četu avgusta 1941. u Zagrebu

Prva veća oružana akcija koju su pripremali članovi KPJ i SKOJ-a, omladinci, studenti i radnici, bila je predviđena da se izvrši kod Botaničkog vrta. Tamo su 4. avgusta 1941. godine diverzanti, predvođeni Slavkom Komarom, napali ručnim bombama pripadnike ustaške univerzitetske satnije. Prema izjavama u ustaškim glasilima, bilo je ranjeno 28 sveučilištaraca.

Glavni članak: Diverzija na Glavnoj pošti 1941.

U septembru 1941, grupa antifašista napala je autobus s nemačkim vojnicima u Zvonimirovoj ulici. Isti mesec izvršena je i diverzija u podsusedskoj tvornici cementa. 14. septembra, grupa antifašista, predvođena Vilimom Galjerom, izvršila je dugo pripremanu diverziju na Glavnoj pošti, kada je eksplozivom bila oštećena automatska centrala i visokofrekventni uređaj za međugradske veze. Istog dana napadnut je odred ustaša u Vrbanićevoj ulici, a 30. septembra, antifašisti, predvođeni Ivanom Šiblom, napali su grupu nemačkih avijatičara u Rusanovoj ulici.

Diverzije 1942-1945.

Spomen-ploča kod Botaničkog vrta, gde je izvršena diverzija na pripadnike ustaške univerzitetske satnije, avgusta 1941.

Spomen ploča u predvorju glavne zgrade Pošte u Zagrebu, koja svedoči o diverziji septembra 1941.

Godine 1942, udarne grupe izvele su niz uspešnih napada na formacije neprijateljskih vojnika i atentata na pojedine okupatorske funkcionere:

• Provala u voz s eksplozivom na kolodvoru Sava, 30. mart
• Diverzija na električnom transformatoru na Glavnom železničkom kolodvoru , 22. april
• Sabotaža u fabrici „Vojna odjeća“, sredina aprila
• Napad na aerodrom kod Svete Nedelje, 17. avgust
• Diverzija na glavnom električnom vodu Zagreb–Karlovac u Vrapču, 17. oktobar
• Napad na domobransku reflektorsku stanicu s prislušnim spravama za otkrivanje aviona u Svetoj Klari, oktobar
• Akcija na uredske prostorije radio-stanice u Dugoj ulici 12 (danas Radićeva ulica), a u njima zaplenjeni materijali prebačeni su na oslobođenu teritoriju, decembar

Godine 1943, najznačajnije akcije bile su:

• Atentat na ustaškog agenta F. Horvata, 1. januar
• Atentat na nemačkog agenta Hešajmera, mart
• Napad na vojnu stražu na Grmoščici, 1. maj
• Napad na vojni bunker s neprijateljskom posadom na Cmroku, 29. jun
• Atentat na ustaškog bojnika Kurešića, avgust
• Razoružani domobranski podoficiri u Kustošiji, 20. oktobar
• Zarobljena straža kod Jakuševačkog mosta na Savi, 17. decembar
• Napad na policijsku stražu mitnice na Radničkoj cesti, 17. decembar
• Dizanje u vazduh glavnog avionskog skladišta u Sopnici kod Sesveta, 19. decembar
• Napad na policijsku stražu mitnice na Radničkoj cesti, 20. decembar
• Napad na neprijateljsku stražu na Jakuševačkom mostu, 24. decembar
• Atentat na ustaškog bojnika Petranovića
• Atentat na nemačkog generala Brandera

Tokom 1944. godine, izvršene su sledeće značajnije diverzije i akcije:

• Na Borongajskom aerodromu minirani su jedan školski avion i jedan bombarder, 11. avgust
• Uništen jedan lovački avion na Borongajskom aerodromu, 14. avgust
• Minirana dva aviona na aerodromu Pleso, 17. avgust
• Miniran jedan vojnički transportni voz na zagrebačkom Glavnom kolodvoru, 23. avgust
• Diverzija u železničkoj radionici, 2. septembar
• Ubijena dva nemačka vojnika, 8. decembar
• Diverzija na aerodromu Pleso, 25. decembar
• Minirane dve nemačke barake na Borongaju, 28. decembar
• Diverzija na kolodvoru Maksimir, 29. decembar

Prvih meseci 1945. godine, izvršene su ove akcije i diverzije:

• Miniran vatrogasni dom na Žitnjaku, 2. januar
• Diverzija u fabrici ulja, januar
• Diverzija u fabrici akumulatora, januar
• Uništen jedan nemački autobus u Vodnikovoj ulici, 2. februar
• Izvršen atentat na grupu neprijateljskih vojnika u Deželićevoj ulici, 5. februar
• Uništena jedna lokomotiva kod Savske ceste, 13. februar
• Diverzija na aerodromu Pleso, 15. februar
• Uništena jedna lokomotiva na Zapadnom kolodvoru, 18. februar
• Uništena jedna lokomotiva na Glavnom kolodvoru, 19. februar
• Uništena stražarska baraka na Svetom Duhu, 27. februar
• Minirana ustaška baraka na Selskoj cesti, 28. februar

Ustaški zločini i odmazde

Bakićev spomenik na ulazu u Dotršćinu, posvećen žrtvama koje su tamo ubijene

Spomenik Prosinačkim žrtvama, rad Dušana Džamonje

Ustaše su po dolasku na vlast zavele teror i progon neistomišljenika. Tako su za vreme okupacije ustaše vršile zlostavljanja i mučenja zarobljenika na nekoliko lokacija po Zagrebu, poput zatvora na Savskoj cesti, zatvora na Trgu N (danas studentski dom na Trgu žrtava fašizma) i mučilišta u Jandrićevoj ulici 74, popularno zvanog „Sing-Sing“, čiju lokaciju za vreme rata niko od zatočenika nije znao jer su dovođeni zavezanih očiju.

Logor Kerestinec, odnosno dvorac smešten u blizini istoimenog naselja nedaleko od Zagreba, bio je zatvor za komuniste formiran još za vreme vlade Cvetković-Maček. Dolaskom na vlast, ustaše su preuzele nadzor nad logorom, u kojem su do tada bili smešteni mnogi komunisti-intelektualci, među ostalima i August Cesarec, Božidar Adžija, Ognjen Prica, Otokar Keršovani, Divko Budak i ostali. U noći sa 13. na 14. jula 1941. godine, partijski aktiv organizovao je beg zatočenika iz Kerestinca, ali zbog loše koordinacije operacija nije u potpunosti uspela. U akciji se spasalo samo 14 od 91 zatočenika. Ustaše su preživele, među kojima i Adžiju, Cesarca i Pricu, streljali narednih dana u Maksimiru i Dotršćini.

Ustaše su za svoja stratišta najčešće koristile šumu Dotršćinu, koja je tada bila van Zagreba, i Rakov Potok, šumu južno od Save i današnjeg Novog Zagreba. Procenjuje se da su u Dotršćini ustaše smaknule oko 10.000 žrtava (od čega 2.000 članova KPJ i SKOJ-a), a kod Rakova potoka oko njih 400.

Ustaše su redovno vršile odmazde nad zarobljenicima u slučaju antifašističkih diverzija ili atentata na nemačke ili ustaške dužnostnike i agente. Ubistva zarobljenika su se vršila na već pomenutim stratištima, ali kako su sile Osovine s vremenom gubile rat, ustaške vlasti više nisu marile za ubijanje zarobljenika na skrovitim mestima. Tako je 20. decembra 1943. godine na zapadnom kraju Dubrave o kasapske kuke javno na ulici obešena skupina od šesnaest antifašista za odmazdu zbog partizanske diverzije na magacinima kod aerodroma pored Sopnice (Sesvete) izvršene 19. decembra. Obešeni su nekoliko dana visili na banderama kao opomena svakoj antifašističkoj akciji. To je bilo prvo javno vešanje zarobljenika, koje će od tada biti čest slučaj sve do kraja ustaške vlasti.

Godine 1944, ustaše su po Zagrebu izvršile nekoliko masovnih vešanja i streljanja u Vrapču, Kustošiji i na ostalim lokacijama. Početkom januara 1945. godine, kada je već bilo izgledno da će doživeti poraz, ustaše su u nekoliko dana od 3. do 8. januara izvršile vešanja nekoliko desetaka antifašista u zagrebačkom Žitnjaku.

Delovanje partizanskih odreda

Već u julu 1941. godine u Dubravi je formirana prva zagrebačko-sesvetska partizanska grupa. U avgustu je iz Zagreba krenula grupa boraca na Žumberak, gde je formirala partizanski odred „Matija Gubec“, koji je imao 37 boraca. Napadnut od strane jakih neprijateljskih snaga, odred je ubrzo bio razbijen i raspušten.

Marta 1942. godine kod sela Brdovca kod Zagreba formiran je prvi partizanski odred u Hrvatskom Zagorju, u leto je formiran Moslavački partizanski odred, a u jesen Kalnički odred. U aprilu 1942. godine, desetina boraca upućena iz Zagreba na Žumberak spojila se sa Prvom zagorskom četom i zatim s njom prerasla u bataljon „Josip Kraš“. Novembra 1942. godine, od Pokupsko-žumberačkog odreda i od Prvog proleterskog bataljona Hrvatske formirana je Trinaesta udarna brigada „Josip Kraš“ (posle nazvana „Rade Končar“). U avgustu 1943. godine formirana je brigada „Braća Radić“, a u jesen brigada „Matija Gubec“.

U julu i oktobru 1943. godine partizani su ušli u Gornje Vrapče, u tadašnjoj neposrednoj okolini Zagreba i prodrli na Sljeme. U decembru iste godine Turopoljski odred napao je glavno avionsko skladište u Sopnici kod Sesveta, a 19. decembra je Osamnaesta slavonska brigada uništila aerodrom Kurilovec.

24. januara 1944. godine formiran je Deseti zagrebački korpus, koji je postao nosilac brobenih akcija u severozapadnoj Hrvatskoj i posebno u zagrebačkom okrugu. U korpusu je bilo oko 5,500 do 6.000 boraca. Krajem januara 1944. godine formirana je od omladinske brigade „Joža Vlahović“ i brigade „Franjo Ogulinac Seljo“ 34. divizija, a na jesen Podravska brigada „Pavlek Miškina“ i brigada „Nikola Demonja“.

Završne borbe za oslobođenje

Borci Udarne brigade „Braća Radić“ u Zagrebu 9. maja 1945. godine.

Miting u oslobođenom Zagrebu, održan 12. maja 1945. godine

U završnim operacijama za oslobođenje zemlje, u Zagreb su 8. maja 1945. godine oko 11 sati ušle jedinice 45. i 28. divizije Druge armije s juga, a posle podne jedinice 39. divizije Druge armije. One su u toku 8. i noću sa 8. na 9. maja zajedno sa jedinicama Prve armije očistile Zagreb od naprijateljskih četa. Ujutro oko 7 sati u Zagreb su preko Maksimira ušle jedinice 21. divizije Prve armije, a oko podne preko Remeta i Sesveta jedinice Šeste i Prve divizije Prve armije. Istog dana u Zagreb su ušle jedinice Desetog zagrebačkog korpusa.

Posle oslobođenja Zagreba, jedinice Jugoslovenske armije nastavile su pohod neprijateljskih snaga prema Krškom i Klanjcu.

Zagreb - grad heroj

Zagreb je s okolicom u početku rata imao oko 300.000 stanovnika. Svaki šesti, odnosno njih 50.000 učestvovalo je u Narodnooslobodilačkoj borbi. Od tog broja poginulo ih je, u gradu na ulicama, u zatvorima i logorima ili u partizanskim jedinicama više od 20,000. Među poginulim Zagrepčanima bilo je 4.000 članova KPJ i SKOJ-a.

Osamdeset i devet Zagrepčana proglašeno je narodnim herojima. Šest stotina Zagrepčana nosioci su Partizanske spomenice 1941. godine.

Uručujući Orden narodnog heroja gradu 16. septembra 1975. godine predsednik SFRJ, Josip Broz Tito, koji je takođe jedan od glavnih nosilaca revolucionarnog pokreta ovoga grada, rekao je:

Orden narodnog heroja kojeg predajem Zagrebu simbolizira priznanje svim učesnicima revolucionarnih zbivanja, svima koji su doprinijeli našoj pobjedi i izgradnji socijalizma, a posebno onima koji su u toj borbi hrabro i nesebično dali svoje živote.

Istaknute ličnosti NOP-a i narodni heroji Zagreba

Grobnica narodnih heroja u Zagrebu

• Božidar Adžija
• Marijan Badel
• Vladimir Bakarić
• Rajka Baković
• Stjepan Bubanić
• Joža Vlahović
• Vilim Galjer
• Ivo Gluhak
• Janko Gredelj
• Božidar Dakić
• Kata Dumbović
• Vinko Jeđut
• Zvonimir Kavurić
• Otokar Keršovani
• Slavko Komar
• Rudolf Kroflin
• Ivan Mečar
• Vladimir Nemet
• Bogdan Ogrizović
• Josip Preskar
• Ognjen Prica
• Ivo Lola Ribar
• Stipe Ugarković
• Predrag Heruc
• August Cesarec
• Marijan Čavić
• Ivan Šibl
• Milan Špalj

Vidi još

• Deseti zagrebački korpus NOVJ
• Dotršćina
• Majsko savetovanje CK KPJ
• Nepokoreni grad

Literatura

• Goldstein, Ivo; Goldstein, Slavko (2001). Holokaust u Zagrebu. Zagreb: Židovska općina Zagreb. 
• Goldstein, Ivo (2004). Židovi u Zagrebu 1918-1941. Zagreb: Novi Liber. 
• Goldstein, Ivo (2011). Zagreb 1941-1945. Zagreb: Novi Liber. 
• Narcisa Lengel-Krizman, Narodnooslobodilački pokret u Zagrebu 1941-1945. godine. „IHRPH“, Zagreb 1971. godina.
• Enciklopedija Jugoslavije (knjiga osma). „Jugoslavenski leksikografski zavod“, Zagreb 1971. godina.
• Narodni heroji Jugoslavije. Beograd: Mladost. 1975. 
• Stipe Ugarković, dr. Ivan Očak, Zagreb grad heroj: spomen-obilježja revoluciji. „August Cesarec“, Zagreb 1979. godina.
• ZAGREB 1941-1945 - ZBORNIK SJEĆANjA Arhivirano na sajtu Wayback Machine (5. mart 2016), Zagreb 1982.
• Revolucionarni omladinski pokret u Zagrebu 1941-1945 - I - Zbornik povijesnih pregleda i sjećanja, Sveučilišna naklada Liber, Zagreb 1984
• Portal Zagreb se bori Arhivirano na sajtu Wayback Machine (21. februar 2023)

Spoljašnje veze

• Prosinačke žrtve
• Deseti zagrebački korpus