Pokrštavanje Slovena

Episkop Absalon uništava kip slovenskog boga Svetovida u Arkoni

Hristijanizacija Slovena je bio viševekovni proces prelaska Slovena u hrišćanstvo i napuštanja stare slovenske vere, što je trajalo od 1. veka do kraja srednjeg veka. Prihvatanje hrišćanstva je u početku uglavnom teklo dobrovoljno ali je kasnije sprovođeno zakonskom prisilom, pa i nasiljem.

Različiti slovenski narodi primili su hrišćanstvo u različito vreme: Slovenci u 7. veku, Česi, Hrvati, Bugari, i Srbi u 9. veku, Poljaci i Istočni Sloveni u 10. veku, a Pomorani tek oko 1168. godine. Masovno prihvatanje hrišćanstva među Južnim Slovenima je započelo doseljavanjem na Balkansko poluostrvo, da bi se kasnije nastavilo organizovanom misionarskom delatnošću Vizantije.

Stara slovenska vera

Veles, bog polja i šuma.

Glavni članak: Stara slovenska vera

Stara slovenska vera je bila zajednička vera svih Slovena u njihovoj prapostojbini, a poseduje veliki broj zajedničkih elemenata i sa drugim indoevropskim religijama. Stari Sloveni su poštovali božanstva prirode i svuda oko sebe su videli delovanje bogova i drugih natprirodnih bića. Nakon Velike seobe naroda u 5. i 6. veku, započeo je proces razdvajanja slovenske vere na oblasne ogranke, a paralelno s tim i prihvatanje novih vera u novim sredinama u kojima su se našli. Pošto su uglavnom bili izloženi uticaju Svetog rimskog i Vizantijskog carstva, Sloveni su započeli primati hrišćanstvo u njegovom zapadnom ili istočnom obliku, što je vremenom dovelo do njihove podele na sledbenike katolicizma i pravoslavlja.

Već Nestorova hronika, pisana sredinom 11. veka, govori o tzv. slovenskom dvojeverju, odnosno ravnopravnom postojanju pagana i hrišćana među Slovenima. Oni Sloveni koji nisu prihvatili pokrštavanje već su ostali privrženi rodnoj veri, kasnije su i silom prevođeni u hrišćanstvo. Slovenska svetilišta su negde razarana, a negde su od njih podizane hrišćanske crkve. Kipovi starih bogova su bez izuzetka uništavani kao „demonski“ idoli.

Hristijanizacija Zapadnih Slovena

Glavni članci: Hristijanizacija Češke (bohemske), Hristijanizacija Moravske i Hristijanizacija Poljaka

Jan Matejko, Krštenje Poljske

Kada je Sveti Bernar krenuo u misiju pokrštavanja baltičkih Slovena, došao je u grad Julin bosonog, u bednom odelu. Kada ga stanovnici upitaše šta hoće, on reče da je od Boga poslat da ih spase idolopokloničkih grehova. Sloveni mu na to odgovoriše: „Šta, zar mi možemo verovati da si ti vesnik pravoga, vrhovnoga Boga, koji je tako slavan i pun svakojakih bogatstava, kad si ti tako jadan i žalostan, da ni obuće na nogama nemaš? ... Ti vređaš pravog Boga!"

Jedno od poslednjih velikih slovenskih paganskih svetilišta, posvećeno bogu Svetovidu na ostrvu Rujan (Rigen), su uništili i opljačkali Danci 1168. godine, pošto su zauzeli i zapalili grad Arkonu u kojoj se svetilište nalazilo. Arkona je bila verski i politički centar slovenske kneževine na Rigenu, u ranom srednjem veku. Ostrvo je tada bilo poznato kao ostrvo Rujan, po slovenskom plemenu Rujani. Hram je bio posvećen bogu Svetovidu, koji je predstavljan sa četiri glave. Tu se nalazilo važno proročište u kome se odlučivalo o miru i ratu. Arkonu je uništila danska vojska (kralj Valdemar I i biskup Absalon od Roskildea). Posle toga, stanovništvu je nametnuto hrišćanstvo. Time je proces pokrštavanja Zapadnih Slovena, i Slovena uopšte, uglavnom bio završen.

Misija Ćirila i Metodija

Braća Ćirilo i Metodije sa učenicima

Fotije I je bio prvi carigradski patrijarh koji je među Slovenima pokrenuo misionarski rad širokih razmera. U tom cilju izabrao je dva brata, Grke iz Soluna, Konstantina (826-869) i Metodija (815-885). U Pravoslavnoj crkvi, Konstantin se obično naziva imenom Kirilo (Ćirilo), koje je dobio na monašenju. Poznat u ranijem životu kao “Konstantin Filosof”, bio je najsposobniji od Fotijevih učenika, i poznavao je veliki broj jezika, uključujući jevrejski, arapski, pa čak i samarjanski dijalekat. Ali, posebna prednost njega i njegovog brata bilo je znanje slovenskog: kao deca naučili su slovenski dijalekat iz okoline Soluna i mogli su tečno da ga govore.

Misija u Moravskoj

Glavni članak: Moravskopanonska misija

Prva misija Ćirila i Metodija počela je 863. godine kada su otišli u Velikomoravsku (uglavnom današnja Češka i Slovačka). Pozvao ih je knez zemlje, Rastislav, tražeći da se pošalju hrišćanski misionari koji narodu mogu da propovedaju na njihovom sopstvenom jeziku, i da bogosluženje vrše na slovenskom. Slovenska služba iziskivala je prevod Svetog pisma na slovenski jezik i slovenske bogoslužbene knjige, zašta je bilo potrebno stvoriti pogodnu slovensku azbuku. Braća su u svojim prevodima koristila varijantu slovenskog koja im je bila poznata iz detinjstva, makedonski dijalekat kojim su govorili Sloveni oko Soluna. Tako je dijalekat makedonskih Slovena postao crkvenoslovenski jezik, što je i do danas ostao jezik Ruske i još nekih slovenskih pravoslavnih Crkava. Nije mogućno dovoljno proceniti značaj, za budućnost pravoslavlja, slovenskih prevoda, koje su Kirilo i Metodije poneli sa sobom kada su napustili Vizantiju i otišli na nepoznati Sever.

Spomenik Kirilu i Metodiju u Slovačkoj

Nekoliko događaja imalo je veliku važnost u istoriji crkvenog misionarstva:

• Od samog početka, slovenski hrišćani uživali su posebne prednosti, kakve nijedan narod u Zapadnoj Evropi toga vremena nije imao: slušali su Jevanđelje i crkveno bogosluženje na jeziku koji su razumeli.

• Za razliku od Rimske crkve na Zapadu, koja je insistirala na upotrebi latinskog, Pravoslavna crkva nikada nije bila kruta u pitanjima jezika; njena uobičajena politika je da službe vrši na jeziku dotičnog naroda.

U Moravskoj (kao i u Bugarskoj) grčka misija uskoro se ukrstila sa Nemačkom, koja je delovala u istoj oblasti. Dve misije ne samo da su zavisile od različitih patrijaršija, nego su sprovodile i različita načela. Kirilo i Metodije su u bogosluženjima koristili slovenski, a Nemci latinski; Kirilo i Metodije izgovarali su Simbol vere u izvornom obliku, Nemci su uneli filioque. Da bi misiju zaštitili od nemačkog uplitanja, Kirilo je odlučio da svoju misiju stavi pod neposrednu zaštitu Pape. Kirilovo traženje pomoći od Rima pokazuje da sukob Fotija i Nikolaja nije shvatio suviše ozbiljno; za njega su Istok i Zapad činili jednu i istu Crkvu, i nije mu bilo najvažnije da li će zavisiti od Carigrada ili od Rima – sve dotle dok sme da koristi slovenski jezik na bogosluženjima. Braća su 868. godine otputovala u Rim i njihova molba je uspešno rešena. Adrijan II, Nikolajev naslednik u Rimu, primio ih je blagonaklono i dao punu podršku grčkoj misiji, potvrđujući upotrebu slovenskog kao liturgijskog jezika Moravske. Odobrio je njihove prevode i stavio je kopije slovenskih bogoslužbenih knjiga na oltare najvažnijih hramova u Rimu.

Velikomoravska crkva iz 9. veka, Kopčani (Slovačka)

Ćirilo je u Rimu i umro 869. godine, ali se Metodije vratio u Moravsku. Nemci su ignorisali Papinu odluku i nastojali da onemoguće Metodija u vršenju njegove misije, čak ga stavivši u zatvor, gde je proveo više od godinu dana. Kada je 885. godine Metodije umro, Nemci su njegove sledbenike proterali iz zemlje, prodavši nekolicinu kao roblje. Tragovi slovenske misije u Moravskoj istrajavali su još dva stoleća, ali su potom iskorenjeni, a hrišćanstvo u svom zapadnom obliku, sa latinskom kulturom i latinskim jezikom, postalo je obavezno. Pokušaj osnivanja slovenske nacionalne crkve u Moravskoj doživeo je neuspeh. Međutim, ostale zemlje u kojima Ćirilo i Metodije nisu lično propovedali, imale su koristi od njih, a posebno Bugarska, Srbija i Rusija.

Hristijanizacija Južnih Slovena

Stara Petrova crkva u Rasu.

Doseljavanjem Slovena na Balkansko poluostrvo, od 5. veka je započeo je proces pojedinačnog, a zatim masovnog prelaska u hrišćanstvo među Južnim Slovenima. U početku je prihvatanje hrišćanstva teklo spontano, i Sloveni prihvataju hrišćanstvo na mestima starih crkvenih zajednica u Makedoniji, Dalmaciji i Bosni. Tokom nekoliko vekova, među Slovenima razvio se poseban oblik hrišćanstva, koje karakteriše protivljenje vizantijskoj prevlasti, odbacivanje ikonopoštovanja, kao i upotreba Crkvenoslovenskog jezika u bogosluženju i slovenskih naziva za sveštenička zvanja. Ovaj oblik hrišćanstva, posebno raširen među Milingima, Dragovićima i drugim slovenskim plemenima na Balkanu, je dolaskom u dodir sa verovanjima pavlićana, evoluirao u ono što se danas naziva bogumilstvom. Veoma je moguće da su slovenski seljaci prvo dolazili u dodir sa bogumilskim verovanjima nego sa pravoverjem, rimske i carigradske crkve, koje su prvo prihvatali viši slojevi.

Miroslavljevo jevanđelje (12. vek)

Rim je redovno slao misionare na prostore Balkanskog poluostrva. Srbi su jednim delom prihvatili latinsko hrišćanstvo u 8. veku. Srpske crkve je bila pod jurisdikcijom latinskog nadbiskupa Splita, i kasnije barska nadbiskupija, sve do prihvatanja nadležnosti Carigradske patrijaršije.

Sredinom 9. veka usledio period snažne misionarske delatnosti Carigrada. Vizantijska crkva, oslobođena duge borbe protiv ikonoboraca, usmerila je svoje snage krštavanju Slovena. Vlastimir (oko 805—851) je bio plemenski knez Srba u oblastima oko Tare, Pive, Lima i Drine, u vreme kada je još uvek bila živa stara slovenska vera. On je iskoristio ratovanje Vizantije sa Bugarima i Saracenima, okupio narod, digao ustanak (oko 840) i proterao Vizantince i propovednike hrišćanstva iz tih oblasti. neretljanska kneževina Paganija se takođe žestoko opirala hrišćanstvu, videći ga kao sredstvo pritiska. Vizantijski car Vasilije I Makedonac (867—886) uspeo je da osvoji neretljanske oblasti, a svoj pohod je koristi da bi pokrstio tamošnje Slovene pagane. Tom prilikom su uništeni mnogobožačka svetilišta i kumiri, osim najvećeg svetilišta posvećenog Svetovidu. Taj hram je „pročišćen“ odnosno na njegovom mestu je podignuta crkva posvećena Svetom Vidu

Mnogi srednjovekovni srpski vladari su bili u vazalskom odnosu prema Vizantiji, što je podrazumevalo i prihvatanje hrišćanstva kao službene vere. Krajem 12. veka, pod Stefanom Nemanjom, dolazi do progona staroveraca, bogumila i svih drugih oblika hrišćanstva osim službenog vizantijskog, koje je kasnije među pokrštenim Slovenima odomaćeno kao pravoslavlje.

Misija u Bugarskoj

Glavni članak: Hristijanizacija Bugarske

Krštenje Borisa I

Boris I, bugarski kan, se kolebao izvesno vreme između Istoka i Zapada, ali je konačno prihvatio carigradsku jurisdikciju. Međutim, vizantijski misionari, nemajući Kirilovu i Metodijevu viziju, u početku su u Bugarskoj državi koristili u crkvenim bogosluženjima grčki jezik, isto tako nerazumljiv običnim Bugarima kao i latinski. Ali, pošto su izbačeni iz Moravske, Metodijevi učenici su se, prirodno, okrenuli Bugarskoj i ovde uveli načelo primenjivano u misiji u Moravskoj. Grčki jezik je zamenjen slovenskim, a vizantijska hrišćanska kultura predstavljena je Bugarima u slovenskom obliku, koji su oni mogli da usvoje. Bugarska crkva ubrzano je rasla. Oko 926. godine, za vreme vladavine cara Simeona Velikog (vladao 893—927), stvorena je samostalna Bugarska patrijaršija, a Carigradska patrijaršija priznala ju je 927. godine. Borisov san – autokefalna crkva – ostvario se pola veka posle njegove smrti. Bugarska crkva je bila prva samostalna nacionalna crkva u Slovena.

Misija u Srbiji

Sveti Sava „trudom svojim sve steče“

Glavni članak: Hristijanizacija Srba

Dolazak misionari sa juga iz Vizantije, ali i sa severa iz Panonije, gde su delovali Metodije i Ćirilo Solunski i njihovi učenici, uz zahtev cara Vasilija I ubedili su vladara Srbije kneza Mutimira da sa svojim narodom prihvati hrišćanstvo u drugoj polovini IX veka, između 867-873. godine. Srbija je takođe ležala na granici između Istočnog i Zapadnog hrišćanstva, ali je u njoj kao i u Bugarskoj jači bio uticaj Carigrada. I ovde su uvedene slovenske bogoslužbene knjige, a razvila se i slovensko–vizantijska kultura. Srpska crkva dobila je delimičnu samostalnost pod Svetim Savom (1176—1235), najvećim srpskim nacionalnim svetiteljem, koji je 1219. godine u Nikeji posvećen za arhiepiskopa Srpske crkve. Godine 1346. proglašena je Srpska patrijaršija. Posle privremenog protivljenja, Carigradska patrijaršija priznala je 1375. godine pravo Srbima da imaju samostalnu pravoslavnu crkvu najvišeg nivoa. Danas postoji mišljenje među starovercima, rodnovercima i neopaganima da je hrišćanstvo Srbima nasilno nametnuto u periodu vladavine svetorodne dinastije Nemanjića.

Hristijanizacija Istočnih Slovena

Glavni članak: Hristijanizacija Rusa

Vasilij Perov, Prvi hrišćani u Kijevu.

Masovno pokrštavanje Rusa počelo je za vreme vladavine knezova Askolda i Dira (866. godine), kada im vaseljenski patrijarh, Fotije, šalje episkopa. Knezove su na Kijevskom prestolu nasledili Oleg (882—912) i Igor Rjurikovič (912—945) koji su bili pagani, ali za njihove vlade hrišćanstvo nije iskorenjeno, ponajviše zahvaljujući trgovačkim, pomorskim i drugim vezama sa Grčkom. Velika knjeginja Olga (945—955) prima krštenje u Konstantinopolju 957. godine, da bi po povratku u domovinu, proživevši još oko 12 godina, misionarila, uklanjala paganske kumire, postavljala krstove i gradila crkve (drveni hram Sv. Sofije u Kijevu, hram Sv. Živonačalne Trojice u zavičajnom Pskovu). Olga ipak ne uspeva da obrati sina jedinca Svjatoslava (955—972); naprotiv, posle poraza u sukobu sa Bugarima i Grcima on preduzima progon hrišćana i rušenje hramova. U Jaropolkovo doba (972—980) položaj hrišćana se poboljšava. Knez Vladimir I Veliki (980—1015) na početku vladavine obnavlja i podiže nove idole i prisiljava hrišćane da im se klanjaju; prekretnica nastupa od 968., kada mu dolaze propovednici islama, judaizma, zapadnog (Nemci) i istočnog hrišćanstva (Grci), što podstiče slanje ruskih izaslanika u njihove zemlje, koji Vladimira izveštavaju da su najveličanstvenije bogosluženje doživeli u Konstantinopolju. Vladimir 988. godine, posle uspešnog pohoda na Herson, prima krštenje, odvodi sa sobom misionare koji će prosvećivati njegove podanike i odnosi mnoštvo ikona i bogoslužbenih sasuda. Hrišćanstvo postaje državna religija; masovna krštenja obavljaju se u Kijevu, Novgorodu, Rostovu, Suzdalju, Polocku, Turovu, Smoljensku, Pskovu i drugde.

Klavdij Lebedev, Pokrštavanje Rusa

Letopisi navode da je Vladimir izdao naredbu da se krštenju privode ljudi po svim gradovima i selima, te da je mitropolit Mihailo (988—992) obišao svu zemlju rusku propovedajući hrišćanstvo. Vladimirovom sinu i nasledniku, Jaroslavu (1019—1054), palo je u deo samo da učvrsti već nakalemljenu veru i dovrši očevo delo. Hrišćanstvo je najbolje prihvaćeno na jugu (veze sa Grčkom, sa hrišćanskim naseobinama na Crnom moru, tradicija iz vremena Askolda i Dira), a manje na severoistoku. Posle Mihailove smrti na arhijerejsku katedru postavljen je Leontije (992—1008), slede Jovan I (1008—1035) i Teopemt (1035—1049). Ruska crkva obuhvata u to doba najmanje 6 mitropolija (Novgorodska, Černihovska, Rostovska, Vladimiro-Volinska, Belgorodska i Kijevska), nalazeći se pod jurisdikcijom Konstantinopoljske patrijaršije; episkopi i najveći deo sveštenstva prvobitno su bili Grci i Bugari, a prvi ruski jereji spominju se u doba kneza Jaroslava.

Viktor Vasnecov, Krštenje Vladimira

Ruski vladaoci su bili ktitori većeg broja hramova (Vladimir - crkava Sv. Vasilija i Presvete Bogorodice u Kijevu, Preobraženja Gospodnjeg u Vasiljevu, Sv. Vasilija u Višgorodu i dr., Jaroslav - kijevskih hramova Sv. Sofije Premudrosti Božije, Blagoveštenja, Sv. Georgija i Sv. Irene, Sofijskog sabora u Novgorodu i dr.), zidanih u vizantijskom stilu, sa oltarskim zidovima u mozaiku, a ostalim u freskopisu, sa 13 ili 5 kupola. Ovo je i doba prvih kanonizacija na ruskom tlu (Sv. „strastoterpci“ Boris i Gleb, kanonizovani od mitropolita Jovana, koji im sastavlja službu 1020. i 1039). Otpočinje razvoj prosvete (još knez Vladimir nastojao je da u svakoj parohiji pri crkvi deluje i škola) i pismenosti, osobito zaslugom kneza Jaroslava, koji preduzima prevođenje i prepisivanje knjiga, kao i osnivanje knjižnica. Osnivaju se prvi manastiri: u Kijevu - manastir Sv. arhistratiga Mihaila, zaslugom mitropolita Mihaila, kao i manastir Presvete Bogorodice, zaslugom kneza Vladimira; u Višgorodu - manastir Sv. Spasa, i dr. Postavljaju se temelji razvoju crkvenog prava: iako je u Rusiji prihvaćen Sholastikov i Fotijev Nomokanon, knez Vladimir na njegovom osnovu donosi posebno zakonopravilo, koje je do nas došlo u prepisima iz 13. i 18. veka, a njime se propisuju kneževske imovinske obaveze prema sabornoj crkvi, delokrug crkvenog suda i pobrajaju lica duhovnog staleža i ona koja se izdržavaju od Crkve; reč je o prvoj modifikaciji vizantijskog zakonodavstva saobrazno ruskim uslovima i dokumentu koji nudi neka originalna rešenja (sveštenstvo i duhovni stalež u celini dobijaju veća prava nego što je to slučaj u Vizantiji). Najintenzivnije veze u ovom periodu neguju se sa Carigradskom patrijaršijom, koja postavlja ruske mitropolite, kao i sa Bugarskom crkvom, čija je misija u Rusiji kulturno-prosvetiteljskog karaktera (pomoć u bogoslužbenim knjigama, pastirima, učiteljima pismenosti, prepisivačima).

Izvori i literatura

Izvori

• Moravcsik, Gyula, ur. (1967) [1949]. Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (2. izd.). Washington: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies. 
• Ferjančić, Božidar (1959). „Konstantin VII Porfirogenit”. Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 2. Beograd: Vizantološki institut. str. 1—98. 
• Živković, Tibor (2012). De conversione Croatorum et Serborum: A Lost Source. Belgrade: The Institute of History. 
• Živković, Tibor (2013). De conversione Croatorum et Serborum: Izgubljeni izvor Konstantina Porfirogenita. Beograd: Zavod za udžbenike. 

Literatura

• Vlasto, Alexis P. (1970). The Entry of the Slavs into Christendom: An Introduction to the Medieval History of the Slavs. Cambridge: Cambridge University Press. 
• Živković, Tibor (2000). Sloveni i Romeji: Slavizacija na prostoru Srbije od VII do XI veka (PDF). Beograd: Istorijski institut SANU. 
• Živković, Tibor (2002). Južni Sloveni pod vizantijskom vlašću (600-1025). Beograd: Istorijski institut SANU, Službeni glasnik. 
• Živković, Tibor (2004). Crkvena organizacija u srpskim zemljama: Rani srednji vek. Beograd: Istorijski institut SANU, Službeni glasnik. 
• Komatina, Predrag (2009). „Moravski episkop Agaton na Fotijevom saboru 879/880. g.”. Srpska teologija danas. 1: 359—368. 
• Komatina, Predrag (2014). Crkvena politika Vizantije od kraja ikonoborstva do smrti cara Vasilija I. Beograd: Vizantološki institut SANU. 
• Maksimović, Ljubomir (1996). „Pokrštavanje Srba i Hrvata”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 35: 155—174. 
• Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta. 
• Ostrogorski, Georgije (1970). Vizantija i Sloveni. Beograd: Prosveta. 
• Popović, Radomir V. (1993). „Rano Hrišćanstvo u Iliriku pre doseljenja Slovena: I deo” (PDF). Bogoslovlje: Organ Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 51 (1-2): 19—86. 
• Popović, Radomir V. (1994). „Rano Hrišćanstvo u Iliriku pre doseljenja Slovena: II deo” (PDF). Bogoslovlje: Organ Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 52 (1-2): 29—85. 
• Popović, Radomir V. (1995). „Rano Hrišćanstvo u Iliriku pre doseljenja Slovena: III deo” (PDF). Bogoslovlje: Organ Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 53 (1-2): 8—34. 
• Popović, Radomir V. (1995). Rano hrišćanstvo na Balkanu pre doseljenja Slovena (Srbija, Povardarje, Crna Gora). Beograd. 
• Popović, Radomir V. (1996). Le Christianisme sur le sol de l'Illyricum oriental jusqu'à l'arrivée des Slaves. Thessaloniki: Institute for Balkan Studies. 
• Popović, Radomir V. (2004). Hrišćanstvo na tlu istočnog Ilirika pre doseljenja Slovena. Beograd. 

Spoljašnje veze

• Stvaranje Slovenske pismenosti (RTS Obrazovno-naučni program - Zvanični kanal)
• Vladimir Ćorović, Pokrštavanje Južnih Slovena
• Sreten Petrović, hrišćanstvo i drevna slovenska religija
• Entry of Slavs Into Christendom Arhivirano na sajtu Wayback Machine (9. oktobar 2009)
• Raoul Vaneigem, The Resistance to Christianity Arhivirano na sajtu Wayback Machine (27. septembar 2011)