Manastir Vitovnica

Manastir Vitovnica
Opšte informacije
Mesto	Vitovnica
Opština	Petrovac na Mlavi
Država	Srbija
Vreme nastanka	13. vek.
Tip kulturnog dobra	Spomenik kulture od velikog značaja
Nadležna ustanova za zaštitu	Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture Smederevo

Manastir 1900.

Manastir Vitovnica je pravoslavni manastir koji pripada Eparhiji braničevskoj Srpske pravoslavne crkve. On je deo Kučaja, van granica starog Braničeva. Manastirska crkva je posvećena Uspenju Presvete Bogorodice. Manastir je smešten na desnoj obali istoimene reke, desetak kilometara istočno od Petrovca na Mlavi. Predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture od velikog značaja.

Osnivanje

Prema predanju manastir je izgradio srpski kralj Stefan Milutin posle pobede nad bugarskim odmetnicima Drmanom i Kudelinom, između 1289. i 1291. godine, koji su bili utvrđeni u svom sedištu u Gornjačkom Ždrelu.

Joakim Vujić je u Budimu štampao „Putešestvije po Serbiji” u kome kaže: „Osnovatelj ovog svetog manastira bio je Svjati Milutin, kralj serpski”.

Mitropolit Mihajlo u svojoj knjizi „Srpska crkva u Kraljevini Srbiji” izdatoj u Beogradu 1895. kaže: „zidan je po predanju od kralja Milutina”.

Mihailo Riznić u Starinaru Srpskog arheološkog društva izdatom 1888. godine piše: „Kralj Milutin je mogao podignuti ovaj manastir posle boja sa Tatarima 1291. Tada behu ustali protiv severnog srpskog kralja Dragutina, Milutinovog brata, dva odmetnika u Ždrelu braničevskom, Drman i Kudelin. Milutin skupi silnu vojsku i silno pobedi Tatare da je Mlava potekla krvava”.

Ktitorska freska Svetog kralja Milutina u manastiru Vitovnici

Srpski kralj Milutin Nemanjić vladao je od 1282. do 1321. godine. A manastir Vitovnica je jedna od njegovih zadužbina. Hram je podignut posle 1291. godine kada je Sveti kralj Milutin pobedio velikaše braću Drmana i Kudelina koji su upravljali Braničevom iz grada Ždrela u Gornjačkoj klisuri.

Drman i Kudelin su Braničevsku oblast pretvorili u svojevrsno razbojničko leglo iz koga su uznemiravali susedne oblasti kojima su vladali kralj Dragutin i kralj Ugarske Vladislav. Mađari su pokušali 1285. godine da ih suzbiju, ali su u pretrpeli poraz u Gornjačkoj klisuri u pokušaju da se probiju do Ždrela (13 km jugoistočno od Petrovca), u kome su se njih dvojica utvrdili. Posle njih je i Dragutin pokušao da ih suzbije, ali je i on teško poražen. O težini poraza svedoče i navodi da su bugarski velikaši posle toga krenuli u osvajačku kontraofanzivu. Njihov prodor primorao je Dragutina da pozove svog brata u pomoć i oni su se sastali u Mačkovcu na Moravi dogovorivši se o zajedničkoj akciji. Njihove združene snage slomile su otpor Drmana i Kudelina, zauzele Ždrelo, a potom i celu Braničevsku oblast koja je ušla u sastav Dragutinove države.

Svoju pobedu nad odmetnicima Sveti Milutin je potvrdio izgradnjom svoje zadužbine manastira Vitovnice.

Starešine manastira

• Stefan Mihajlović, starešina manastira (1844—1851)
• Stefan Bojović, starešina manastira (1851—1866)
• Metodije Milovanović, starešina manastira (1896—1902)
• Isaija Bogdanović, starešina manastira (1911—1915)
• Pajsije Popović, starešina manastira (1921—1923)
• Mojsije Branković, starešina manastira (1924—1927)
• Meletije Radenković, starešina manastira (1927—1928)
• Pavle Panić, starešina manastira (1928—1931)
• Dimitrije Hranisavljević, starešina manastira (1931—1934)
• Nikanor Pujić, starešina manastira (1935—1941)
• Mardarije Zdravković, starešina manastira (1941—1944)
• Hrizostom Pajić, starešina manastira (1946—1955)
• Teodor Arsić, starešina manastira (1959—1962, 1972—1980)
• Tadej Štrbulović, starešina manastira (1962—1972, 1980—1994, 1996—2003)
• Lazar Ranković, starešina manastira (1994—1995, 2003—2007)
• Artemije Ranđelović, starešina manastira (2007—2013)
• Pimen Dejanović, starešina manastira (2013—danas)

Pisani izvori

Prvi pisani pomen o Vitovnici potiče iz 1537. godine iz vremena turske vlasti. Delio je sudbinu svog naroda i ovih prostora, a to znači da je više puta rušen, spaljivan i ponovo iz pepela podizan. Kao i svi srpski manastiri nalazi se skrajnut sa glavnih puteva, u prelepoj okolini koja omogućuje duhovni mir. Obnovljen je 1856. godine trudom igumana Hadži Stefana Bojovića. Tom prilikom, braća Ivan i Milija Marković izvela su živopis i slikanu dekoraciju ikonostasne pregrade. Pod je popločan kamenom, a dozidana je spoljna priprata i zvonik.

Arhitektura manastirske crkve

Freska u manastiru Vitovnica

Uspenjska crkva, građena u stilu moravske arhitekture, malih i skladnih proporcija, sažete trikonhalne osnove, sa konhama spolja poligonalnim, a iznutra polukružnim i kupolom koju nose pilastri. Naknadno su dozidane spoljna priprata i kula-zvonik. Duž severne, istočne i južne fasade, ispod profilisanog krovnog venca, teče friz slepih arkada. Iznad severnih vrata nalazi se kamena ploča iz 1218. godine sa natpisom na starojermenskom i staroslovenskom jeziku, preneta iz crkve u Oreškovici, poznate kao Jermenska. Crkva je zidana od kamena, gašenim krečnim malterom, i sa vrlo malo opeke, koja nije složena u redove zida. Osnova crkve je krst sa izraženim oltarskim i pevničkim aspidama. U samoj oltarskoj aspidi sačuvan je živopis iz 1856. godine. Nastajanje drvenog ikonostasa se vezuje za 1831, 1854. i 1894. godinu. Unutrašnjost crkve se deli na pripratu, naos crkve i oltar.

Monasi sa Sinaja-Sinaiti

U toku XIV i XV veka, monasi sa Sinaja pod pritiskom Turaka muslimana sa juga, bežeći sa hrišćanskog Istoka naselili su se u Srbiju za vreme cara Lazara i njegovog sina despota Stefana Lazarevića. Ovi monasi Sinaiti u narodu poznati kao veliki i samopožrtvovani vernici, skrivenog molitvenog življenja, zapamćeni u narodu, a njihov je veliki značaj na obnovi monaštva i duhovnog života u Srbiji u XIV i XV veku. Na severnom delu središnjeg delu crkve bio je sahranjen anonimni monah Sinaita. Ovaj grob sada stoji prazan, jer su njegove mošti odnete u Bugarsku tokom bugarske okupacije 1915. godine.

U neposrednoj blizini pored same crkve, postoje grobovi monaha, i nad njima su nadgrobni spomenici sa osnovnim podacima o preminulom kaluđeru. U manastirskoj porti postoji veće manastirsko groblje, gde se među monasima sahranjena i jedna monahinja, Marina-Miloradović.

Istorija

Manastir u XVI veku

Manastir se relativno često pominje tek od 16. veka, i to i u srpskim i u turskim izvorima. Po turskom popisu iz 1527. godine u manastiru žive dvojica monaha. Po turskom popisu iz 1537. godine u manastiru žive trojica monaha i manastir plaća veliki porez što znači da je verovatno i dalje prilično dobro stajao. Po turskom popisu iz 1578. godine u manastiru žive šestorica monaha. Iz XVI veka sačuvano je čuveno Vitovničko jevanđelje.

Manastir u XVII veku

Manastir u XVII veku možemo da pratimo kroz zapise na knjigama vitovničkog manastira. Neke od njih su spaljenje u Narodnoj biblioteci u Drugom svetskom ratu. Jedna knjiga napisana pre 1620. godine nalazi se u Kijevskoj biblioteci. Piše na njoj: „ovu knjigu manastiru Vitovnica priloži jeromonah Nikifor”.

Posle Austrijsko-turskog rata Vitovnica najverovatnije ostaje pusti i monasi 1690. godine odlaze preko Dunava, na razne strane, a većina monaha prelazi u manastir Bešenovo na Fruškoj gori. Blago Vitovnice je popisano i izdvojeno iz imovine manastira Bešenovo. Iz ovog perioda sačuvana je takozvana Vitovnička čaša.

Manastir u XVIII veku

Kada je 1753. godine popisivan inventar manastira Bešenovo i dalje se imovina Vitovnička posebno vodila, no u Vitovnicu se bratija nije vratila. Vitovničko blago ostaje u Bešenovu do Drugog svetskog rata kada su ga Hrvati popalili i opljačkali.

Monaško bratstvo nakon Seobe Srba 1690 odlazi u Bešenovo, a manji deo se priključuje ravaničkim monasima u Sentandreji. Nakon par decenija i smirivanja situacije par monaha se vratilo u Vitovnicu. Izaslanik karlovačkog mitropolita posetio je 1733. godine Vitovnicu i tada su u Vitovnici živela dva monaha. . Kada je 1739. godine Austrija ponovo izgubila rat manastir opet ostaje pust vitovnički monasi ponovo odlaze u Bešenovo. Nastupaju teški dani za manastir. Do Prvog srpskog ustanka više nema nikakvih pomena o Vitovnici i istorijskim izvorima.

Manastiru u XIX veku - vreme obnove i procvata

Grob vitovničkog igumana Stefana Bojovića

Joakim Vujić pominje stradanje manastira od Turaka u Prvom srpskom ustanku. Manastir je sav porušen i popaljen, a to je turska osveta za učešće Homoljaca u ustaničkim borbama. Nakon Drugog srpskog ustanka počinje obnova manastira Vitovnice. Paul Matejić obnavlja drvenu pripratu, a Stevan Dobrnjac obnavlja deo konaka i osposobljava dve kelije i kuhinju (1837).

Polovinom XIX veka zaslugom vitovničkih monaha Stefana Mihajlovića, Simeona Nikolića i osobito Hadži Stefana Bojovića dolazi do velikog uspona svetinje. Crkva je iznova freskopisana 1851. godine, podignuta su tri konaka i zvonik. Iguman Stefan Bojović upamćen je i danas kao simbol obnove Vitovnice u XIX veku. Smatra se da je oko 1856. godine obnovljen kompletan manastirski kompleks.

Manastir je toliko uznapredovao da je o svom trošku podigao 1861. godine osnovnu školu u selu Vitovnici. Godine 1856. u septembru manastir je putem javne licitacije izdavao u zakup svoju krčmu i prodavnicu. Kako se prodaja odvijala u sreskoj kući u mestu Svinji, biće da su tu bili ti lokali. U Svinji se izdaju u to vreme redovno na godinu dana manastirska popaša, šume i livade, te vode. Manastir se 1870. godine nalazi u okružiju Požarevačkom, srezu Mlavskom i eparhiji Beogradskoj. U njemu borave četiri kaluđera, a manastirska slava je praznik „Uspenje Bogorodice”.

Imao je manastir u svom vlasništvu 1889. godine, 1586 hektara šume i 77 hektara oranice. Manastirski posed 1895. godine čine: 1652 hektara šume i 52 hektara njiva. Iguman Metodije 1897. godine vodi brigu o vinogradu sa 30.000 okalemljene loze na američkoj podlozi, rasadniku sa 40.000 loza, voćnjaku i pčelinjaku. Tu je 1898. godine tokom zime održan javan kurs kalemarski - vinogradarski i voćarski.

Monaško bratstvo su 1898. godine činili: iguman Metodije Milovanović i jeromonasi Milutin i Vladimir. Iguman Metodije pokreće 1903. godine crkveni list „Besednik”, koji izlazi dvonedeljno. Novi iguman manastira je 1905. godine otac Nikon.

Prva polovina XX veka - vitovnička katastrofa

Napredak Vitovnice zaustavile su istorijske okolnosti u prvoj polovini HH veka.

Od 1915-1918. godine Petrovac i mlavski prostor bili su deo bugarske okupacione zone. Bugari su 1915. godine odveli u logor vitovničkog igumana Isaiju Bogdanovića i tamo su ga ubili. Bugarski vojnici su nakon toga opljačkali Vitovnicu odnevši vredne bogoslužbene predmete i stoku. U Vitovnici kraj severnog zida srednjeg dela hrama nalazile su se mošti nepoznatog Sinaita koje su bugarski vojnici opljačkali.

Manastir nije uspeo da se oporavi od stradanja pod bugarskom okupacijom a već stižu nova stradanja pod nemačkom i komunističkom okupacijom.

Vitovnički jeromonah Sava Marković. Imao je 33 godine kada su ga ubili vitovnički komunisti.

Zbog napada na nemačku patrolu nedaleko od manastira Vitovnice nemačke okupacione vlasti odlučuju da spale manastir. Svi objekti su spaljeni, osim crkve kojoj je nagoreo zvonik. Svi konaci, sve ekonomske zgrade i sve ono što se uz tešku muku obnavljalo tokom celog XIX veka je spaljeno od strane nemačkih vojnika 1943. godine. Monaško bratstvo se spasilo skrivanjem u okolnim šumama, a Nemci su ipak uhvatili vitovničkog jerođakona Avakuma Momčilovića koga su sproveli u logor na Banjici gde su ga i ubili.

Kada osvajaju vlast lokalni seoski komunisti 1945. godine ubijaju svu preostalu bratiju i otimaju od manastira svu imovinu. Meštani Vitovnice, komunisti, ubijaju i igumana Vitovnice jeromonaha Mardarija Zdravkovića. Jeromonah Sava Marković imao je 33. godine kada je ubijen.

Iz Drugog svetskog rata manastir izlazi i bez bratstva i bez objekata i zgrada.

Druga polovina HH veka - mukotrpna obnova

U pust i spaljen manastir odlukom nadležnih crkvenih vlasti šalje se 1946. godine jeromonah Hrizostom Pajić i postavlja za igumana. U izuzetno teškim uslovima, bez krova nad glavom, jeromonah Hrizostom kreće da ponovo obnavlja manastir i njemu pripada zasluga što se u to najteže vreme monaštvo u Vitovnici uopšte i održalo.

Godine 1955. godine Sveti Tadej Vitovnički vraća se sa Kosova u svoju rodnu Braničevsku eparhiju i biva postavljen za igumana Gornjaka nedaleko od Vitovnice. Sveti Tadej se pored obnove Gornjaka uključuje i u obnovu Vitovnice, a kasnije postaje i iguman Vitovnice.

Zaslugom posleratnih igumana Vitovnice: Hrizostoma Pajića, Teodora Arsića, Tadeja Štrbulovića i Lazara Rankovića manastir je unapređen i delimično obnovljen i pored ogromnih stradanja koje pretrpeo u prvoj polovini HH veka.

Vitovničko jevanđelje

Vitovničko jevanđelje, slovo „R”

Vitovničko jevanđelje, XVI vek

Vitovničko jevanđelje je rukopisno Jevanđelje napisano u manastiru Vitovnici u prvoj polovini XVI veka. Pouzdano se zna da je okovano u pozlaćeno srebro 1557. godine. Posao je obavio čuveni zlatar onog vremena Vuk Kondo koji je svedočanstvo o svom radu ostavio na gornjoj strani okova. Jevanđelje je pisano crnim mastilom, važnije napomene ispisane su rastopljenim zlatom. Ornamenti i inicijali rađeni su zlatnom, plavom, crvenom i zelenom bojom, dok su rečenice razdvajane zlatnom tačkom. Na naslovnoj korici nalazi se 12 praznika, dok zadnju koricu ukrašava Uspenje Presvete Bogorodice i tekst stihire koji ide rubom okova.

Bežeći od Turaka 1690. godine vitovnički monasi novo utočište nalaze u manastiru Bešenovo gde donose i svoje Jevanđelje poznato zato i kao Bešenovsko jevanđelje.

U opisu fruškogorskih manastira iz 1753. godine o njemu piše: „Evangelije veliko, rukopis, ot obojih stran cjelo okovato i pozlaščeno”.

Vitovničko jevanđelje danas se čuva u Muzeju Srpske pravoslavne crkve u Beogradu pod inventarskom brojem 355.

Vitovnička čaša

Vitovnički anafornik, XVII vek

Vitovnička čaša je zapravo anafornik, to jest, sud za deljenje nafore. Visok je 4 cm, prečnika 18 cm, a iskovao ga je 1652. godine Luka Kujundžija iz Ćiprovca kod Ćustendila. Tamo je inače bio poznat umetničko-kujundžijski centar u kome su srpske kujundžije u XVII veku izrađivali fine zlatne i srebrne predmete od kojih su mnogi sačuvani u fruškogorskim manastirima gde su dospeli u seobama.

Svi likovi i oreoli na anaforniku su pozlaćeni. Danas se čuva u Muzeju Srpske pravoslavne crkve u Beogradu.

Iguman Metodije

Vitovnički iguman Metodije na naslovnoj strani prvoga broja lista Pčelar

Iguman manastira Vitovnica u periodu od 1896 do 1902. godine bio je arhimandrit Metodije Milovanović. Nastavio je da unapređuje manastir. Veoma vredan i preduzimljiv dobro se starao o Vitovnici i njenoj ekonomiji.

Kao iguman manastira Vitovnice bio je osnivač Srpskog pčelarskog društva(1897) i osnivač lista Pčelar koji i danas izlazi. U listu Pčelar bio je zapažen teoretičar i polemičar. Bio je i član Srpskog poljoprivrednog društva. Zaslužan je za razvoj pčelarstva u homoljskom i mlavskom kraju koje je popularisao među stanovnicima i od njega potiče čuveni homoljski med.

Pre Vitovnice bio je sveštenik i službovao je u Šetonju, Rabrovu i Valjevu. Ostavši udov 1895. godine prima monaški čin i postaje starešina manastira Vitovnice. Uređivao je od 1902. godine list Besednik. Napisao je tri knjige o Svetoj gori i Hilandaru.

Pored dugogodišnje službe Bogu i narodu on je dao svojoj otadžbini i odličnog vojnika. On je otac armijskog generala i načelnika Generalštaba Milana Milovanovića.

Sveti Tadej Vitovnički

Sveti Tadej Vitovnički

Sveti Tadej Vitovnički

Sveti Tadej Vitovnički

Sveti Tadej Vitovnički rođen je na Tomindan 6. oktobra 1914. godine u selu Vitovnica, blizu samog manastira Vitovnice. Odlazi 1932. godine u manastir Miljkovo i postaje iskušenik. Iguman Miljkovog manastira Amvrosije (Kurganov) ostavlja veliki utisak na Svetog Tadeja, to jest tadašnjeg iskušenika Tomislava.

Nakon godinu dana 1933. godine iguman Amvrosije mlad se upokojio u svojoj 39. godini i bratstvo manastira se razilazi. Jedan deo odlazi u manastir Gornjak gde je iguman bio takođe Rus, i toj grupi se pridružuje i iskušenik Tomislav, budući sveti Tadej Vitovnički. U Gornjaku biva zamonašen 1935. godine i rukopoložen 1937. godine. Živeći sa Rusima u Miljkovu i Gornjaku dobro je izučio ruski jezik.

Manastir Pećka Patrijaršija je 1939. godine tražila od Patrijarha Dimitrija ispomoć u jednom jeromonahu. Patrijarh odlučuje da se pošalje jeromonah Tadej kao najmlađi učenik monaške škole u manastiru Rakovici. Od 1939. godine do 1955. godine boravio je na Kosovu uz prekide tokom Drugog svetskog rata koje je proveo u Vitovnici. Od 1947. godine jeromonah Tadej postaje iguman Pećke Patrijaršije. Ondašnje vlasti mu otežavaju boravak na Kosovu te se 1955. godine vraća u rodnu Braničevsku eparhiju i stavlja na raspolaganje episkopu Hrizostomu koji ga postavlja za igumana manastira Gornjaka. Od tada preuzima duhovnu brigu i o manastiru Vitovnici.

Postavljen je za igumana Vitovnice 1962. godine. Zbog nedostatka monaštva i sveštenstva povremeno je u kraćim periodima opsluživao i druge manastire i parohije u Eparhiji braničevskoj. Upokojio se 2003. godine. Od strane vernika prepoznat je kao savremeni svetitelj, a njegov grob u Vitovnici mesto je okupljanja velikog broja ljudi.

Manastirska biblioteka

U manastiru su izvršeni prepisi mnogih značajnih knjiga i stvorena je velika biblioteka. U kasnijim seobama monasi su odlazili na razne strane sveta, pa se danas knjige i druge dragocenosti mogu naći u Narodnoj biblioteci u Beogradu, Kijevu, Sremskim Karlovcima, manastiru Pakri. Srebrna čaša iz 1662. sačuvana je u Bešenovu, a srebrni pečat vitovničkog igumana Visariona, iz 1703. godine nalazi se u manastiru Krušedol. U manastiru i danas postoje bogoslužbene knjige „Srbljak” i „Časlav” u kojima postoje zapisi o životu manastira Vitovnice.

Galerija

• 
  Manastir Vitovnica1
• 
  Manastir Vitovnica2
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
  Natpis na manastiru Vitovnica
• 
  Spomenik Arhimandritu Hadži-Stefanu
• 
  Grob Svetog Tadeja
• 
  Vitovnički anafornik, XVII vek, detalj

Vidi još

• Spisak spomenika kulture u Braničevskom okrugu
• Spisak manastira Srpske pravoslavne crkve
• Spomenik kulture od velikog značaja
• Jermeni u Srbiji

Literatura

• Regionalna privredna komora Požarevac, priredila dr Radmila Novaković Kostić, 2005. godina.
• Politika Magazin
• Vitovnica : selo u Mlavi / Rade M. Obradović (Edicija "Sela Braničeva")

Spoljašnje veze

• „Manastir Vitovnica — Spomenici kulture u Srbiji”. SANU. 
• Republički zavod za zaštitu spomenika kulture - Beograd
• Lista spomenika
• O manastiru na sajtu Manastiri-crkve
• Vitalište oca Tadeja („Večernje novosti“, 11. april 2015)
• Manastir Vitovnica