Crkva Bogorodica Ljeviška

Koordinate: 42° 12′ 41″ N 20° 44′ 09″ E / 42.21139° S; 20.73583° I / 42.21139; 20.73583
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Crkva Bogorodica Ljeviška
Bogorodica Ljeviška
Izgled crkve, 1980.
Svetska baština Uneska
Zvanično imeSrednjovekovni spomenici na Kosovu
MestoPrizren, Opština Prizren, Srbija Uredi na Vikipodacima
Koordinate
42° 12′ 41″ N 20° 44′ 09″ E / 42.21139° S; 20.73583° I / 42.21139; 20.73583
Kriterijumkulturna: II, III, IV
Referenca724.
Upis2004. (28. sednica)
Dodatni upis2006.
Ugroženost2006–

Crkva Bogorodica Ljeviška je drevna srpska pravoslavna crkva u Prizrenu, zadužbina kralja Stefana Milutina. Crkva je podignuta u periodu 1306—1307. godine na ostacima starijeg katedralnog hrama iz 13. veka, koji je takođe zasnovan na mestu još starije, ranohrišćanske crkve. Crkva je vekovima bila saborni, odnosno katedralni hram prizrenskih episkopa i mitropolita Srpske pravoslavne crkve.[1][2][3]

U stručnoj literaturi i publicistici, pridevak u nazivu hrama javlja se u dva osnova oblika, najčešće kao Ljeviška, a znatno ređe kao Leviška. O poreklu i značenju ovog naziva postoje razna mišljenja i pretpostavke.[4][5] Prizrenski toponim Ljeviša zabeležen je u srpskim srednjovekovnim izvorima iz 14. veka, koji svedoče o posedima Prizrenske episkopije.[6] Albanci su u Martovskom pogromu 2004. veoma oštetili crkvu.

Istorija[uredi | uredi izvor]

Crkva Bogorodica Ljeviška
Crkva Bogorodica Ljeviška
Crkva Bogorodica Ljeviška
Crkva Bogorodica Ljeviška
Okolina crkve Bogorodica Ljeviška

Sadašnja crkva, posvećena prazniku Uspenja Presvete Bogorodice, koju je početkom 14. veka podigao srpski kralj Stefan Uroš II Milutin (1282—1321), obnovljena je na mestu starijeg sabornog hrama, čiji su ostaci otkriveni prilikom opsežnih restauratorskih i istraživačkih radova, koji su sprovedeni od 1950. do 1952. godine.[7] Prema stručnim procenama, prvobitna građevina bila je sazdana najkasnije tokom 10. veka. Značajna prekretnica u istoriji prvobitnog hrama dogodila se neposredno nakon 1018. godine, kada je obnovljena vizantijska vlast nad Prizrenom. U povelji cara Vasilija II (976—1025) iz 1019. godine o uređenju Ohridske arhiepiskopije, među eparhijama koje su bile potčinjene ohridskom arhiepiskopu, kao petnaesta po redu pomenuta je i Prizrenska eparhija.[8] Tokom 11. i 12. veka, arhijerejska katedra prizrenskih episkopa nalazila se upravo u ovom hramu. Prilikom ustanovljenja autokefalne Srpske arhiepiskopije (1219), Prizrenska eparhija je uključena u njen sastav, a stara crkva je nastavila da obavlja funkciju katedralnog hrama.[9] Prema arhitektonskoj strukturi, stara crkva je bila trobrodna bazilika. Imala je tri apside na istoku i pripratu na zapadu, ispred koje se nalazio trem.[10]

Preuređenjem u 14. veku glavni brod je pretvoren u petokupolnu celinu, a bočni brodovi su pretvoreni u ambulatorijum. Ovo je ideja koja je u vizantijskoj arhitekturi već viđena u Crkvi Solunskih apostola: osnova je u vidu upisanog krsta sa pet kupola, a oko njega je sa tri strane široki brod. Umesto trema, sagrađen je dvospratni egzonarteks (spoljna priprata) sa zvonikom. Od stare crkve preuzeti su bočni zidovi. Središnja kupola leži na četiri stuba, dok su male kupole postavljene dijagonalno. Crkva je sagrađena naizmeničnim redovima cigle i krečnjaka. Spoljni izgled je oživljen dvostrukim i trostrukim prozorima i nišama. Obnovom crkve su upravljali majstori Nikola (arhitektura) i Astrapa (živopis). O tome se zna po natpisu u spoljnoj priprati.

Najstarije sačuvane freske u crkvi potiču iz treće decenije 13. veka. To su prikazi Svadbe u Kani, Isceljenje slepog i Bogorodica Eleusa sa Hristom hraniteljem. Prve dve se danas čuvaju u Galeriji fresaka pri Narodnom muzeju u Beogradu, dok je treća sačuvana na južnom stupcu južnog broda crkve. Preostale freske u Bogorodici Ljeviškoj su iz 14. veka i delo su majstora Mihaila Astrape i njegovih pomoćnika, naslikane između 1307. i 1313. godine. Među njima su ciklusi velikih praznika, Hristovih muka, čuda i parabola, kao i portreti svetaca i srpskih istorijskih ličnosti (Stefan Nemanja, Sveti Sava, kralj Milutin).

Nakon proglašenja Srpske patrijaršije (1346), prizrenski episkopi su dobili počasni čin mitropolita,[11] čime je i Bogorodica Ljeviška uzdignuta na stepen mitropolitskog središta.[12] Sredinom 15. veka, Prizren je potpao pod tursku vlast, čime je označen početak novog razdoblja u istoriji Prizrenske eparhije i njenog katedralnog hrama. Nakon obnove Srpske patrijaršije (1557), Prizrenska eparhija se ponovo našla u njenom sastavu.

Šire područje Prizrenske eparhije teško je postradalo tokom ratnih godina (1688—1690, 1716—1718, 1737—1739). Usled velikih seoba Srba sa područja Metohije i susednih oblasti, položaj srpskih crkvenih ustanova je vremenom postao veoma težak. Najkasnije sredinom 18. veka, Bogorodica Ljeviška je oduzeta od pravoslavnih Srba i pretvorena u džamiju. Ovaj čin teško je pogađao srpski narod u Prizrenu, što je posvedočeno zapisima iz 1756. godine.[13] Postoji mišljenje da se pretvaranje u džamiju dogodilo znatno ranije, već na početku turske vladavine u Prizrenu.[14] Ova pretpostavka je bila prihvaćena u delu stručne javnosti.[15] Nezavisno od tog pitanja, pretvaranjem u džamiju unutrašnjost hrama je pretrpela znatna oštećenja: freske su izubijane čekićem, pokrivene slojem maltera i prekrečene. Ponovo su otkrivene za vreme restauratorskih radova u periodu od 1950. do 1952. godine, a napori na njihovoj sanaciji trajali su sve do 1976. godine.

Za vreme trajanja osmanske vlasti nisu postojali nikakvi izgledi da se Bogorodica Ljeviška ponovo vrati u svoje izvorno stanje, tako da je funkciju katedralnog hrama privremeno preuzela Stara crkva Svetog Đorđa u Prizrenu, a kasnije je ista funkcija zvanično preneta na novopodignuti Saborni hram Svetog Đorđa u Prizrenu, koji je dovršen 1887. godine.[16][17] Uprkos tome, u svesti pravoslavnih Srba u Prizrenu čuvana je uspomena na stari katedralni hram.[18] Tek nakon oslobođenja Prizrena (1912), Bogorodica Ljeviška je ponovo pretvorena u crkvu, ali radovi na njenoj restauraciji nisu mogli biti ostvareni tokom narednih godina, usled ratnih neprilika koje su trajale sve do 1918. godine.[19]

Nakon Prvog svetskog rata, pred nadležne crkvene vlasti se u više navrata postavljalo pitanje o mogućem vraćanju statusa katedralnog hrama Bogorodici Ljeviškoj, ali do toga nije došlo čak ni nakon opsežnih restauratorskih radova koji su sprovedeni sredinom 20 veka. Pošto je arhijerejska katedra zadržana u novom sabornom hramu Svetog Đorđa, drevnoj crkvi Bogorodice Ljeviške je ostavljen počasni status starog sabornog hrama.[20]

Od početka NATO okupacije Kosova i Metohije (1999.), crkva je pod navodnom zaštitom nemačkih vojnika. I pored toga, crkva je gađana iz vatrenog oružja i zapaljena 17. marta 2004. godine od strane albanskih vandala, za vreme Martovskog pogroma, dok su vojnici nemačkog KFOR-a ostali u kasarnama, o čemu je svojevremeno pisao nemački list Špigl u tekstu ,,Zečevi sa Kosova".[21]

Dana 13. jula 2006. Crkva Bogorodice Ljeviške je stavljena na Uneskovu listu svetske kulturne baštine, kao deo ansambla srednjovekovnih spomenika na Kosovu i Metohiji. Za ovu grupu spomenika se smatra da su ugroženi.

Svetska baština[uredi | uredi izvor]

Ova crkva se nalazi na spisku Uneskove Svetske baštine zajedno sa još tri manastira SPC pod imenom Srednjovekovni spomenici na Kosovu i Metohiji, a od 2006. godine se nalazi i na Uneskovoj listi svetske baštine koja je ugrožena.[22]

Restauracija oštećenih fresaka počela je 2014. godine.[23]

Dokumentarni film[uredi | uredi izvor]

Galerija[uredi | uredi izvor]

Freske u Bogorodici Ljeviškoj
  • Freska Kupanje Hrista, pre 2004. godine,[26] kada su je albanski ekstremisti teško oštetili
    Freska Kupanje Hrista, pre 2004. godine,[26] kada su je albanski ekstremisti teško oštetili
  • Kralj Milutin
    Kralj Milutin
  • Freska kralja Milutina pre restauracije
    Freska kralja Milutina pre restauracije
  • Freska kralja Milutina posle restauracije
    Freska kralja Milutina posle restauracije
  • Srpska dinastija Nemanjića
    Srpska dinastija Nemanjića
  • Sv Sava
    Sv Sava
  • Stefan Nemanja
    Stefan Nemanja
  • Kralj Stefan Prvovenčani
    Kralj Stefan Prvovenčani
  • Kralj Stefan Dečanski
    Kralj Stefan Dečanski
  • Izdaja Hrista
    Izdaja Hrista
  • Sveta Varvara
    Sveta Varvara
  • Pojava Hrista mirnosnicama
    Pojava Hrista mirnosnicama
  • Uspelje Bogorodice
    Uspelje Bogorodice
  • Izdaja Hrista, detalj
    Izdaja Hrista, detalj
  • Hristos Pantokrator
    Hristos Pantokrator
  • Prorok Zaharije
    Prorok Zaharije

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Janković 1985, str. 119-23, 143-147, 183-184.
  2. ^ Čanak-Medić & Todić 2015.
  3. ^ Davidov-Temerinski 2017.
  4. ^ Jastrebov 1879.
  5. ^ Loma 1989, str. 91-100.
  6. ^ Nikolić 1976, str. 42.
  7. ^ Nenadović 1963, str. 23-24.
  8. ^ Nikolić 1976, str. 39.
  9. ^ Popović 2002, str. 171-184.
  10. ^ Nenadović 1963, str. 59-64.
  11. ^ Nenadović 1963, str. 31.
  12. ^ Janković 1985, str. 146, 183.
  13. ^ Nenadović 1963, str. 33.
  14. ^ Kaleši 1962, str. 253-261.
  15. ^ Zirojević 1984, str. 169, 252.
  16. ^ Kostić 1928, str. 87.
  17. ^ Đokić 2016, str. 30.
  18. ^ Jastrebov 1879, str. 71.
  19. ^ Nenadović 1963, str. 35-36.
  20. ^ Eparhija raško-prizrenska: Slava starog sabornog hrama Bogorodice Ljeviške u Prizrenu
  21. ^ „Nedeljnik ,,Špigl": ,,Zečevi sa Kosova"”. 5. 2. 2004. 
  22. ^ Todorović, Miloš (2022). „Upotreba nasleđau spoljnoj politici Republike Srbije:kratak pregled dosadašnje praksei saveti za dalji razvoj”. Napredak. 3 (1): 87. doi:10.5937/napredak3-36644. Pristupljeno 6. 9. 2023. 
  23. ^ Počela restauracija fresaka u hramu Bogorodice Ljeviške („Večernje novosti“, 21. januar 2014)
  24. ^ Bogorodica Ljeviška - prvi deo na sajtu YouTube, Zvanični kanal RTS-a.
  25. ^ Bogorodica Ljeviška - drugi deo na sajtu YouTube, Zvanični kanal RTS-a.
  26. ^ Pravoslavlje: Stradanje Ljeviške

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Црква_Богородица_Љевишка&oldid=27551784”