Autokefalna crkva

Ne poistovećivati sa Autonomna crkva.

Autokefalna crkva (grč. αυτοκέφαλη εκκλησία) je pomjesna crkva koja je samostalna i nezavisna u svom unutrašnjem životu, ali se nalazi u punom dogmatskom, kanonskom i liturgijskom jedinstvu sa ostalim crkvama koje pripadaju istom ogranku hrišćanstva. Načelo autokefalnosti predstavlja okosnicu eklisiološkog poretka sveopšte (vaseljenske) Pravoslavne crkve, a na sličnim načelima počiva i eklisiologija mijafizitske Orijentalno-pravoslavne crkave.

Terminologija

Pojam autokefalnost (grč. αὐτοκεφαλία / autokefalija) je grčkog porekla, a nastao je dodavanjem prefiksa za samosvojnost (grč. αυτός) na pojam kojim se označava poglavarstvo (grč. κεφαλή / doslovno: glava), čime je stvoren složeni termin za opšte označavanje raznih pojava koje se odlikuju sopstvenim, odnosno samosvojnim ili samostalnim poglavarstvom. U tom značenju, pojam je krajem antičkog i početkom srednjovekovnog perioda uveden i u hrišćansku terminologiju, dobivši potom i specifična značenja u eklisiologiji. Tokom vremena, pojam je prerastao u osnovni termin za označavanje znatno starijih pojava (samostalnost i nezavisnost pomesnih crkava).

Iako se u tom značenju sreće već kod čuvenog kanoniste Teodora Valsamona (12. vek), isti pojam je u crkvenom životu još od ranije upotrebljavan i u nekim drugim značenjima, koja se nisu odnosila na pomesno-crkvenu autokefalnost. Najpoznatiji primer takve upotrebe, koja se u međuvremenu izgubila, posvedočen je starijim običajem, koji je vladao u Carigradskoj patrijaršiji, da se episkopu koji je izuzet ispod nadležnosti njegovog dotadašnjeg mitropolita i stavljen pod direktnu jurisdikciju patrijarha dodeljuje naslov: autokefalni arhiepiskop. Ta zvučna titula je bila isključivo počasne prirode, pošto su takvi (naslovni) arhiepiskopi pod sobom imali samo sopstvenu epsikopiju, te samim tim nisu imali čak ni pravu autonomiju, a kamo li autokefalnost (u današnjem smislu tog pojma), tako da se pridev autokefalni u njihovoj tituli odnosio samo na izuzimanje iz mitropolitskog sistema, uz neposredno potčinjavanje patrijarhu.

Pomenute okolnosti svedoče da je položaj tadašnjih titularnih autokefalnih arhiepiskopa (koji su tokom srednjeg veka postojali u strukturi Carigradske patrijaršije) bio suštinski različit od položaja stvarnih (punopravnih) arhiepiskopa, koji su se nalazili na čelu autonomnih crkvenih oblasti ili autokefalnih pomesnih crkava.

Autokefalnost

Ideja autokefalnosti konstitutivna je pomjesnoj crkvi jer ona predstavlja narod Božiji (grč. λαος) sabran u jednom mjestu radi prinošenja tajne evharistije, pod vođstvom episkopa okruženog sveštenicima i pomognutog đakonima, uz učešće vjernika. Autokefalni karakter pomjesne crkve najbolje se iskazuje u tom evharistijskom sabranju jer ono posjeduje eklisijalnu formu bez koje ne postoji Crkva.

Nakon prvobitnog širenja hrišćanstva i van velikih gradova došlo je do promjene crkvene organizacije. Formirane su brojne crkvene pokrajine koje su razdijeljene među episkopima na čelu sa „prvim episkopom“ (arhiepiskopom ili mitropolitom). Nezavisnost drevnih pomjesnih crkava bila je ograničena, naročito u disciplinarnom i administrativnom domenu. Već se vaseljenski sabori izjašnjavaju o podjeli drevnih crkava na veće teritorijalne jurisdikcije (mitropolije i patrijarhate) potvrđujući da pet patrijarhata (tzv. pentarhija) imaju apostolsko porijeklo — Rim, Carigrad, Aleksandrija, Antiohija i Jerusalim.

Jedna pomjesna crkva se priznaje za autokefalnu kad ispuni sljedeće uslove: da ima sabor episkopa (oni su njena jedina kanonska vlast), da bira svog prvojerarha (arhiepiskopa, mitropolita ili patrijarha), da ima određenu teritoriju kao jurisdikciju i da osvećuje sveto miro nužno za svetu tajnu miropomazanja.

Proces priznavanja prava da se samostalno upravlja i da se bira svoj prvojerarh je veoma težak. Neki teolozi smatraju da se autokefalija bazira na modernom shvatanju nacije i kritikuju nezavisnost novih patrijarhata budući da su se oni organizovali na etničkom, a ne na teritorijalnom principu. Tako se autokefalna crkva poistovjećuje sa nacionalnom (tzv. filetizam). Teritorijalni princip jeste osnovni princip za samo postojanje i osnivanje jedne pomjesne crkve i njega treba smatrati kao kanonsku osnovu autokefalije i autonomije.

Međutim, pomjesna crkva nije samo prosto teritorijalno jedinstvo. Kanonska tradicija i crkvena praksa u tom pogledu mnogo su fleksibilnije i ustanovile su sljedeće stavove: autokefalija i autonomija nisu se smatrale isključivim u pogledu geografske univerzalnosti Crkve nego u smislu njene katoličnosti (sabornosti); autokefalijom se priznaje posebna identičnost pomjesne crkve; autokefalija, kao i primat, nije privilegija data samo jednoj crkvi ili izvjesnim crkvama — svaka pomjesna crkva se nalazi u apostolskom prejemstvu preko svoje jerarhije i njenog učenja o vjeri. Sistem autokefalnih crkava i nacionalnih jurisdikcija objedinjuje teritorijalno i organizaciono načelo sa misionarskim pastoralnim nužnostima Crkve. Sa istorijske tačke gledišta, sistem autokefalnih crkava postoji pre raskola između Istoka i Zapada (1054), kao i pre pada Carigrada pod Turke (1453). Pomjesna crkva koja uzurpira svoj status autokefalije ili autonomije postaje nekoordinirana tj. neuključena u poredak pravoslavne sabornosti — nije Crkva nego raskolnička skupina.

Diptih

Danas postoji ukupno 14 opštepriznatih autokefalnih crkava. Međutim, po diptihu Carigradske patrijaršije autokefalija se priznaje i Pravoslavnoj crkvi Ukrajine dok se po diptihu Moskovske patrijaršije autokefalija priznaje Pravoslavnoj crkvi u Americi. Između dva diptiha postoje i manje razlike u redoslijedu.

Diptih Carigradske patrijaršije	Diptih Moskovske patrijaršije
Carigradska Aleksandrijska Antiohijska Jerusalimska Ruska Srpska Rumunska Bugarska Gruzijska Kiparska Grčka Poljska Albanska Čeških zemalja i Slovačke Ukrajine	Carigradska Aleksandrijska Antiohijska Jerusalimska Ruska Gruzijska Srpska Rumunska Bugarska Kiparska Grčka Albanska Poljska Čeških zemalja i Slovačke Američka

Postoje i autonomne crkve koje su pod jurisdikcijom autokefalnih crkava. Upravo je organizovanost Pravoslavne crkve u autokefalne i autonomne crkve jedno od osobenosti pravoslavlja.

Vidi još

• Autonomna crkva
• Samoupravna crkva

Literatura

• Durković-Jakšić, Ljubomir (1991). Mitropolija crnogorska nikada nije bila autokefalna. Beograd-Cetinje: Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve; Mitropolija crnogorsko-primorska. 
• Đukić, Dalibor (2020). „Autokefalnost pravoslavnih crkava u 19. i 20. veku” (PDF). Zbornik radova sa Naučnog skupa 800 godina autokefalnosti Srpske pravoslavne crkve. Kosovska Mitrovica: Pravni fakultet. str. 131—143. 
• Ivanović, Filip (2006). Problematika autokefalije Mitropolije crnogorsko-primorske. Podgorica-Cetinje: Unireks; Svetigora. 
• Kalezić, Dimitrije M. (1996). „Autokefalistički pokret u Crnoj Gori: Studija iz sociologije religije”. Religija-crkva-nacija: Vreme posle rata. Niš: Jugoslovensko udruženje za naučno istraživanje religije. str. 108—122. 
• Komatina, Predrag (2009). „Osnivanje Patraske i Atinske mitropolije i Sloveni na Peloponezu”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 46: 27—52. 
• Komatina, Predrag (2013). „Date of the Composition of the Notitiae Episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae nos. 4, 5 and 6”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 50 (1): 195—214. 
• Milošević, Nenad S. (2011). „Crkvena autokefalija pod prizmom ustrojstva i organizacije Crkve” (PDF). Srpska teologija u dvadesetom veku. 9: 199—208. Arhivirano iz originala 02. 01. 2018. g. Pristupljeno 21. 08. 2022. CS1 održavanje: Nepodoban URL (veza)
• Ninković, Nenad (2020). „Pitanje autokefalnosti Karlovačke mitropolije tokom XVIII veka”. Osam vekova autokefalije Srpske pravoslavne crkve. 1. Beograd: Pravoslavni bogoslovski fakultet. str. 203—214. 
• Stamatović, Aleksandar D. (1995). „O autokefalnosti crnogorske crkve”. Stvaranje: Časopis za književnost i kulturu. 50 (3-5): 434—443. 
• Tarnanidis, Joanis (2005). „Autokefalija srpske u bugarske crkve u planovima cara Mihajla VIII Paleologa i unionistički sabor u Lionu”. 950 godina od Velikog raskola (1054) i 800 godina od pada Carigrada u ruke krstaša (1204). Beograd: Pravoslavni bogoslovski fakultet. str. 101—111. 
• Tarnanidis, Joanis (2019). „Pojam i kanonski položaj ustanove autokefalije u okviru organizacije i uprave Istočne pravoslavne crkve”. Kraljevstvo i arhiepiskopija u srpskim i pomorskim zemljama Nemanjića. Beograd: SANU. str. 23—29. 
• Todorović, Vladica S. (2016). „Problematika zahteva za autokefalnom crkvom u Crnoj Gori” (PDF). Teološki pogledi. 49 (2): 321—338. Arhivirano iz originala (PDF) 23. 06. 2019. g. Pristupljeno 24. 05. 2019. 
• Todorović, Vladica S. (2021). „Razlike i sličnosti u pokušajima formiranja autokefalnih crkava u Severnoj Makedoniji i Crnoj Gori” (PDF). Religija i tolerancija. 19 (36): 311—337. 
• Chrysos, Evangelos K. (1969). „Zur Entstehung der Institution der autokephalen Erzbistümer”. Byzantinische Zeitschrift. 62 (2): 263—286. 

Spoljašnje veze

• AVTOKEFALIЯ, Pravoslavnaя эnciklopediя, T. 1, S. 199-202