Helenistička era

Za drugu upotrebu, pogledajte članak Helenistička Grčka.

Nika sa Samotrake - Luvr

Helenistička era je termin koji se koristi da bi definisao period antičke istorije izmeću smrti Aleksandra Makedonskog, 323. p. n. e. i Rimskog osvajanja Ptolemejskog Egipta 30. p. n. e. Tokom helenističke ere na prostoru Srednjeg istoka i severne Afrike desila se rapidna ekspanzija helenske kulture kao posledica makedonskog osvajanja Ahemenidskog kraljevstva. Nakon smrti Aleksandra Velikog njegovo carstvo je potresao dugačak period ratova izmeću njegovih generala radi podele carstva. Taj period je ostao poznat u istoriji kao period Dijadoha. U tom periodu su formirane velike helenističke monarhije koje su dominirale prostorima istočnog Mediterana tokom 3. i 2. veka p. n. e. kada je Rimska republika postala vodeća sila u mediteranskom svetu. Tokom helenističke ere došlo je do mešanja helenske kulture sa prostora Grčke i Male Azije sa istočnim kulturama, što je dovelo do nastanka helenističke civilizacije. Kao posledica toga, nastao je poseban helenistički jezik, posebna kultura zbog rapidne ekspanzije helenske civilizacije na tim prostorima. Helenistička civilizacija je nastavila da bude dominantna čak i nakon rimskog osvajanja tih prostora i sve do postepene hristijanizacije Bliskog istoka u 4. veku n. e. Tokom helenističke ere helenski svet je doživeo veliku transformaciju, dolazeći u blizak kontakt i u eventualno mešanje sa drugim kulturama. Kao posledica toga, tokom helenističke ere postignut je ogroman napredak u poljima nauke, filozofije i umetnosti, nasleđene iz klasične ere i imao je odsudan doprinos u razvoju grčko-rimske civilizacije.

Velike Helenističke monarhije

Doba od podele Aleksandrovog carstva do velikih rimskih osvajanja istoričari nazivaju helenističkim periodom. On traje nešto duže od 2 veka. Tri monarhije nastale ovom podelom žive jedna pored druge. Do međusobnih često žestokih sukoba dolazi neminovno. S obzirom na svoje poreklo, ove države imaju izvesne zajedničke osobine: to su pre svega vojne monarhije primorane da stalno kontrolišu osvojene teritorije, kako u Grčkoj, gde gradovi neprestano pokušavaju da povrate slobodu, tako i u Aziji, gde je razjedinjeno carstvo sklono raspadanju, i najzad u Egiptu koji nikad nije bio u potpunosti osvojen. Osim toga Selukidi i Lagidi započinju krvave borbe za prevlast na istočnom Sredozemlju (Sirijski ratovi), jer Ptolemej želi da potčine veliki deo ostrva i obale kako bi pomorska trgovina ostala u njihovim rukama. U tim borbama iscrpljuju se oba protivnika. Oslabljeni, Selukidi ne mogu da spreče neke svoje pokrajine da se odvoje od carstva, kako na zapadu u Maloj Aziji, gde se pored ostalih, stvara Helenistička država Atalida u Pergamu, tako i na istoku, gde se osniva Parćanska Kraljevina. Što se Lagida tiče, oni sami sebe guraju u propast pozivajući u pomoć Rimljane koji će na kraju osvojiti sve ove kraljevine.

Makedonskom kraljevinom vladaju Antigonidi. To su uopšte uzev, najslabiji i najneuticajniji helenistički vladari. Naime oni su se našli u teškoj situaciji jer je ekspanzija prema Aziji izvršena na štetu Grčke, koja je izgubila dobar deo svog stanovništva; kao vojnici, kolonisti ili činovnici, Grci su otišli u službu Lagida i Seleukida. Osim toga, grčka privreda je oslabljena usled konkurencije novoosnovanih kraljevina, čiji su poljoprivredni i zanatski proizvodi jeftini i ima ih u izobilju. Upropašćeni seljaci, zanatlije bez posla, to je slika koju pruža Grčka u helenističko doba. Čak je i trgovina pogođena. Pomorski putevi se pomeraju ka istoku, bliže novim carstvima, te tako doprinose blagostanju na Rodosu i Delosu, dok Atina i Pirej opadaju. Ekonomska kriza praćena je društvenom krizom. Dok je stanovništvo Grčke u opadanju, pooštravaju se između bogataške manjine i sve veće mase siromašnih i, kao u vreme tirana, dolazi do unutrašnjih borbi. Osnivanje bolje reći, obnavljanje saveza u III veku, kojim se ujedinjuje nekoliko gradova (ahajski savez, etolski savez), ne može da vrati Grčkoj nekadašnju moć. Atina gubi čak i svoj intelektualni prestiž. I pored toga što veliki filozofi, kao Epikur i Zenon i Kitiona, još uvek predaju u Atini, književna i umetnička aktivnost bivše metropole opada, a razvija se u velikim prestonicama ostalih Helenističkih kraljevina.

Period Dijadoha

Glavni članak: Dijadosi

Aleksandar Veliki koji sebe je smatrao naslednikom egipatskih faraona i persijskih kraljeva bio je veliki kralj ili "kralj kraljeva" ali ipak nije po ugledu na istočnjačko verovanje smatran božanstvom niti potomkom bogova izuzev Ptolemejskih faraona i persijskih kraljeva koji su smatrani potomcima boga Ra. Umro je 11. juna 323. p. n. e. u trideset i trećoj godini života ne ostavivši nijednog naslednika, mada je je njegova supruga Roksana bila trudna. Pre nego što je izdahnuo, Aleksandra su pitali ko bi trebalo da ga nasledi, i on je odgovorio najbolji (starogrč. τω κράτιστω), dajući carski prsten svom generalu Perdici. Perdika je uspeo nakon toga da postane regent i ukoliko Roksana bude rodila sina, on bi postao Aleksandrov naslednik. Dodatno, makedonske trupe su proglasile za cara Filipa Arideja koji je bio sin Aleksandrovog oca, Filipa ΙΙ i jedne Tesalke. Međutim Aridej nije mogao postati car zajedno sa Aleksandrovim sinom kojeg je rodila Roksana, s obzirom da je bio mentalno poremećen. Sin koji je rodila Roksana nazvan je Aleksandar IV.

U Makedoniji regent je ostao Antipater, dok u Aziji regentom je smatran Perdika. Krater je postao čuvar kraljevske porodice, dakle Roksane i malog Aleksandra. Antipater koji je bio isuvuše star predao je Trakiju Lizimahu, jednom od bivših Aleksandrovih generala koji je bio inače tesalskog porekla. Antigon koji je bio komandant Velike Frigije u Maloj Aziji, u isto vreme je dodao pod svoju vlast Poamfiliju i Likiju. Ptolemej je zauzeo Egipat, Kipar i Kirenaiku, i na taj način je uspostavio temelje buduće ptolemejske države. Preostali delovi ogromnog carstva su bili podeljeni među ostalim makedonskim generalima. U to vreme carstvom je praktično vladao Perdika, u ime Filipa Arideja, koji je pokušavao da ne izaziva čuvara kraljevske porodice, Kratera.

Godine 322. p. n. e., godinu dana posle Aleksandrove smrti, u Grčkoj je dignut ustanak protiv makedonske hegemonije. Grčke države Etolije, Epira, Tesalije i Rodosa na čelu sa Atinom sklopile su savez kako bi izbacile Makedonce iz Grčke. Regent evropskih predela Aleksandrovog carstva, Antipater, bio je primoran da reaguje. Antipater je izvršio invaziju u južnu Grčku i uspeo je posle teške bitke da pobedi helensku koaliciju kod Lamije, dok su pomorske snage Makedonije porazile ujedinjenu atinsko-rođansku flotu kod ostrva Amorgosa. Nakon tog poraza, makedonska dominacija kontinentalne Helade je postala još intenzivnija, dok je sama Atina prestala da bude nezavisna vojno-politička sila zbog velikih gubitaka u ljudstvu i brodovima. U međuvremenu, antimakedonske političke vođe, među kojima su bili Demosten i Iperid, bili su pogubljeni što je označilo kraj političke nezavisnosti Atine.

Zbog Lamijskog rata Krater je bio primoran da dođe u Grčku, dozvolivši Perdici da postane čuvar kraljevske porodice. Od tog momenta postale su jasne carske ambicije Perdike koji se istovremeno oženio Kleopatrom, sestrom mrtvog Aleksandra, kako bi sklopio savez sa majkom Aleksandra, Olimpijadom, koja je bila u izuzetno lošim odnosima sa regentom Antipatrom. Kako je Perdika postao isuviše moćan, to je dovelo do njegove izolacije od strane ostalih naslednika (dijadoha). Ostali dijadosi na čelu sa Antigonom su formirali savez protiv Perdike koji se našao izolovan. Perdika je onda pokušao da zauzme Egipat, 321. p. n. e. Međutim, nije uspeo u tome i bio je pogubljen od njegovih generala, među kojima je bio potonji car Seleuk Nikator. Istovremeno Krater je poginuo u borbama protiv Eumena, jedinog dijadoha koji nije učestvovao u savezu protiv Perdike.

Ostali dijadosi onda su preporučili Ptolemeju da postane regent carstva, međutim Ptolemej je to odbio ne verujući u jedinstvo carstva. Pobednici rata protiv Eumena sreli su se u mestu Triparaso, u gornjoj Siriji gde je preostali regent Antipater preraspodelio carstvo. Antipater je na tom sastanku proglašen čuvarem carske porodice koju je doveo u Grčku dok je Antigon proglašen regentom Azije. Seleuku su kao poklon za ubistvo Perdike date satrapije Babilone, dok je Lidija data Klitu. Rezultat tog sastanka je bilo naglo jačanje Antigona, koji je u istoriji ostao poznat kao Monoftalm, tj. Jednooki.

Antipater je umro 319. p. n. e. odredivši kao naslednika makedonskog generala Poliperhona, uprkos očekivanju njegovog sina Kasandra, da bi on mogao biti naslednik. To je dozvolilo Kasandru da pređe u Malu Aziju i formira zajednički savez sa Antigonom protiv Poliperhona. Poliperhon je računao na podršku samih Makedonaca i južnih Grka protiv tog novog saveza protiv njega. Međutim Grci koji su bili isuviše ogorčeni sa makedonskim postupanjem prema njima odbili su da ga podrže. U Atini je 318. p. n. e. povraćena demokratija i atinski general Fokijon, koji je smatran kao saveznik Makedonije bio je pogubljen. Kasandar je izvršio invaziju na Makedoniju, porazivši pre toga Poliperhonovu flotu kod Bosfora. U međuvremen, u ambiciozna supruga Filipa Arideja, Euridika, stala je na stranu Kasandra uz navodno odobrenje njenog mentalno poremećenog muža. Poliperhon je onda zatražio pomoć Olimpijade. Olimpijada je u bici porazila vojsku koju je predvodila Euridika, koju je i pogubila zajedno sa Aridejom. Međutim posle toga Poliperhon je proteran iz Makedonije i to je primoralo Olimpijadu, Roksanu i Aleksandra IV da pobegnu u Pidni. Tu ih je zatekao Kasandar, 317. p. n. e. i pogubio Olimpijadu, uzimajući kao taoce Roksanu i malog Aleksandra. Kasandar koji je imao ambiciju da postane kralj Makedonije oženio se Tesalonikom, sestrom Aleksandra kako bi se porodično povezao sa dinastijom Argijada. Kasandar je izgradio dva nova grada, Kasandru i Tesaloniku (Solun) i ponovo je izgradio Tebu koju je srušio Aleksandar Veliki. Videvši snažan Kasandrov položaj, Atinjani su stavili na vlast Demetrija iz Falira, koji je bio stari pristalica Fokijona, kako bi se dodvorili Kasandru.

U Aziji Antigon je godine 317. p. n. e. zarobio Eumena, bivšeg Aleksandrovog sekretara i pogubio ga kako bi ojačao svoju poziciju. Posle toga, Antigon je proterao Seleuka u Egipat i došao do velike količine novca iz Eumenove privatne kase. Preveliko jačanje Antigona kao i njegovo odbijanje da pregovara dovelo je do formiranja alijanse protiv njega. U tom savezu Kasandar, Lizimah, Ptolemej i Seleuk su ujedinili svoje snage kako bi smaknuli Antigona koji je sam sebe proglasio za regenta čitavog Aleksandrovog carstva. Antigon je pored toga formirao savez zajedno sa Poliperhonom kako bi oslabio Kasandra. Ptgolemej je prvi napao Antigona kada je izvršio invaziju u Palestini gde je i porazio Antigonovog sina, Dimitrija, u bici kod Gaze, 312. p. n. e. istovremeno Seleuk je povratio Babilon. Godine 311. p. n. e. sklopljeno je primirje izmeću sukobljenih strana. Sledeće godine Kasandar je pogubio Roksanu i malog Aleksandra dok je 308. p. n. e. Antigon pogubio sestru Aleksandra Velikog, Kleopatru. Na taj način jedini preostao član dinastije Argijada je bila supruga Kasandra, Tesalonika. U međuvremenu, Seleuk je zabeležio niz vojnih uspeha protiv Antigona primoravši Monoftalma da se odrekne istočnih provincija carstva. Seleuk je nastavio svoje vojne operacije prema istočnim provincijama carstva. Te vojne operacije su završene potpisivanjem mira, 304./303. godine p. n. e. sa carem Maurijskog carstva, Handraguptom Maurijom, koji mu je dao 500 ratnih slonova u zamenu za istočne provincije Makedonskog carstva. Ti slonovi su se pokazali kasnije kao vrlo korisni u ratovima Seleuka protiv Monoftalma. U kontinentalnoj Grčkoj, Kasandar i Poliperhon su došli do sporazuma, što uzbunilo Antigona i Ptolemeja koji su se okrenuli protiv tog novog saveza. Ptolemejov pokušaj da napadne Peloponez, 308. p. n. e. je bio neuspešan. Antigonov sin, Dimitrije, je 308/307. godine ispostavio antigonidsku vlast u Atini, proterujući Demetrija iz Falira i davajući vlast demokratama. Sledeće godine Dimitrije je odlučno porazio Ptolemejovu flotu kod Kiparske Salamine i stavio je Kipar pod antigonidsku kontrolu. Takav razvoj situacije je dozvolio Antigonu Monoftalmu da deklariše samog sebe kao novog cara Makedonske carevine, i kao naslednika Aleksandra. Istovremeno svi Dijadosi su redom proglasili sami sebe carevima, što je dovelo do de jure podele Makedonskog carstva. Narastajuća moć Antigonida je dovela do uspostavljanja alijanse izmeću Kasandra, Lizimaha, Ptolemeja i Seleuka koji su sada bili odlučni da konačno poraze Antigona. U odlučujućoj bici kod Ipsa, 301. p. n. e. Antigonidi su bili poraženi. Sam Monoftalm je poginuo, dok Dimitrije je uspeo da pobegne sa bojnog polja. Carstvo Antigonida je na taj način bilo podeljeno među ostalim Dijadosima, dok je sam Dimitrije zadržao svoje posede u južnoj Grčkoj, izuzev Atine koju je i izgubio.

Bitka kod Ipsa bila je odlučujuća bitka za vreme Dijadoha - ona je u suštini bila prekretnica sukoba Aleksandrovih naslednika. Seleuk je sada kontrolisao najveći deo bivšeg Makedonskog carstva, Ptolemej je imao pod kontrolom Egipat, Kipar i delove Levanta, Lizimah je držao vlast u Trakiji i vladao je dobrim delom Male Azije dok je Kasandar imao neposrednu kontrolu nad Grčkom. Kasandar nije bio više zainteresovan za nova osvajanja i preminuo je 298/297. p. n. e. Nakon njegove smrti u Makedoniji je zavladala nestabilnost jer su se Dimitrije, Pir i Lizimah borili za prevlast nad državom. Lizimah i Pir su proterali Dimitrija iz Makedonije, koji je u međuvremenu bio uspostavio vlast nad njom. Godine 287. p. n. e. Lizimah i Pir su napokon podelili Makedoniju, ali je sledeće godine Pir proteran od Lizimaha iz zapadnog dela Makedonije koji je on kontrolisao. Lizimah je posle toga postao najsnažniji od Dijadoha ali je poražen od Seleuka Nikatore u bici kod Kuru Pedija, 281. p. n. e. gde je i nastradao. Iste godine je umro i Seleuk, poslednji od Aleksandrovih generala. Ptolemej je bio preminuo dve godine ranije. Godine 280. p. n. e. Ptolemej Keraun, bivši Lizimahov šurak, je nastradao u borbi protiv Gala koji su izvršili invaziju na jug Balkanskog poluostrva. Godine 277. p. n. e. Sin Dimitrija, koji je umro u Seleukovom zarobljeništvu, Antigon Gonata je odlučno porazio Gale u bici kod Lizimahije i na taj način ih je proterao u Malu Aziju. Antigon Gonata je uspeo iste godine da se domogne Makedonskog trona, mada ke njegova vlast nad Makedonijom je stabilizovana tek nakon Pirove smrti, 272. p. n. e.

Do kraja prve četvrtine 3. veka p. n. e. helenski svet je dobio svoj konačni oblik kada je Makedonija dobila dinastiju Antigonida, Egipat Ptolemeja, Seleukidsko kraljevstvo Seleukida, dok su Atalidi uspeli da se otcepe od Seleukidskog kraljevstva 281. p. n. e. i da uspostave Pergamsko kraljevstvo. Pored kraljevina koje su nastale nakon dugotrajnih borbi izmeću Aleksandrovih generala u Helenističkom svetu, istaknutu ulogu su igrale države ili državoliki regioni poput Ahajskog i Etolskog saveza, Rodosa, Sirakuške monarhije kao i udaljenih pomorskih država Masalije i Iraklije. Osim navedenih država deo helenističkog sveta su bili grčko-indijske monarhije na istočnim krajevima Seleukidskog kraljevstva kao i veći broj heleniziranih država u regionu Srednjeg istoka.

Makedonska dominacija

Aleksandrova osvajanja imala su dalekosežne posledice po grčke gradove-države. Beskonačni sukobi tih polisa, koji su karakterisali IV i V vek p. n. e. postali su beznačajni. Grčki horizonti su bitno prošireni. Počela je velika emigracija u nova grčka kraljevstva na istoku. Mnogi posebno mladi i ambiciozni Grci sele se u Aleksandriju, Antiohiju i mnoge druge nove helenističke gradove. Sele se čak do današnjeg Avganistana i Pakistana, gde su Grčko-baktrijsko kraljevstvo i Indo-grčko kraljevstvo preživeli do prvog veka p. n. e.

Grci su kroz poraze grčkih gradova od Filipa i Aleksandra Makedonskog naučili da polisi nikada neće više biti sile same za sebe. Videli su da se hegemoniji Makedonije i država naslednica mogu suprotstaviti samo ako se polisi ujedine. Grci su mnogo cenili svoju nezavisnost tako da nisu ni razmatrali ujedinjenje.

Novac od Antigona I Monoftalmosa ("jednooki") (382. p. n. e. - 301. p. n. e.

Posle Aleksandrove smrti dolazi do borbe za vlast njegovih generala dijadosa ("naslednika"). Ta borba se pretvorila u ratove i u cepanje Aleksandrovog kraljevstva na više novih kraljevina. Makedonija je pripala Kasandru, sinu Aleksandrovog generala Antipatera. Kasandar posle nekoliko godina borbe postaje glavni u Grčkoj i osniva novu prestonicu Makedonije u Solunu.

Kasandru se suprotstavlja drugi dijadoh Antigon, koji je vladao Anadolijom. Antigon obećava grčkim gradovima da će im obnoviti slobodu, ako ga podrže. To je dovelo do uspešnih pobuna protiv Kasandra. Antigonov sin Demetrije Poliorket 307. p. n. e. zauzima Atinu i vraća demokratski sistem vlasti. Koalicija Kasandra i Seleuka pobeđuje Antigona 301. p. n. e. u bici kod Ipsa.

Kasandar umire 298. p. n. e., a njegovi sinovi se pokazuju slabim, pa Demetrije Poliorket postaje kralj Makedonije 294. p. n. e. Protiv Demetrija se udružuju Lizimah, Pir i Ptolemej. On napušta Makedoniju 288. p. n. e., pa Lizimah i Pir postaju zajednički kraljevi Makedonije, a Grčku daju Demetrijevu sinu Antigonu II. Lizimah i Pir isteruju Antigona II iz Atine u Tesaliju, a onda Lizimah isteruje i Pira iz Makedonije. Seleuk pobeđuje Lizimaha u bici kod Korupedija u Lidiji 281. p. n. e.

Laokon i njegovi sinovi, statua iz kasnog helenizma

Antigon II

Demetrijev sin Antigon II postaje kralj Makedonije. Pobeđuje Gale, koji su izvršili invaziju grčkih zemalja. Bitka protiv Gala ujedinila je Antigonide iz Makedonije i Seleukide iz Antiohije. Savez te dve kraljevine je bio takođe uperen protiv najbogatije države helenskog sveta Ptolemejskog Egipta.

Antigon II vlada do svoje smrti 239. p. n. e. a Antigonidi posle njega zadržavaju makedonski presto do 146. p. n. e., tj rimskog osvajanja Grčke. Vladavina Antigonida nad grčkim gradovima bila je i sa prekidima. Drugi vladari, a posebno Ptolemejidi, poticali su i finansirali antiakedonske aktivnosti u Grčkoj, a sve sa ciljem da se potkopa vlast Antigonida. Antigon II je postavio garnizon na veoma važno strateško mesto Korint. Atina, Rodos, Pergam zadržali su svoju nezavisnost, a drugi polisi u matičnoj Grčkoj formiraju Etolski savez i Ahajski savez, da bi branili ukidanje ograničene nezavisnosti, ugrožen naročito od strane Makedonije. Sparta je takođe bila nezavisna, ali nije ulazila u saveze.

Ptolemej II je 267. p. n. e. nagovorio Grke da ustanu protiv Antigona. Taj ustanak je poznat kao Hremonidin rat po atinskom vođi Hremonidu. Atina i polisi su pobeđeni i gube nezavisnost i demokratske institucije. Atina prestaje biti politički faktor u Grčkoj, iako je ostala najveći i najbogatiji grad.

Filip V Makedonski

Novac Filipa V.

Antigon II je umro 239. p. n. e., a posle njegove smrti slede nove pobune polisa Ahajskog saveza. Demetrije II (sin Antigona II) umire 229. p. n. e. ostavljajući dete Filipa V kao kralja i Antigona III Dosona kao regenta. Ahajski savez je bio nominalno podanik Ptolemejskog Egipta, a u stvari su bili nezavisni i kontrolisali su većinu južne Grčke. Sparta je bila neprijatelj Ahajaca i 227. p. n. e. Sparta zauzima Ahaju. Antigon III Doson pobeđuje Spartance 222. p. n. e. i anektira Spartu, što je bilo prvi put da je Sparta okupirana od strane sile.

Filip V Makedonski dolazi na vlast 221. p. n. e. i bio je poslednji makedonski vladar koji je imao sposobnost i mogućnost da ujedini Grčku i sačuva njenu nezavisnost od sve veće rimske moći. Pod njegovim uticajem i vođstvom sklapa se mir u Naupaktu 217. p. n. e., kojim se završavaju sukobi makedonskih i grčkih saveza. Tada je on kontrolisao celu Grčku osim Atine, Rodosa i Pergama.

Filip V Makedonski stvara savez 215. p. n. e. sa rimskim neprijateljem Kartaginom. Time Rim po prvi put dolazi da se meša u grčke poslove. Rim odvlači gradove ahajskog saveza i stvara savez sa Rodosom i Pergamom, koji je bio najjača sila u Maloj Aziji. Prvi makedonski rat je izbio 212. p. n. e., a završava neodlučno, ali Makedonija je postala neprijatelj Rima. Rimski saveznik Rodos kontrolisao je egejska ostrva.

Rim je pobedio Kartaginu 202. p. n. e., pa je imao slobodne ruke da se okrene istočno, kad su ga pozvali rimski saveznici Rodos i Pergam. Drugi makedonski rat izbija 200. p. n. e. u osnovi zbog toga jer je Rim smatrao da je Makedonija potencijalni saveznik Seleukidskog kraljevstva, koje je bilo najveća sila Istoka. Mnogi saveznici napuštaju Filipa V pa ga prokonzul Tit Kvinkcije Flaminin pobeđuje 197. p. n. e. u bici kod Kinoskefala.

Srećom po Grke, Tit Kvinkcije Flaminin je bio umeren čovek i obožavatelj grčke kulture. Filip V Makedonski je trebalo da preda flotu i postane rimski saveznik. Bio je pošteđen težih mirovnih uslova. Iako je formalno proglasio grčke gradove slobodnim Tit Kvinkcije Flaminin je postavio rimske garnizone u Korint i Halkidu. Sloboda koju su obećavali Rimljani bila je iluzija. Svi gradovi sem Rodosa uključeni su u novi savez kontrolisan od Rima, a demokratije su zamenjene aristokratskim vladama u savezu sa Rimom.

Uspon Rimske republike

Kolos sa Rodosa, gravira iz 16. veka Martina Hemskerka, iz njegove serije o Sedam svetskih čuda.

Između Rima i Seleukidskog kralja Antioha III izbija rat. Neki grčki gradovi smatraju Antioha III spasiocem od rimske vlasti, a Makedonija je bila saveznik Rimu. Antioh III je poražen 191. p. n. e. u bici kod Termopila. Tokom tog rata rimska vojska je prvi put prešla u Aziju, gde su pobedili Antioha 190. p. n. e. u bici kod Magnezije. Grčka se sad nalazila na rimskim linijama komunikacija prema istoku, a rimska vojska je postala stalno prisutna.

Rim se u sve počeo mešati. Bilo koja pobeđena strana u unutrašnjim grčkim sporovima žalila se Rimu. Time se Rim sve više mešao u unutrašnje stvari. Makedonija je još uvek bila nezavisna, iako je bila rimski saveznik. Filip V umire 179. p. n. e., a nasleđuje ga sin Persej, koji kao i svi makedonski kraljevi mašta o ujedinjenju Grčke pod makedonskom vlašću. Makedonija je bila preslaba za takve ciljeve. Rimski saveznik Eumen II iz Pergama uverava senatore da Persej predstavlja opasnost za rimske pozicije.

Kraj grčke nezavisnosti

Miloska Venera

Rim proglašava rat protiv Makedonije 171. p. n. e. i u Grčku dolazi 100.000 rimskih vojnika. Makedonija nije mogla skupiti ni približno toliko jaku vojsku. Persej nije uspevao da dobije pomoć ostalih grčkih polisa. Međutim loše rimsko vojno vođstvo omogućava Makedoniji da se drži tri godine protiv brojnijih Rimljana. Na čelo rimske vojske u Grčkoj 168. p. n. e. dolazi Lucije Emilije Paul pa u bici kod Pidne nanosi Makedoncima težak poraz. Uhvaćen je Persej i poslan u Rim: nešto kasnije, umro je u tamnici. Makedonsko kraljevstvo je razbijeno na male državice. Kažnjeni su svi polisi, koji su pomagali Makedoniju. Čak su i rimski saveznici Rodos i Pergam izgubili nezavisnost.

Pod vodstvom avanturiste niskog porekla, Andriska, 149. p. n. e. Makedonci su se pobunili protiv Rimljana. Zbog toga je Makedonija 148. p. n. e. anektirana i postala je rimska provincija. Bila je prva grčka država, koja je doživela tu sudbinu. Rim zatim zahteva da se raspusti Ahajski savez. Polisi Ahajskog saveza to odbijaju smatrajući da je bolje da se bore za nezavisnost i proglašavaju rat protiv Rima. Većina grčkih gradova stala je na stranu Ahajskog saveza. Čak su i robovi oslobođeni da se bore za grčku nezavisnost. Rimska vojska je došla iz Makedonije i pobedila Grke u Korintu, a Korint su sravnili sa zemljom.

Celo grčko poluostrvo, izuzev ostrva postaje 146. p. n. e. rimski protektorat. Uvode se rimski porezi, osim u Atini i Sparti. Svim gradovima vladaju rimski lokalni saveznici. Poslednji kralj Pergama, Atal III, umire 133. p. n. e. i ostavlja Rimu svoje kraljevstvo. Time je veći deo Egeja došla pod rimsku vlast kao provincija Azija.

Konačni pad Grčke dolazi 88. p. n. e., kada je pontski kralj Mitridat VI ustao protiv Rimljana i pobio 80.000 Rimljana i rimskih saveznika u gradovima Male Azije koje je prethodno osvojio. Iako Mitridat VI nije bio Grk, mnogi grčki gradovi (uključujući Atinu) zbacuju prorimsku vlast i pridružuju se Mitridatu. Kada je Lucije Kornelije Sula proterao Mitridata iz Grčke, Rimljani su se osvetili nekim grčkim gradovima.

Helenističko pravo

Helenističko pravo predstavlja hibridno pravo, mešavinu antičkog grčkog prava i orijentalnog egipatskog a kasnije i rimskog i vizantijskog prava. Zahvaljujući papirologiji kao pomoćnoj nauci prikupljeno je dosta podataka na ovu temu pre svega na osnovu sačuvanih dokumenata ispisanih na papirusu koji svedoče o izvornom lokalnom pravu Egipćana, prodiranju grčkog prava na istok i kasnije uticaju rimskog koje su sa sobom doneli rimski osvajači.

Kako su se širila osvajanja Aleksandra Makedonskog na istok tako je grčko pravo prilikom primene u svakodnevnom životu u Egiptu dobijalo modifikacije a istovremeno menjalo domaće istočnjačko pravo. Zahvaljujući pronađenim egipatskim papirusima najbolje je poznato grčko-egipatsko pravo koje je prema nekim mišljenjima predstavljalo ptolemejsko pravo- svojevrsnu mešavinu grčkog i orijentalnog prava čine je stvoren jedan „sui generis” pravni poredak mada ipak preovlađuje shvatanje da je u osnovi to bio ipak grčki pravni poredak sa najvažnijim osobinama kao što su centralizacija državne vlasti, kult vladara i njegove dinastije.

Helenistički vladar upravlja državom i ljudima, on je neprikosnoveni zakonodavac, šef državne uprave i vojske na osnovu čega možemo reći da je pravni sistem ovog doba bio apsolutistička monarhija. Ali ta apsolutistička vlast u praksi nije bila uvek ostvariva. Vladari su zbog velikog prostranstva svoje države često uzimali savladare, a iza njih su uvek stajali „ugledni ljudi”, uglavnom su to bile vojskovođe. Privatna svojina bila je malo rasprostranjena. Vojnici, koji su uglavnom bili makedonski seljaci i siromašni ljudi, su kao nagradu od vladara dobijali zemlju u osvojenim područjima, a zemlja je bila dodeljivana i za zasluge.

Prilikom primene helenističkog prava u praksi personalizovani princip nalagao je da se svakom narodu sudi po njegovom pravu i pred njegovim sudom. Tako su za vreme Ptolemeja bili formirani narodni sudovi koji su obično bili sastavljeni od sveštenika, u kojima bi se sudilo Egipćanima po njihovom pravu. Svoje presude pisali su na svom jeziku (egipatski papirusi) a sekretar suda uvek je bio Grk. O ovom demotskom (lokalnom) pravu svedoči Zakon iz Hermopolisa koji je predstavljao zbirku uputstava za suđenje sa modelima presuda napisanih na papirusu. Njih su sastavljali uglavnom učeni sveštenici, čuvale bi se u hramovima i prenosile sa generacijski kao „svete knjige”. Grčko pravo primenjivalo se na grčke građane a u sporovima između njih i lokalnog stanovništva bio bi nadležan poseban sud.

Jevreji su imali svoje sudove koji su primenjivali „svoje“ pravo zapisano u svetoj knjizi Tori koja je bila prevedena i na grčki jezik, ali su često dolazili pred grčki sud kada bi hteli da izbegnu neka ograničenja svog prava koje je grčko pravo dozvoljavalo kao na primer zajam sa kamatom ili sporazumni razvod braka. Koje je pravo odlučujuće za primenu bilo je komplikovanije u oblasti privatnog prava. Kada bi spor nastao izmeću stranaka koje se nisu dogovorile pred kojim sudom će rešiti spor onda bi se primenjivalo ono pravo na čijem je jeziku napisan ugovor (demotsko ili grčko pravo). U krivičnom pravu se pak uvek primenjivalo grčko pravo bez obzira ko je učinilac. Bitan činilac helenističkog pravnog sistema-Kraljevsko pravo uticalo je na to da je grčko pravo ipak bude dominantno i da kako se u to vreme pisalo Egipat postao „zemlja grčkog prava”. Primena prava dovela je do toga da je i grčko i Egipatsko (demotsko) pravo trpelo uticaj ovog drugog odnosno da je bilo modifikovano tokom primene. Tako je u grčko pravo doprla ideja da je moguć brak između rođenog brata i sestre kao i da žena ima punu pravno sposobnost pa je tako mogla sama da sačinjava testament i zaključuje brak.

Brak više nije bio privatna stvar već se u praksi zaključivao kao ugovor o zajedničkom životu pred grčkim notarima (matičarima).Mešoviti brakovi su bili redovna pojava i uglavnom su se Grci ženili Persijankama, kao i sam kralj koji je oženio persijsku princezu. Na taj način stvoreno je jedno multikulturalno društvo u kome nije više važila podela na Grke i varvare. Prilikom nasleđivanja uveden je privilegovani položaj najstarijeg sina, a sestre su sa braćom mogle jednako nasleđivati. Nakon smrti supruga žena je slobodnije mogla raspolaže svojom miraznom imovinom a ima i podataka da je žena ugovorom dozvoljavala mužu da može prodavati njihovu zajedničku imovinu.

U obligacionom pravu postojanje pisanih ugovora postaje obaveza. Egipatsko pravo je pak promenilo shvatanje da dete robinje i slobodnog čoveka nije slobodno nego je i ono rob, a testament je morao biti sačinjavan pred državnim notarom ili se pak sačinjavao u pismenoj formi i pred svedocima predavao notaru.

Sve ovo dokazuje da je u toku helinističkog perioda grčko pravo u mnogim segmentima bilo korigovano a takođe je i običajno egipatsko pravo doživelo svoj preobražaj. U daljem sledu događanja rimsko pravo ostvaruje svoj uticaj na hibridnost helenističkog prava počev od toga da se rimsko pravo primenjuje i na rimske građane u provincijama i postepenom romanizacijom lokalnog prava pre svega na izbor prava koje se primenjuje. Ali postojao i obostran uticaj pa je i rimsko pravo pretrpelo neke promene pod uticajem lokalnog prava.

Tako je rimsko pravo počelo da dozvoljava da i robovi mogu imati imovinu, patria potetas je smanjena pa tako i sinovi imaju imovinu pored imovine očeva. Brak je sada predstavljao izraz saglasnosti volje supružnika za zajedničkim životom bez drugih formalnosti, žene su mogle postati staratelji svojoj maloletnoj deci a država bi nasleđivala imovinu ukoliko ostavilac umre bez naslednika. Veliki uticaj helenističko pravo izvršilo je na rimsko u domenu pomorskog i obligacionog prava. Nastanak moćne rimske države nije dakle izbrisalo uticaj helenizma i helenističkog prava. Nova država Vizantija koja nastaje na istočnom delu rimskog carstva formuliše tri osnovna svoja stuba: hrišćanstvo, rimsko pravo i helenistička kultura.

Umetnost u doba helenizma

Ranom helenizmu pripada jedno od najboljih i u svojoj vrsti najuspelijih vajarskih dela celokupne antičke umetnosti. To je figura Nike sa Samotrake ("pobeda"), koja među antičkim skulpturama Luvra zauzima jedno od najistaknutijih mesta. Tom dobu pripada i Miloska Venera, koja zapravo predstavlja Afroditu sa ostrva Milos. Skulptura "Laokon i sinovi" pripada kasnom helenističkom periodu. Kolos sa Rodosa je jedno od sedam svetskih čuda iz doba helenizma (arhaično jelinizma). Sagrađen je u znak zahvalnosti zaštitniku Rodosa, nekom solarnom božanstvu, zato što je spasio grad od razaranja Demetrija Poliorketa, čiji nadimak znači "Gradobija".

Literatura

• Kuzmanović, Zorica (2008). „Koncept helenizma – ideološke implikacije”. Godišnjak za društvenu istoriju. 1 (3): 57. Pristupljeno 12. 4. 2017. 
• Sima Avramović, Vojislav Stanimirović (2018) "Uporedna pravna tradicija" - Beograd, Univerzitet u Beogradu - Pravni fakultet, Centar za izdavaštvo i informisanje, str.(124-133)

Vidi još

• Seleukidsko kraljevstvo
• Antigonidi
• dijadosi