Rudarski gradovi u Srbiji

Privreda gradova Srbije
Zastava Republike Srbije Čekić i dleto, simbol rudarskih gradova.
Statistika
Radna snaga po zanimanjima	inženjeri i tehničari rudarstva, mašinski i elektrotehnički inženjeri
Glavne industrije	crna i obojena metalurgija, elektroenergetska industrija
Razmena
Izvozna dobra	olovo, bakar, cink, zlato, električna energija
Javne finansije
Prihodi	oko 5 milijardi dolara godišnje
Sve vrednosti, ako nije drugačije naznačeno, izražene su u američkim dolarima

Na teritoriji Republike Srbije, nalazi se veliki broj industrijski razvijenih opština i gradova. Kroz istoriju, gradovi su se razvijali na različite načine, kao trgovački i saobraćajni ili kao rudarski i industrijski centri, u zavisnosti od geografskog položaja, prirodnih resursa itd. Još od srednjeg veka, regionalni centri su postajali gradovi u kojima su bila velika rudna nalazišta, naročito zlata i srebra. Neki od tih gradova su i dan danas ostali važni regionalni i rudarski centri, a razvojem industrije i nauke, kao i povećanjem potreba za novim mineralnim sirovinama, počeli su se razvijati i drugi gradovi širom Srbije. Neki od najznačajnijih rudarskih gradova u Srbiji su: Lazarevac, Kostolac, Bor, Majdanpek, Kosovska Mitrovica (Trepča), Gornji Milanovac itd.

Karta gradova u Srbiji

Istorija

Razvoj rudarstva u Srbiji

Rudarstvo u našim krajevima je veoma staro. Njegovi počeci idu nekoliko hiljada godina unazad. Tragove drevnog rudarstva nalazimo, iako dosta retko, na našim nalazištima žive, gvožđa, bakra i zlata. Sem drevnog, kod nas ima i veoma mnogo tragova rimskog rudarstva koje je cvetalo po svim rudonosnim oblastima na prostorima Srbije. Ovi tragovi se ogledaju prvenstveno u starim dokumentima iz doba Rima, kao i u arheološkim nalazištima širom zemlje. Mnogo više se zna o rudarstvu srednjeg veka. O njegovoj veličini svedoče nam ne samo ostaci starih rudarskih i topioničarskih basena, već i raznovrsne beleške koje očito govore o tome, da je za vreme srednjega veka u Srbiji cvetalo ne samo obimno već i tehnički napredno rudarstvo, naprednije nego u mnogim, u ono vreme najrazvijenijim državama Evrope.

Srednjovekovni rudarski gradovi

Intenzivno se rudarilo u srednjevekovnoj srpskoj i bosanskoj državi na prostoru Novog Brda, Janjeva, Trepče, Kopaonika, Rogozne, Rudnika, Kratova, Srebrnice, Kreševa, Fojnice itd. Bogata rudišta srebronosnog olova i bakra u Srbiji, Srednjoj Bosni i današnjoj Severnoj Makedoniji dala su povoda da se na njima obrazuju velika naselja i prvi gradovi, centri ondašnje trgovine u srpskoj, odnosno bosanskoj državi. U ovim, čisto rudarskim naseljima i gradovima, boravili su duže ili kraće vreme srpski Arhivirano na sajtu Wayback Machine (10. februar 2020) i bosanski srednjovekovni vladari, zatim feudalne velmože, mletački, dubrovački i grčki kapitalisti, saski purgari i šaroliko stanovništvo sastavljeno od Srba, Grka, Arbanasa, Sasa, Đenovljana, Mlečana, Splićana, Dubrovčana, Kotorana, Barana...

Lazarevac

Lazarevac je gradsko naselje koje administrativno čini jednu od 17 opština grada Beograda. Prema popisu iz 2011. godine u Lazarevcu je bilo 26.006 stanovnika.

Zgrada skupštine opštine Lazarevac.

Istorija

Lazarevac kao naselje ima veoma dugu istoriju i tradiciju. Prema nalazištima, otkriveno je da je bio naseljen i u praistoriji, ali nema tačnih podataka o tome ko ga je naseljavao, niti koji je tačan naziv grada bio.

Praistorija

Teritorija Lazarevca bila je naseljena Tračanima još u praistorijsko doba. Plodno zemljište privlačilo je mnoge narode da se na njemu nastane. Paleolitski ostaci otkriveni su na više lokacija. Na mnogim njivama u Arapovcu i Mirosaljcima nađena je keramika vinčanskog tipa. Ostaci praistorijskih grobalja govore o životu u ovim krajevima i pre dolaska Slovena.

Turski period

Kada su Turci od 1438. godine poveli ofanzivu protiv Srbije i Ugarske, ova oblast se našla u veoma teškom položaju. Prodirući od Kruševca prema severu, turska vojska je uništavala ove oblasti i proterivala stanovništvo. Naročito su bila velika pustošenja pre i posle pada Srbije 1459. godine. Do Berlinskog kongresa, Lazaravca kao naselja pod današnjim nazivom nije bilo.

Ubrzani razvoj u 20. veku

Po nekim podacima Lazarevac je dobio ime po najstarijoj kafani u ovom kraju, koja se zvala “Knez Lazar”, a po drugim, proglašen je za varošicu na Lazarevu subotu, pa je po tome dobio ime Lazarevac. Proglašavanjem za seosko mesto, Lazarevac se razvija kao upravno i privredno središte ove oblasti i naglo napreduje. Jama “Kolubara” otvorena je 1928. godine. Njen kapacitet proizvodnje bio je vrlo mali, oko 1300 tona mesečno, a rad u jami primitivan i bez ikakve mehanizacije, kao i bez zaštitnih sredstava za radnike. Jama je proizvodila sve do 1934. godine kada je rad obustavljen zbog akcija NDB. U to vreme proizvodnja je dostizala do 5000 tona mesečno. Posle oslobođenja, jama je renovirana, kapacitet jame je povećan, tako da 1947. godine dostiže 10.000 tona mesečno. Industrijalizacijom i intenzivnom eksploatacijom uglja u decenijama posle Drugog svetskog rata, Lazarevac i okolina iz temelja menjaju izgled i postaju sredina od bitnog značaja za svakodnevni život i razvoj čitave Srbije. Privreda Lazarevca i okoline je raznovrsna i veoma razvijena. Plodnost je uticala na veličinu i gustinu naseljenosti. Najgušće naseljena naselja su u plodnim dolinama Peštana, Turije i Kolubare. Oblast je vrlo bogata ugljem (lignitom), čije su naslage debljine od oko 70 m. U blizini Lazarevca nalazi se čuveni rudnik “Kolubara” sa termoelektranom u Velikim Crljenima kao i sušionicom uglja i toplanom u Vreocima.U blizini Lazarevca je važna saobraćajna raskrsnica Lajkovac.

Rudnik Kolubara u Lazarevcu. Površinski kop rudnika.

Rudarski basen Kolubara

Bilansne rezerve uglja u rudarskom basenu Kolubara se procenjuju na oko 22 milijarde tona, a vrste uglja koje čine tu rezervu u postotcima su:

• kameni ugalj 1%
• mrki ugalj 9%
• lignit 90%

Rudarski basen “Kolubara” leži oko 50 km jugozapadno od Beograda i proteze se donjim tokom reke Kolubare od Lajkovca do njenog ušća u Savu. Ukupna površina ovog basena se procenjuje na oko 1500 km. tj. smatra se da ugljene naslage u ovom basenu imaju navedeno prostranstvo. Basen je tokom reke podeljen na dva dela: istočni i zapadni. Istočni deo je skoro potpuno istražen i u ovom delu basena nalazi se skoro milijardu tona lignita, čija se eksploatacija vrši površinskim otkopavanjem. Ukupne količine u celom basenu procenjuju se na oko 3 milijarde tona. Kvalitet lignita koji se eksploatiše u ovom basenu spada u red nisko kvalitetnih goriva sa visokim sadržajem vode i pepela. Basen je u tom smislu i razvijen i danas spada u red najvećih proizvođača uglja u jugoistočnoj Evropi, i učestvuje sa oko 35% u ukupnoj proizvodnji uglja na prostoru bivše Jugoslavije. Rudarski basen “Kolubara” se sastoji iz više pogona, i to „Polje A“, zatim „Polje B”, tri jamska pogona, „Polje D“ i Tamnava.

Termoelektrana Kolubara

Crkva Svetog Dimitrija u Lazarevcu (noću).

Termoelektrana “Kolubara” podignuta je na bogatim naslagama kolubarskog ugljenog basena. Prva elektrana u ovom basenu podignuta je 1937. godine u selu Vreoci, sa snagom od 14MW koja je snabdevala dalekovodima 60kV Beograd i Kragujevac. Termoelektrana „Kolubara” dnevno troši oko 4500 tona otpadnog uglja koji se dobija tokom separacije i sušenja. Elektrana je vezana za sistem dalekovoda 110kV. Danas je moderno opremljena, tako da proizvodi oko 1,5 milijarde KWh na godišnjem nivou. Njeno učešće u proizvodnji elektroenergije u Srbiji je malo, ali jako bitno jer napaja Rudarski basen Kolubara, kao i bitne 110kV dalekovode koji napajaju deo Beograda, dalekovod za napajanje termoelektrane Nikola Tesla A, dalekovod za Aranđelovac...

Demografski podaci

U naselju Lazarevac živi 18.392 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 36,6 godina (36,0 kod muškaraca i 37,3 kod žena). U naselju ima 7.668 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 3,07. Ovo naselje je velikim delom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine), a u poslednja tri popisa, primećen je porast broja stanovnika.

Kultura

Na teritoriji centra grada postoje tri škole. Najstarija škola je „Vojislav Voka Savić“, a tu su i: OŠ „Dule Karaklajić” i OŠ „Knez Lazar”. Pored osnovnih, tu su i Srednja tehnička škola sa ekonomskim smerom i gimnazija. Na teritoriji opštine Lazarevac nalazi se više kulturno-umetničkih društava, kao i gradska biblioteka „Dimitrije Tucović”. Od veoma velikog značaja za istoriju opštine je i spomen-crkva sa kosturnicom palim borcima Kolubarske bitke.

Gornji Milanovac

Gronji Milanovac je grad u Srbiji u Moravičkom okrugu. Prvobitan naziv grada je bio Despotovac koji je kasnije, po nalogu Miloša Obrenovića promenjen u Gornji Milanovac. Prema popisu iz 2011. godine grad ima 24 216 stanovnika.

Istorija

Pošta u Gornjem Milanovcu

Gornji Milanovac je osnovan 1853. godine. Smešten je u dolini reke Despotovice, po kojoj je nekada i nosio naziv Despotovac. Spada među najmlađe gradove u Srbiji.

Osnivanje grada

Grad je osnovan na prostoru koji je nosio naziv Divlje polje, odnosno na zahtev načelnika Rudničkog okruga Mladena M. Žujovića, grad je iz sela Brusnica izmešten na teritoriju Divljeg polja koje je pripadalo tom selu. Grad je osnovan 1853. godine, naredbom kneza Aleksandra Karađorđevića i dobio je ime Despotovac. Kasnijim „Ukazom Miloša Obrenovića”, a u čast svome bratu vojvodi Milanu Obrenoviću grad biva preimenovan i dobija naziv Gornji Milanovac.

Privreda i razvoj

Industrija

Prvi značajan industrijski pomak predstavljao je početak rada prve štamparije 1890. godine, čime se razvila izdavačka delatnost i pojavili se listovi kao što su „Takovo“, „Rudničanin“, „Rudnička samouprava“... Godine 1922. izgrađena je pruga koja je povezivala Čačak sa Beogradom i samim tim dolazi i do razvoja Milanovca. Nakon Drugog svjetskog rata, Gornji Milanovac se ubrzano počeo razvijati. Nakon kratkog vremenskog perioda postao je jedan od najjrazvijenih privrednih gradova u Srbiji. Industrijske zone u gradu su podeljene na dva dela. U industrijskoj zoni koja se nalazi na samom ulazu u grad, nalaze se neke od najvećih fabrika: PIK Takovo, Metalac, FAD, Tipoplastika.

Rudarstvo

Veoma značajnu ulogu za razvoj Gornjeg Milanovca imao je rudnik Rudnik. Ovaj rudnik je dobio ime po istoimenoj planini. Polimetalično ležište (olova, bakra i cinka) sastavljeno je od velikog broja rudnih tela (preko 90). Površina rudnika zauzima površinu od oko 3.5 km po dužini i 1.5 km po širini. Za otkopavanje rudnika koristi se isključivo frontalna metoda otkopavanja odozgo na dole sa otvorenim otkopima. Ovom medotom, od 1953.godine, pa sve do danas otkopano je preko 12 miliona tona rude. Otvaranje rudnika, veoma je doprinelo razvoju grada, jer je izradom saobraćajnica za transport rude grad povezan sa svim delovima Srbije. Otkopavanjem rude, javila se i potreba za njenom preradom, pa su u okolini otvorene i mnoge fabrike za preradu ruda metala.

Demografske karakteristike

U naselju Gornji Milanovac živi 18.869 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 36,8 godina (35,9 kod muškaraca i 37,6 kod žena). U naselju ima 7786 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 3,08. Ovo naselje je najvećim delom naseljeno Srbima, a u poslednjih nekoliko popisa primećen je porast u broju stanovnika.

Zgrada Okružnog načelstva, prva zgrada u nekadašnjem Despotovcu (Gornji Milanovac).

Podaci popisa stanovništva iz 2011. godine

Godina popisa	Broj stanovnika	Prosečna starost kod muškaraca	Prosečna starost kod žena
1862.	775	Nema podataka	Nema podataka
1865.	876	Nema podataka	Nema podataka
1887.	1.333	Nema podataka	Nema podataka
1900.	2.836	Nema podataka	Nema podataka
1948.	2.697	Nema podataka	Nema podataka
1953.	3.402	Nema podataka	Nema podataka
1961.	4.492	36.2	36.9
1971.	10.972	36.0	36.8
1981.	17.791	36.3	37.0
1991.	22.070	36.1	37.2
2002.	23.982	36.0	37.5
2011.	24.216	35.9	37.6

Kultura i znamenitosti

Srezojevci, Gornji Milanovac, Srbija

Budući da sam grad ima dugu istoriju, veoma je bogat kulturnim i istorijskim spomenicima. Na teritoriji grada nalaze se četiri osnovne škole, kao i tri srednje. Grad poseduje i biblioteku koja datira još iz 1857. godine. Mnoge zgrade, kao što su narodna biblioteka, crkva i gimnazija „Takovski ustanak” predstavljaju kulturne spomenike od najvišeg značaja koji datiraju još iz perioda vladavine Miloša Obrenovića.

Spomenici

• Crkva Svete Trojice
• Zgrada okružnog načelstva
• Kuća narodnog heroja Dragana Jevtića
• Biblioteka „Braća Nastasijević”

Škole

• OŠ „Desanka Maksimović” Gornji Milanovac
• OŠ „Kralj Aleksandar I” Gornji Milanovac
• OŠ „Momčilo Nastasijević” Gornji Milanovac
• OŠ „Sveti Sava” Gornji Milanovac

Kostolac

Kostolac je gradsko naselje koje administrativno čini jednu od opština grada Požarevca i pripada Braničevskom okrugu. Kostolac predstavlja centar Stiga, a na mestu današnjeg Kostolca nalazio se rimski grad Viminacijum. Opština prema popisu iz 2011. godine broji 9.569 stanovnika.

Voz koji je nekada služio za prevoz rude uglja i putnika u Kostolcu.

Istorija

Rimsko doba

Kostolac se prvi put pominje još u vreme Rimskog carstva. Za vreme rimske vladavine, na teritoriji današnje opštine Kostolac nalazio se grad Viminacijum.

Nastanak opštine

Kostolac je u periodu nakon Drugog svetskog rata (između 1949. i 1953. godine) imao status opštine Požarevačkog sreza. Nakon toga, teritorija opštine Kostolac biva pripojena opštini Požarevac. Stanovnici ovog naselja na referendumu iz 1990. godine izglasali su da Kostolac treba da dobije status opštine. To su i ostvarili 2007. godine kada je Požarevac dobio status grada, a Kostolac je dobio status opštine koja administrativno pripada gradu Požarevcu.

Kostolačka kultura

Fontana u gradskom parku u Kostolcu.

Kostolačka kultura je eneolitska kultura, koja naziv dobija po arheološkom lokalitetu kod Kostolca, a oblast koju obuhvata je šira od daleko poznatije Badenske kulture, jer zahvata Karpatski basen, Centralnobalkansko područje i rumunsko Podunavlje. Miloje Vasić je 1906. i 1908. publikovao nalaze iz Kostolca, ali i nalaze iste kulture iz Prahova i Vinče. Kostolačka kultura, nasuprot svom genetskom prethodniku - Badenskoj kulturi, gradi solidne nadzemne objekte, trajnije prirode, koje obnavlja više puta. Kuće su pravougaone i velike. U načinu gradnje se nasleđuju poznoneolitske tradicije. Pod je masivan, nabijen, uglačan, zidovi su od pletera, vertikalnih stubova oblepljeni blatom. Arhitektura je prilagođena konfiguraciji terena.

Opština Kostolac

Novim statutom grada Požarevca, u članu br. 3 navedeno je da se na teritoriji grada Požarevca nalaze sledeće gradske opštine: Požarevac i Kostolac. Planirano je da u sastav opštine Kostolac uđu sledeća naseljena mesta: Kostolac, Selo Kostolac (poznato i kao Stari Kostolac), Ostrovo, Klenovnik, Petka i Drmno. Naselja su imala mogućnost da na referendumima odluče da li žele da uđu u sastav gradske opštine Kostolac. Nakon referenduma održanog 05.08.2009. i 25.08.2009. građani mesne zajednice Drmno su odbili da budu u sastavu Gradske opštine Kostolac, dok ostala naselja odlukom stanovništva na referendumu ulaze u sastav novoformirane opštine Kostolac.

Kostolački basen

Kostolački ugljeni basen obuhvata područje između reke Morave na zapadu, Golubačkih planina na istoku, reke Dunav na severu i reke Resave i grada Svilajinca na jugu. Na tom prostoru utvrđene su bogate rezerve lignita, mrkog i kamenog uglja. U stvari, Kostolački ugljeni basen, u užem smislu, obuhvata područje opštine Požarevac. Ruda uglja je istražena na područjima Kostolca, sela Drmna, Klenovnika, Ćirikovca i Poljane, sa kojih se i vrši eksploatacija. Ovaj basen prostire se na površini od 100 km².

TE Kostolac B

Termoelektrana Kostolac „A”

Termoelektrane Kostolac „A” i Kostolac „B” su druge po veličini termoelektrane u Srbiji. Za proizvodnju električne energije snabdevaju se niskokaloričnim lignitom iz kostolačkih površinskih kopova.

Termoelektrana Kostolac „A” se desnoj obali Dunava 50 km nizvodno od Beograda. Ona se sastoji iz dva bloka:

• Blok „A1” proizvodnog kapaciteta od 100 MW, koji je počeo sa proizvodnjom 1967. godine
• Blok „A2” sa kapacitetom 210 MW, koji je otpočeo sa proizvodnjom 1980. godine.

Termoelektrana Kostolac „B”

Termoelektrana Kostolac „B” nalazi se na 50 km od Beograda na teritoriji Sela Kostolac. Sastoji se od dva bloka:

• Blok „B1”, proizvodnog kapaciteta od 345 MW, koji je počeo sa proizvodnjom 1987. godine
• Blok „B2” sa istim kapacitetom, koji je otpočeo sa proizvodnjom 1991. godine

Modernizacijom, termoelektrana Kostolac „B” dostiže kapacitet od 350KW.

Demografija

Prema popisu iz 2011. godine u opštini Kostolac živi 9.569 stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 35,7 godina (34,8 kod muškaraca i 36,6 kod žena). U naselju ima 3186 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,92.

Bor

Bor je grad koji se nalazi na jugoistoku Srbije. Predstavlja centar Borskog okruga. To je rudarski i industrijski grad sa razvijenom obojenom metalurgijom. Prema popisu iz 2011. godine grad naseljava 34.160 stanovnika.

Grad Bor (snimak dronom)

Istorija

Bor kao grad nema dugu istoriju. Naselje Bor je nastalo uz rudnik bakra koji je 1903. godine otvorio Đorđe Vajfert. Od tada Bor počinje naglo da se razvija i raste. U periodu od 1933. do 1940. godine Bor je dobio novo naselje, Nova (Južna) kolonija, podignuta je bolnica i nova škola, a rudnik je prerastao u jedan od najvećih u Evropi. Grad je osnovan nakon Drugog svetskog rata, tačnije 1945. godine, a samo naselje negde oko 1900. godine. Planski je naseljavan stručnom radnom snagom koja je bila potrebna za rad u rudniku i metalurškoj industriji.

Privreda Bora

Damper kao eksponat u park-muzeju. Simbol rudarskog grada Bora.

Privreda Bora i okoline se od osnivanja grada bazirala na rudarstvu i preradi obojenih metala. Koncept privrede tadašnje SFRJ je bio da se ulaže u metalsku i preprađivačku industriju, ostavio je trajni pečat na grad Bor i istočnu Srbiju. Izgrađena je topionica čiji je kapacitet bio 140 hiljada tona bakra godišnje, pokrenuta snažna flotacija, a potom su usledila opsežna ulaganja u infrastrukturu (akumulacija veštačkog jezera za potrebe rudarstva) i prateće privredne grane. Potreba za radnom snagom je bila ogromna, pa se broj stanovnika stalno povećavao. Rudarsko-topioničarski basen Bor dostigao je u jednom periodu brojku od 22 hiljade zaposlenih. Ekonomski vrhunac grada je bio osamdesetih godina 20. veka kada je imao svoja predstavništva u Nemačkoj i Sjedinjenim Američkim Državama. Rudarsko-topioničarski basen Bor je krajem 2018. godine zvanično prešao u ruke većinskog vlasnika "Ciđina" iz Kine.

Borski rudnik

Godine 1902. u Boru je pronađen rudni mineral bogat bakrom (kovelin). Otkrivanje i dalje istraživanje ležišta finansirao je Đorđe Vajfert, zahvaljujući kome se rudnik ubrzo počeo razvijati.

Ležište bakra

Ležište bakra u Boru je jedno od najvećih, kako balkanskih, tako i evropskih ležišta bakra. Od 1902. pa sve do 1959. godine, iz ovog ležišta otkopano je preko 30 miliona tona rude i dobijeno 1,05 miliona tona bakra. Bor je danas jedini rudnik bakra koji je ostao aktivan u bivšoj Jugoslaviji, sa godišnjom proizvodnjom od oko 2 miliona tona rude, odnosno oko 30.000 tona bakra. Osim bakra, iz ovog ležišta se dobija u proseku oko 800kg zlata godišnje.

Površinski kop rudnika u Boru

Demografija

U Boru prema popisu iz 2011. goidne živi 30.895 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 37,4 godina (36,5 kod muškaraca i 38,2 kod žena). U naselju ima 14.044 domaćinstva, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,80. Naseljen je uglavnom Srbima, ali uz prisustvo velikog broja nacija i nacionalnih manjina.

Etnički sastav prema popisu iz 2011. godine

Nacinalna pripadnost	Broj stanovnika	Procenat
Srbi	32.785	83,23%
Vlasi	2.352	5,97%
Romi	1.216	3,08
Makedonci	507	1,28%
Jugosloveni	251	0,63%
Ostali	657	5,81%

Vidi još

Ostali rudarski gradovi u Srbiji:

• Majdanpek
• Kosovska Mitrovica, rudnik Trepča
• Zaječar, rudnik Vrška Čuka
• Despotovac, Senjski rudnik

Rudarski gradovi u Bosni i Hercegovini

• Ugljevik
• Srebrenica (rudnik Sase)
• Stanari
• Gacko

Rudarski gradovi u Crnoj Gori

• Mojkovac (Brskovo)
• Pljevlja
• Nikšić

Spoljašnje veze

• Rudarsko-topioničarski basen Bor Arhivirano na sajtu Wayback Machine (22. maj 2020)
• EPS-Termoelektrane Kostolac
• Termoelektrane i kopovi Kostolac
• Rudnik Kolubara Arhivirano na sajtu Wayback Machine (10. jun 2020)
• Rudnik i flotacija