21. SS brdska divizija Skenderbeg (1. albanska)

Ovaj članak je dobar. Kliknite ovde za više informacija.
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
21. SS brdska divizija „Skenderbeg” (1. albanska)
21. Waffen-SS Gebirgsdivision der SS „Skanderbeg“ (albanische Nr.1)
Oznaka pripadnosti 21. SS brdskoj diviziji „Skenderbeg” (1. albanska)
Postojanje1. maj 1944 (1944-05-01) — 1. novembar 1944. (1944-11-01); 6 meseci
Zemlja Treći rajh
Ogranak Vafen-SS
TipBrdska pješadija
UlogaAntipartizanske operacije
Veličinadivizija
Dio21. brdski armijski korpus
Garnizon (sjedište)Prizren
NadimakSkenderbeg
Angažovanje
Komandanti
KomandantAugust Šmithuber
Insignije
Simbol
identifikacije		albanski dvoglavi orao

21. SS brdska divizija „Skenderbeg” (1. albanska) (njem. 21. Waffen-SS Gebirgsdivision der SS „Skanderbeg“ (albanische Nr.1)) bila je njemačka brdska pješadijska divizija Vafen-SS, oružanog krila Nacističke partije.

Jezgro divizije je obrazovano oko albanskih bataljona koji su nakratko vodili borbu u istočnoj Bosni protiv partizana u sastavu 13. SS brdske divizije „Handžar” (1. hrvatska). Sačinjena uglavnom od Albanaca sa pretežno njemačkim (rajhsdočjeri i folksdojčeri) oficirima i podoficirima, naziv je dobila po albanskom nacionalnom heroju Đurđu Kastriotu Skenderbegu, koji je predvodio otpor albanskih plemena osmanskim osvajačima i islamizaciji.

Skenderbeg nikada nije dostigao brojnost divizije, imajući u najvećem broju 6.000—6.500 vojnika što je snaga brigade. U maju 1944. godine, pripadnici divizije su uhapsili 281 Jevreja u Prištini i predali ih Nijemcima, koji su ih transportovali u koncentracioni logor Bergen-Belzen, gdje su mnogi ubijeni. Sama divizija je bila poznatija po ovoj akciji i po ubijanju, silovanju i pljačkanju u pretežno srpskim oblastima, nego po učešću u borbenim dejstvima za njemačke ratne ciljeve. Jedina značajna vojna akcija desila se tokom njemačke antipartizanske ofanzive u okupiranoj Crnoj Gori u junu i julu 1944. godine. Nakon tih dejstava divizije, njeni pripadnici su raspoređeni kao stražari u rudnicima hroma na Kosovu, koja su ubrzo zauzeli partizani, što je dovelo do velikog dezerterstva. Ojačana pripadnicima Krigsmarina (njemačka mornarica) i sa manje od 500 Albanaca u svojim redovima, Skenderbeg se raspušta 1. novembra 1944. godine. Preostali pripadnici uključeni su u sastav 7. SS dobrovoljačke brdske divizije „Princ Eugen”. Nakon rata, divizioni komandant SS-brigadefirer i general-major Vafen-SS August Šmithuber osuđen je 1947. u Beogradu na smrt za počinjene ratne zločine i zatim pogubljen.

Istorija[uredi | uredi izvor]

Pozadina[uredi | uredi izvor]

Veliki muftija Jerusalima, Muhamed Amin el Huseini, pozdravlja pripadnika 13. SS divizije nacističkim pozdravom u novembru 1943. godine.[1] Divizija je brojala otprilike 1.000 Albanaca sa prostora Kosova i Sandžaka, koji su kasnije činili jezgro divizije Skenderbeg.

Pet mjeseci prije izbijanja Drugog svjetskog rata, tačnije 7. aprila 1939. godine, Kraljevina Italija je izvršila invaziju na Kraljevinu Albaniju. Zemlja je zauzeta za pet dana i italijanski kralj Vitorio Emanuele III prihvatio je krunu koju mu je ponudio Parlament Albanije. Kraljevska albanska vojska pridružena je Kraljevskoj italijanskoj vojsci i imenovan je vicekralj koji je upravljao zemljom kao protektoratom.[2] Nakon invazije Sila Osovine na Kraljevinu Jugoslaviju 6. aprila 1941. godine, italijanska Albanija proširila je svoju teritoriju na dijelove Vardarske i Moravske banovine.[3] Albanci koji su živjeli u ovim oblastima dočekali su okupaciju sa oduševljenjem.[4] Neki od njih su čak isticali da su Albanci „Arijevci ilirskog nasljeđa”.[5] Iako zvanično pod italijanskom vlašću, Albanci su dobili kontrolu nad regionom i ohrabrivani su da otvaraju škole na albanskom jeziku,[6] koje je zabranila jugoslovenska vlast.[7] Italijani su dozvolili Albancima da ističu albansku zastavu.[6] Kraljevska italijanska vojska je protjerala većinu Srba koji su naselili Kosovo i Metohiju tokom međuratnog perioda.[8] Albanci su iskoristili izmjenjene okolnosti, napali su svoje srpske susjede i spalili domove čak 30.000 srpskih porodica.[6]

Albanija je ostala pod italijanskom okupacijom sve do njene predaje Saveznicima u septembru 1943. godine.[9] U avgustu iste godine, suočena sa neposrednom propašću italijanskih ratnih napora, Njemačka je rasporedila 2. oklopnu armiju na Balkan kako bi preuzela oblasti koje je ranije okupirala Italija. Jedna od italijanskih oblasti koje je njemačke preuzela bila je Albanija, gdje je raspoređen 21. brdski armijski korpus 2. oklopne armije pod komandom generalobersta Lotara Rendulića. Generalni opunomoćenik Vermahta i specijalni predstavnik Hajnriha Himlera, SS-brigadefirer i general-major Vafen-SS i policije Jozef Fictum, nalazili su se u albanskoj prijestonici Tirani. Nijemci su preuzeli kontrolu nad svim albanskim snagama koje su sarađivale sa Italijanima prije njihove kapitulacije, uključujući Bali Kombetar, antikomunističku i nacionalističku miliciju. Nijemci su ojačali albansku vojsku i žandarmeriju, ali ubrzo su shvatili da su te snage nepouzdane.[10] Iste godine, određeni broj Albanaca sa prostora Kosova, Metohije i Novopazaraskog sandžaka regrutovan je u 13. SS brdsku diviziju „Handžar” (1. hrvatska), Vafen-SS divizija sačinjena pretežno od bosanskih muslimana i Hrvata sa većinskim njemačkim oficirskim kadrom. Za oko šest mjeseci ova divizija je uključivala oko 1.000 Albanaca sa prostora Kosova, Metohije i Sandžaka, a koji su se nalazili u 1. bataljonu 2. puka (I/2), koja je kasnije postao 1. bataljon 28. puka (I/28).[11] Divizija je kasnije regrutovala još 500 muškaraca sa prostora Sandžaka.[12]

Obrazovanje albanske Vafen-SS divizije bila je Fictumova ideja, kojoj se u početku suprotstavljao njemački visoki činovnik Ministarstva inostranih poslova Herman Nojbaher i šef Rajhsziherhajtshauptamt SS-obergrupenfirer i general policije Ernst Kaltenbruner, koji je vršio uticaj na Himlera da je ukine. Ipak, albanska vlada je podržala ideju; suočen sa sve većim poteškoćama, Himler je ubzo promijenio mišljenje, a februara 1944. godine ideja je dobila odobrenje od Adolfa Hitlera.[13]

Stvaranje[uredi | uredi izvor]

U februaru 1944. godine, Hitler je odobrio osnivanje albanske Vafen-SS divizije koja bi djelovala samo na prostoru Kosova[7] i svrha divizije bila je samo zaštita Albanaca, ali je ostala pod njemačkom kontrolom.[13] Bila je jedna od tri muslimanske Vafen-SS divizije na prostoru Balkana, dok su ostale dvije bile 13. SS brdska divizija „Handžar” (1. hrvatska) i 23. SS brdska divizija „Kama” (2. hrvatska).[14] Himlerov cilj bio je da proširi regrutovanje Vafen-SS na Balkanu i osnivanje po dva korpusa sa po dvije divizije, sa jednim korpusom koji će djelovati na prostoru Bosne i Hercegovine u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, dok bi drugi djelovao na prostoru Albanije. Ti korpusi bi trebalo da budu spojeni sa 7. SS dobrovoljačkom brdskom divizijom „Princ Eugen” i zajedno bi činili balkansku Vafen-SS brdsku armiju od pet divizija.[15]

Divizija je dobila naziv po albanskom nacionalnom heroju Đurđu Kastriotu Skenderbegu, koji je predvodio albanska plemena u 15. vijeku u borbi protiv Osmanlija i islamizacije.

U martu 1944. godine, Bedri Pejani, predsjednik Druge prizrenske lige, organizacije koja je osnovana nakon italijanske predaje sa ciljem ostvarenja interesa Albanaca, predložio je Hitleru da se osnuje jedinica od 120.000—150.000 albanskih dobrovoljaca koja bi se borila protiv jugoslovenskih i albanskih partizana. Pejani je zatražio od njemačkog vođstva opremu i zalihe za Albance kako bi se borili protiv komunističkih pobuna, a zatražio je i proširenje granica Albanije na štetu Teritorije pod vojnom upravom u Srbiji i Kraljevine Crne Gore.[10] Ovi zahtjevi nisu ispunjeni, ali u aprilu 1944. godine Himler je naredio osnivanje nove albanske dobrovoljačke divizije,[9] koja je kasnije dobila ime po albanskom nacionalnom heroju Đurđu Kastriotu Skenderbegu.[16] Do toga trenutka, Nijemci i neki pripadnici albanske kvislinške vlasti vjerovali su da bi se oko 50.000 muškaraca sa prostora Albanije moglo regrutovati u SS.[17] SS je u početku predviđala da će albanska SS divizija brojati 10.000—12.000 ljudi.[13] Himler je u Albancima muslimanima vidio mogući izvor ljudstva u njemačkom ratu sa jugoslovenskim partizanima,[9] koji su se suočili sa ozbiljnim poteškoćama u regrutovanju Albanaca u svoje redove.[18] Nijemci su uvidjeli da su Albanci sa prostora okupirane Jugoslavije spremniji na saradnju, nego Albanci iz same Albanije. To se dešavalo uglavnom zbog straha od povratka jugoslovenske vlasti.[7] Kvalitet većine regruta bio je loš, a samo 6.000 je smatrano pogodnim za obuku.[9] Regruti koji su primljeni su spojeni zajedno sa oko 1.500 bivših zarobljenika Jugoslovenske vojske, elementima propale albanske vojske i žandarmerije, dobrovoljcima iz predratne i ratne Albanije i regrutima koji su poticali iz porodica sa više od dva sina.[13] Angažovanje albanskog civilnog stanovništva sprovođeno je u tijesnoj saradnji sa albanskom marionetskom vladom.[19]

Dana 17. aprila 1944. godine, albanski bataljon 13. SS brdske divizije prebačeno je željeznicom neposredno iz borbi u Bosni na Kosovo kako bi obrazovali dio Skenderbeg divizije. Šef regrutovanja u Vafen-SS, SS-obergrupenfirer Gotlob Berger, izvijestio je Himleru da su Albanci „... bili tužni zbog odlaska”.[20] Sam Himler je očekivao „veliku korist” od jedinice, s obzirom da su se Albanci koji su bili u sastavu Handžar divizije pokazali kao „visoko motivisani i disciplinovani” u borbi protiv jugoslovenskih partizana.[19] Dana 23. maja, Fictum je izvijestio o neuspjehu albanskih jedinica u operaciji protiv partizana, te da je raspustio četiri albanska bataljona u sastavu Vermahta. Opisao je većinu albanskih oficira vojske i žandarmerije kao „potpuno korumpiranim, neupotrebljivim, nedisciplinovanim”.[10]

Operacije[uredi | uredi izvor]

Divizija je osnovana kao 21. SS brdska divizija „Skenderbeg” (1. albanska)[21] 1. maja 1944. godine[22] u sastavu 21. brdskog armijskog korpusa. Većina ili čak svi divizioni oficiri, podoficiri i specijalisti bili su Nijemci,[23] uglavnom iz 7. i 13. SS divizije, što je znatno oslabilo te jedinice.[24] Divizioni artiljerijski puk osnovan je od 1. albanskog artiljerijskog puka.[22] Divizija je stavljena pod komandu SS-štandartenfirera Augusta Šmidhubera,[25] koji je u junu unaprijeđen u SS-oberfirera. Jačina divizije se procjenjuje na od 6.000[26] do 6.500[27] ljudi. Pripadnici divizije su polagali vjersku zakletvu nad Kuranom, obećavajući „džihad protiv kafira”.[28] Divizija je na početku bila opremljena zarobljenim italijanskim tenkom M15/42, koji se pokazao kao nepouzdan.[29] Garnizon se nalazio u Prizrenu.[30]

Divizija je bila opremljena sa zarobljenim italijanskim tenkovima M15/42, ali oni su se pokazali kao nepouzdani

Na samom početku je postalo poznato da je većini Albanaca muslimana u diviziji cilj bio borba sa Srbima pravoslavcima, koji su postali meta brojnih zvjerstava.[9] Kako bi zaustavili zločine, Nijemci su morali razoružati bataljone divizije u Peći i Prizrenu i uhapsiti albanske oficire, a jedan komandni oficir je čak poslat u zatvor u Njemačku. Dana 14. maja 1944. godine,[31] pripadnici divizije su upali u jevrejske domove u Prištini, uhapsivši 281 Jevrejina koje su predali Nijemcima, a koji su ih poslali u koncentracioni logor Bergen-Belzen, gdje je većina ubijena.[32] Divizija je kasnije bila uključena u masakr nad albanskim partizanima.[33] Uopšteno, bila je poznatija po ubistvima, silovanjima i pljačkama, pretežno u srpskim područjima,[13] i po hapšenju Jevreja, nego po učestvovanju u borbenim akcijama u svrhu njemačkog ratnog cilja. Osim neselektivnog ubijanja Srba, divizija je bila odgovorna za protjerivanje preko 10.000 srpskih porodica sa Kosova, kada su stigli novi albanski doseljenici iz siromašnih područja sjeverne Albanije.[34] Dolazak ovih Albanaca ohrabrivale su i italijanske vlasti, a procjenjuje se da se čak 72.000 Albanaca doselilo na Kosovo tokom rata.[6] Između 28. maja i 5. jula 1944. godine, divizija je uhapsila ukupno 510 Jevreja, komunista i ostalih antifašista, koje je predala Nijemcima. Takođe je vršila odmazde vješanjima sumnjivih sabotera.[19]

U junu 1944. godine, Skenderbeg je sprovodio velike manevre na terenu u istočnoj Crnoj Gori.[35] U Andrijevici, divizija je izvršila masakr nad više od 400 srpskih civila.[36] Divizija je zajedno sa 7. SS divizijom „Princ Eugen” počinila masakr nad 428 srpskih civila u selu Velika kod Plava.[37] Učestvovala je u operacijama Endlih (Konačno) i Falkenauge (Sokolovo oko)[24] u junu i julu, kao i u operaciji Draufganger (Drznik), tokom kojih je divizija bila glavna sila koju su koristili Nijemci.[38] Ove operacija su za cilj imale uništavanje jakih partizanskih snaga na području Đakovice, Peći i Mokre Gore.[24] Prema Nojbaheru, divizija je bila bezbrižno posvećena borbi u ranim fazama njene obuke i loše se pokazala.[13] Između 18. i 27. avgusta, divizija se borila sa partizanima u okolini Debra, ali nije uspjela zauzeti grad.[39] Krajem avgusta 1944, Nijemci su donijeli odluku da se divizija može koristiti samo za osnovne stražarske dužnosti.[40] Neki pripadnici su bili zaduženi za čuvanje rudnika hroma na Kosovu, prije nego što su to područje zauzeli partizani. U predstojećim sukobima, jedan od pukova divizije izgubio je više od 1.000 pripadnika, a mnogi Albaci su dezertirali,[26] neki nakon što su srpski partizani napali područje sjeveroistočno od Gusinja.[13] Grupa armija E tvrdila je da učinak divizije „apsolutno nema vojne vrijednosti”.[26]

Dana 1. septembra 1944. godine, snage divizije u Tetovu i Gostivaru su se pobunile, ubijajući svoje njemačke oficire i podoficire.[41] U to vrijeme, divizije je brojala nešto manje od 7.000 ljudi, što je od jedne trećine prvobitno predviđene snage.[17] Za dva mjeseca od početno raspoređivanja divizije, 3.500 ljudi je dezertiralo iz jedinice. Himler je u diviziju doveo 3.000—4.000 pripadnika Krigsmarine iz Grčke da bi nadoknadio izgubljenu brojnost, ali to nije mnogo uticalo na borbenu sposobnost divizije.[42] Od početka oktobra 1944, snaga divizije je spala na oko 4.900, manje od 1.500 koji su bili spremni za borbu. Jedinica je bila oslabljena oštećenjem opreme i oružanja, kao i nedostatkom njemačkog vojnog osoblja za obuku novih regruta, što se pokazalo činjenicom da je tokom ljeta i jeseni za borbu bio spreman samo jedan bataljon.[19] Šmidhubera su njegovi vojnici prezirali, a Fictum to objašnjava time što nisu uspjeli osigurati efikasne sigurnosne snage omalovažavajući albansku kulturu i vojni ugled.[43] Manje upoznati pripadnici Vermahta su kasnije izjavili da je glavni problem vezan za pouzdanost divizije, bio jer Nijemci nisu blisko sarađivali sa Albancima na mjesnom nivou.[44] Sredinom oktobra, divizija je učestvovala u teškim borbama u okolini Đakovice.[24] Jedinica je pružala pomoć Vermahtu u povlačenju sa Kosova, pokrivajući bokove snaga u povlačenju.[45] U to vrijeme, dezerteri su znatno oslabili jedinicu, a 86 oficira i 467 podoficira ostalo je zajedno sa snagama od 899 muškaraca, od čega su polovina bili Albanci.[46] Dana 24. oktobra, generaloberst Aleksander Ler, komandant Grupe armije E, naredio je da se svi Albanci u jedinici razoružaju i puste.[17]

Divizija je 1. novembra 1944. godine raspuštena.[26] U isto vrijeme, kosovski Albanci su otpočeli borbu sa partizanima kada su saznali da oblast neće biti u sastavu Albanije poslije rata, uprkos ranijim partizanskim obećanjima. Zbog toga je na Kosovo poslato 30.000 partizana koji su surovo ugušili pobunu.[16] Između 3.000 i 25.000 Albanaca je ubijeno tokom gušenja pobune.[47][a]

Posljedice[uredi | uredi izvor]

Preostale njemačke snage i bivše mornaričko osoblje reorganizovani su kao pukovska kampfgrupa Skenderbeg pod komandom SS-oberštrumbanfirera Alfreda Grafa. Jedinica se povukla sa prostora Kosova sredinom novembra zajedno sa ostatkom njemačkih snaga u toj oblasti.[17] Mnogi Srbi i Crnogorci su se zatim osvetili kosovskim Albancima, naročito saradnicima i bivšim pripadnicima divizije.[49] Kada je kampfgrupa Skenderbeg stigla do Ljubovije na rijeci Drini, stavljena je pod komandu 7. SS dobrovoljačke brdske divizije „Princ Eugen”,[50] koja je obezbjeđivala prelazak rijeke u tom području. Kampfgrupa je držala Zvornik i Drinjaču tokom prve polovine decembra 1944. kao dio ljubovijskog mostobrana. Kasnije se povukla preko Drine i borila se na sjeveru prema Brčkom na rijeci Savi, gdje je oslobodila snage Vermahta koje su držale grad.[51] Krajem decembra, baterija samohotke kampfgrupe bila je prisutna na Sremskom frontu u Vinkovcima.[52] Ostatak jedinice bio je raspoređen u Bijeljini.[52]

U januaru 1945. godine,[53] šačica mornaričkog osoblja koja je preživjela[46] prebačena je u 32. SS dobrovoljačku grenadirsku diviziju „30. januar”,[26] a ostaci bivše divizije reorganizovani su kao 2. bataljon 14. SS dobrovoljačkog brdskog pješadijskog puka 7. SS dobrovoljačke brdske divizije „Princ Eugen”. Dana 21. januara 1945. godine Šmidhuber je unaprijeđen u SS-brigadefirera i general-majora Vafen-SS i postavljen u komandu 7. SS dobrovoljačke brdske divizije „Princ Eugen”.[53] Nakon rata, proglašen je krivim za ratne zločine i obješen je.[54] U februaru 1945, bataljon je potpuno raspušten, a preostalo ljudstvo dodjeljeno je njemačkom policijskom puku u blizini Zagreba.[17][b]

Sama divizija je smatrana vojnim neuspjehom;[56] niti jedan pripadnik divizije nije odlikovan Gvozdenim krstom tokom služenja u njoj.[57] Sve u svemu, divizija je bila poznatija po zločinima koje je počinila, nego po doprinosu njemačkim ratnim ciljevima. Njenu ulogu u deportovanju Jevreja sa prostora Kosova ispitao je albanski istoričar Šaban Sinani, koji tvrdi da ta jedinica nije učestvovala u bilo kakvoj deportaciji u ime Nijemaca.[58] Tokom rata na Kosovu i Metohiji (1998—1999), američki žurnalista Kris Hedžes tvrdio je da su neki od pripadnika Oslobodilačke vojske Kosova bili neposredni potomci nekih pripadnika divizije i da je to ideološki uticalo na njih.[59] Malkom je osporio ovu tvrdnju.[60]

Oznake[uredi | uredi izvor]

Oznaka za pripadnosti diviziji bio je albanski dvoglavi orao.[61] Uprkos svom kratkotrajnom postojanju, ovratnik sa prikazom koze na vrhu šljema bio je napravljen za diviziju, ali ne postoje dokazi da je ikada korišten. Postoje fotografije sa određenim mašinskim tkanim manžetnim pojasom sa natpisom Skenderbeg,[26] ali on je dodjeljen 14. SS dobrovoljačkom brdskom puku 7. SS divizije u jesen 1944, a ne za ovu diviziju.[62] Pripadnici kadrovskog osoblja fotografisani su kako nose štitnik za ruku sa prikazom crnog albanskog dvoglavog orla na crvenom polju.[26] Mnogi pripadnici divizije islamske vjeroispovijesti nosili su tradicionalne sive kape, umjesto standardne SS kape.[9] Ostali su nosili tradicionalne albanske kape zvane keče.[39]

Sastav divizije[uredi | uredi izvor]

Glavne jedinice u sastavu divizije bile su:[22]

  • 50. Vafen-SS brdski pješadijski puk (1. albanski) (1, 2. i 3. bataljoni)
  • 51. Vafen-SS brdksi pješadijski puk (2. albanski) (1, 2. i 3. bataljoni)
  • 21. SS izviđački bataljon (četiri čete)
  • 21. SS dobrovoljački protivtenkovski bataljon (tri čete)
  • 21. SS brdski artiljerijski puk (četiri bataljona)
  • 21. SS dobrovoljački pionirski bataljon (tri čete)
  • 21. SS zamjenski bataljon
  • 21. SS dobrovoljački signalskii bataljon (tri čete)
  • 21. SS brdski odred podrške

Napomene[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Pojedini albanski izvor broj mrtvih procjenjuju na između 36.000 i 47.000, ali prema Malkomu, takve tvrdnje u u velikoj mjeri pretjerane.[48]
  2. ^ Prema Džordžu H. Štejnu, pripadnici 2. bataljona borili su se sa 7. SS divizija do februara 1945. godine, kada je poslati na sjever kako bi branili Odra-Nisa granicu.[55]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Fisk 2006, str. 439.
  2. ^ Lemkin 2008, str. 99–100.
  3. ^ Lemkin 2008, str. 260–261.
  4. ^ Judah 2002, str. 27.
  5. ^ Yeomans 2006, str. 31.
  6. ^ a b v g Ramet 2006, str. 141.
  7. ^ a b v Judah 2002, str. 28.
  8. ^ Tomasevich 2001, str. 151.
  9. ^ a b v g d đ Williamson 2004, str. 128.
  10. ^ a b v Tomasevich 2001, str. 153.
  11. ^ Lepre 1997, str. 48–49; Tomasevich 2001, str. 498–499.
  12. ^ International Crisis Group 8 April 2005, str. 5.
  13. ^ a b v g d đ e Fischer 1999, str. 185.
  14. ^ Longerich 2011, str. 677; Shrader 2003, str. 172.
  15. ^ Lepre 1997, str. 223.
  16. ^ a b Judah 2000, str. 132.
  17. ^ a b v g d Tomasevich 2001, str. 154.
  18. ^ Judah 2002, str. 28; Mojzes 2011, str. 95.
  19. ^ a b v g Motadel 2014, str. 232.
  20. ^ Lepre 1997, str. 165.
  21. ^ Stein 1984, str. 184; Williamson 2012a, str. 38.
  22. ^ a b v Nafziger 1992, str. 21.
  23. ^ Fischer 1999, str. 185; Tomasevich 2001, str. 154.
  24. ^ a b v g Kaltenegger 2008, str. 69.
  25. ^ Williamson 2012b, str. 18.
  26. ^ a b v g d đ e Williamson 2012a, str. 38.
  27. ^ Abbott 1983, str. 27; Cohen 1996, str. 100.
  28. ^ Simeunović & Dolnik 2013, str. 94.
  29. ^ Cappellano & Battistelli 2012, str. 42.
  30. ^ Elsie 2010, str. 261.
  31. ^ Perez 2013, str. 27.
  32. ^ Malcolm 1998, str. 310; Fischer 1999, str. 187; Judah 2002, str. 29; Elsie 2010, str. 261; Kane 2014, str. 288.
  33. ^ Dorril 2002, str. 387.
  34. ^ Poulton 2003, str. 127–128.
  35. ^ Frank 2010, str. 84–85.
  36. ^ Morrison 2009, str. 65.
  37. ^ „Zamuklo selo Velika!”. www.novosti.rs (na jeziku: srpski). 29. 8. 2012. Arhivirano iz originala 28. 06. 2018. g. Pristupljeno 19. 6. 2018. 
  38. ^ Tomasevich 1975, str. 410.
  39. ^ a b Kane 2014, str. 288.
  40. ^ Fischer 1999, str. 224.
  41. ^ Kaltenegger 2008, str. 251.
  42. ^ Williamson 2004, str. 128; Williamson 2012b, str. 19; Kaltenegger 2008, str. 65.
  43. ^ Fischer 1999, str. 186; Judah 2002, str. 28–29.
  44. ^ Fischer 1999, str. 186.
  45. ^ Kane 2014, str. 288; Motadel 2014, str. 232.
  46. ^ a b Bishop 2003, str. 71.
  47. ^ Judah 2002, str. 27–28.
  48. ^ Malcolm 1998; Bideleux & Jeffries 2007, str. 526.
  49. ^ Bideleux & Jeffries 2007, str. 526.
  50. ^ Kumm 1995, str. 236.
  51. ^ Kumm 1995, str. 239.
  52. ^ a b Kumm 1995, str. 245.
  53. ^ a b Kumm 1995, str. 255.
  54. ^ MacLean 1996, str. 141.
  55. ^ Stein 1984, str. 185.
  56. ^ Ailsby 2004, str. 169.
  57. ^ Butler 2001, str. 188.
  58. ^ Perez 2013, str. 39.
  59. ^ Hedges May 1999.
  60. ^ Malcolm 5 May 1999.
  61. ^ Bishop 2007, str. 164.
  62. ^ Kaltenegger 2008, str. 89.

Literatura[uredi | uredi izvor]

Knjige
Veb-sajtovi

Dodatna literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=21._СС_брдска_дивизија_Скендербег_(1._албанска)&oldid=27556805”