Masakr u Blagaju 1941.

Veljun

Veljun na karti NDH

Ustaški pokolj u Veljunu 1941. je naziv za masovno ubistvo 520 Srba iz kordunaškog sela Veljuna, i njegove okoline koji je trajao od 6. do 8. maja 1941. To je drugi veći pokolj Srba na teritoriji NDH, nakon onoga u Gudovcu kraj Bjelovara 28. aprila 1941. Počinila ga je grupa pod direktnom komandom Vjekoslava Luburića. U ovom monstruoznom zločinu, koji je predvodio Ivan Nikšić, pored predstavnika Ustaške Nadzorne Službe (UNS), učestvovalo je i nekoliko katoličkih sveštenika.

Pozadina

Ustaška vlast sa poglavnikom NDH, Antom Pavelićem, još od samog formiranja kvinsliške tvorevine NDH, 10. aprila 1941. imala je za cilj istrebiti Srbe sa tog područja. Procenjuje se da je Srba na teritoriji NDH bilo više od 30%. Vlada NDH je tokom svog postojanja imala svesrdnu pomoć od Vatikana. Čim je uspostavljena NDH, krenula su otpuštanja Srba iz svih javnih službi, ćirilica je zabranjena, kao i rad SPC. Ubrzo je krenulo maltretiranje i progon Srba.

Ivan Nikšić, katolički župnik iz Slunja, bio je glavni podstrekivač ubistava i progona Srba 1941. godine na teritoriji Slunja i Vojnića.

Planiranje zločina i izazivanje mržnje

Ovaj zločin u Veljunu 6. maja 1941. je brižljivo planiran i dobro organizovan. Ustašama je bio potreban dobar povod i obrazloženje zašto pokreću toliku vojsku i oružje na malo selo Veljun. Krajem aprila 1941. u župnom stanu župnika Blaža Tomljenovića u Hrvatskom Blagaju održan je sastanak ustaškog tabornika za opštinu Veljun, veljunskog učitelja Ivana Šajfara i mlinara Josipa Paunovića. Dogovoreno je da se ubije mlinar Josip Mraunac, Hrvat po nacionalnosti, i njegova porodica, i da se za to ubistvo okrive Srbi iz Veljuna. Ovaj događaj je trebalo iskoristiti za raspirivanje nacionalne mržnje i kao izgovor odnosno povod za zločine nad Srbima.

Nekoliko dana kasnije na sastanku 35 ustaša u Karlovcu, kojim je rukovodio ustaški oficir Zdravko Karlović, Josip Paunović je izložio ovaj plan, koji je jednoglasno prihvaćen. Sastanku je prisustvovao ustaša Milan Boneta, koji je o ovome posle rata dao izjavu istražnim organima.

Noću između 4. i 5. maja 1941. godine, ova grupa se dovezla u Hrvatski Blagaj, gde se sastala sa Šajfarom, župnikom Tomljenovićem, Paunovićem i još nekim ustašama. Jedan deo ustaša razmešten je kao obezbeđenje, a u kuću Josipa Mraunca ušli su Josip Paunović, Pero Grašić Čigrija i Blaž Tomljenović. Oni su zaklali Josipa (39), njegovu ženu Mariju (34), majku Anu (69) i sinove — Ivana (16) i Nikolu (5). Dvanaestogodišnja Milka skočila je kroz prozor u reku Koranu i po noći uspjela da prepliva i da dođe do prvih kuća u Blagaju i ispriča tragediju svoje porodice.

Hapšenje i sudski postupak

Ustaška vlast u Karlovcu u saradnji sa ustaškim stanom u Slunju imenovala je „istražnu komisiju“ da na licu mesta utvrdi činjenično stanje. Međutim, i pre bilo kakvih „rezultata istrage“, otpočela je orkestrirana kampanja.

Zagrebački list "Hrvatski narod" objavio je vest — "Srpski razbojnici umorili su na zvjerski način uglednog Josipa Mravunca i četiri člana obitelji njegove":

U noći od utorka na srijedu dogodilo se u Hrvatskom Blagaju nezapamćeno krvoproliće. Četa srpskih razbojnika upala je u mlin Hrvata Jose Mravunca. Srpski razbojnici napali su Mravunca otvoreno, izboli ga noževima tako da je nesrećni čovjek odmah umro. Osim toga ubili su njegovu ženu Katu, majku Anu, petnaestogodišnjeg sina Ivana, četvorogodišnjeg sina Nikolu. Razbojnici su ostavili mrtvo tijelo u mlinu, a ostale članove obitelji pobacali u rijeku Koranu. Takođe su u Koranu bacili njegovu ćerku Milku koja je bila još živa, pa se spasila plivanjem. Razbojnici su ukrali 3000 dinara. Vlasti su tom prilikom proveli svestranu istragu, pa se očekuje da će ovo krvoproliće doskora biti potpuno razjašnjeno i zasluženo kažnjeno.

Masovno hapšenje Srba na području opštine Veljun ustaše su otpočeli 6. maja 1941. godine, na Đurđevdan. Iz Zagreba, u Hrvatski Blagaj, su stigla dva kamiona ustaša, pod komandom Ivana Šarića, sa kojim se vratio i župnik Tomljenović. Obrazovano je pet ustaških grupa da po selima opštine Veljun hapse Srbe. Najpre su pohapšeni istaknuti ljudi, a zatim su pohvatani svi muškarci od 16 do 60 godina koje su ustaše zatekle. Ustaše su ljudima govorili da ne dozvole da ih vode, nego da sami idu na Veljun ukoliko se osećaju nevinim. Mnogi su poslušali.

Na taj način pohvatano je iz veljunske opštine ukupno 625 Srba, od kojih su njih 95, većinom staraca, pustili, a ostalih 530 odveli u Hrvatski Blagaj i tamo zatvorili u školu.

Posle rata su preživeli svedoci dali zajedničku izjavu:

Sjutradan, na Svetog Đorđa, tj. na 6. maja 1941. godine po naređenju ustaškog povjerenika Šajfara Ivana, učitelja iz Veljuna, žandarmi su uhapsili Dobrosavljević Branka, sveštenika iz Veljuna; Manojlović Manu, trgovca i gostioničara u Veljunu; Duduković Todu, opštinskog načelnika u Veljunu; Vučković Ljubu, zemljoradnika iz Glinice; Stojića Milu, opštinskog stražara; Lovrić Lazu i njegovog sina Milu, zemljoradnika iz Cvijanovića Brda. Isti dan poslije podne uhapsili su: Dobrosavljević Nebojšu, studenta prava, sina sveštenika Dobrosavljevića, te više drugih čijih se imena sada više ne sjećamo. Taj dan su žandarmi otišli u Poloj, srez Vojnić, i tamo pokupili oko 50 Srba i dotjerali ih u Veljun. Svi ovi Srbi bili su ispočetka zatvoreni u podrumu žandarmerijske kasarne, gdje su ih ustaše iz Hrvatskog Blagaja tukle.

— Zajednička izjava grupe svedoka

U Zagrebu je obrazovan „izvanredni sud“, koji su sačinjavali: predsjednik Josip Rukavina, Grga Ereš, Mirko Mikac, Zdravko Berković, dr Ivan Gromes, Vlado Singer i Ivan Beltehan. Sud je izašao u Hrvatski Blagaj, pa je insceniran privid sudskog postupka. Prema izjavi Grge Ereša, uhapšeni su još pre „sudskog postupka“ bili mučeni:

U Veljunu smo našli grupe ustaša. U razgovoru sa Šajfarom Ivanom rečeno nam je da treba da sprovedemo istragu nad 150 ljudi (uhapšenih), koji su organizovali četnički ustanak i ubili jednu hrvatsku obitelj... Počeli smo sa radom. Ljude koje smo pozivali i saslušavali bili su strašno izmučeni i iznakaženi od batina, a po čitavom tijelu su bili poprskani krvlju.

Dovedena je i preživela Milka Mravunac radi navodnog prepoznavanja počinilaca. Iako nije nikog prepoznala,

...osuđena su 32 čovjeka na streljanje zato što su navodno ubili hrvatsku obitelj i zbog pokušaja četničkog ustanka dok su ostali uhapšenici oslobođeni. Osuđeni su tražili pomilovanje, a sud je odlučio da se molbe za pomilovanje upute u Zagreb na rješenje. Vjekoslav Luburić „Maks“ preuzeo je osuđenike i odveo do iskopane jame i dao da se postreljaju. Kasnije sam saznao da je Maks sve streljao...

Zločin

Imena zločinaca

1. Ivan Šajfar, učitelj i ustaški poverenik za Veljun
2. Blaž Tomljenović, katolički župnik u Blagaju
3. Josip Paunović, mlinar
4. Zdravko Karlović, ustaški oficir
5. Milan Buneta, ustaša iz sela Furjana
6. Mate Grašić, zemljoradnik iz Blagaja
7. Pero Čigrija, zemljoradnik iz Blagaja
8. Milić Obranović, zemljoradnik iz Blagaja
9. Ivan Nikšić, župnik, šef ustaškog stana iz Slunja,
10. Ivan Mikan, župnik iz Ogulina,
11. Ivan Šajfar, učitelj i ustaški povjerenik opštine Veljun,
12. Lovro Sušić, advokat iz Ogulina,
13. Ivica Šarić, ustaški oficir, sin bilježnika iz Gospića,
14. Mijo Babić,
15. Vjekoslav Luburić „Maks“,
16. Milić Abramović, zvani Panduričin, ustaša iz Blagaja,
17. Dane Marinac, ustaški poverenik,
18. Nikola Lasić, sudija iz Slunja, inače rodom iz Karlovca
19. Rudica Kovačević, trgovac iz Slunja
20. Ivan Skukan, mlinar iz slunjskog Rastoka
21. Gerhard Jelečanin, trgovac iz Slunja
22. Jure Štefanac, obućar iz Slunja
23. NN Kovačić, učitelj
24. NN Kovačić, oficir u vojsci NDH
25. NN Kovačić, bez zanimanja
26. Javor, iz Zagreba...

Imena žrtava

1. Rafajlo Dejanović
2. Rade Dejanović
3. Branko Dobrosavljević, sveštenik
4. Nebojša B. Dobrosavljević, student medicine
5. Todor Duduković, predsednik opštine Veljun
6. Mane Manojlovića, vlasnik gostione u Veljunu
7. Mujica Vučković
8. Mile Čika, kovač
9. Nikola Nikšić, zemljoradnik
10. Đurđađ Nikšić, zemljoradnik
11. Rade Nikšić, zemljoradnik
12. Rade Perić, zemljoradnik
13. Đuro Perić, zemljoradnik
14. Dragić Nikšić, zemljoradnik
15. Mile Vukdragović, zemljoradnik
16. Rade Pavić, zemljoradnik
17. Mihajlo Šarac, zemljoradnik
18. Dušan Lovrić, zemljoradnik
19. Mile L. Lovrić, zemljoradnik iz Cvijanović Brda
20. Lazo Lovrić, zemljoradnik iz Cvijaćnović Brda
21. Ljubo Vučković, zemljoradnik iz Glinice
22. Mile Stojić, opštinskog stražara
23. Jovan Martinović, učitelj iz Veljuna
24. Dmitar Skorupan, sveštenik iz Cvijanović Brda
25. Stojan Vujičić, lugar iz Veljuna,
26. Đuro S. Vujičić, sin lugarev, sreski činovnik
27. Rade Đ. Vujičić...

Ubistvo Jose Mravunca i lažne optužbe

Mlinar Joso Mravunac, ugledan hrvatski domaćin i narodni poslanik, poznat kod Srba i Hrvata, iz sela Blagaj, nedaleko Veljuna. Bio je politički aktivan kao član levog krila HSS, a u njegovom mlinu često siromašnim ljudima nije naplaćivao mlevenje žita.

On je ubijen 5. maja 1941. zajedno sa svojom porodicom: supruga Marija, majka Ana, maloletni sinovi Ivan i Nikola... dok je ćerka Milka jedva uspela preživeti. Nakon ubistva, kuća Jose Mravunca je opljačkana, i odneto je 3.000 kraljevskih dinara. Za to ubistvo Jose Mravunca, ustaške vlasti su odmah optužile Srbe iz Veljuna. Trebalo je uneti seme razdora među Srbe i Hrvate. Inače bio je i plan da iz siromašnog sela Blagaj, presele Hrvate u bogato selo Veljun, nakon što pobiju tamošnje Srbe. A sam Joso Mravunac nije bio pristalica ustaškog pokreta, tako da je to bio dodatni razlog za njegovu likvidaciju. Ubice Jose Mravunca su katolički župnici: Ivan Nikšić, Blažo Tomljenović i Ivan Mikan, advokat Lovro Sušić iz Ogulina, Ivan Šajfar.

Izvršenje zločina u Veljunu

U ranu zoru 6. maja 1941. iz Slunja, ustaški šef Ivan Nikić šalje telegramom naređenje da se sve ustaške jedinice u Slunju stave u pripravnost, i da se Srbima zabrani izlazak iz kuća. Dan kasnije je i krenula grupa nekoliko dobro naoružanih ustaša (domaće ustaše potpomognute ustaškim emigrantima), predvođeni Vjekoslavom Maksom Luburićem, Mijom Babićem, Ivicom Šarićem, ka Veljunu 6. maja 1941. Taj dan je zapravo bio pravoslavni praznik - Đurđevdan. Seljaci su se svake godine okupljali ispred svoje crkve, gde su obavljali crkvene obrede. Tog 6. maja 1941. čula se pucnjava iz vatrenog oružja u Veljunu i okolini (Perjasica, Slunj i Baglaj). Za tri dana u Veljunu i okolini od 6. do 9. maja 1941. na prevaru je uhapšeno više od 600 Srba, pod izgovorom da idu na privremeni radu u Nemačku, od čega je više od 520 Srba ubijeno iznad tzv. Popove jame, a ostali su pušteni kućama na intervenciju Oskara Gritia, italijanskog pukovnika.

Ustaša Janko Medved ovako je opisao masakr:

Prevezli smo oko 400 ljudi iz zatvora u Veljunu u školu u Blagaj. Tukli smo i mučili ljude od kojih je jedan dio od mučenja umro u zatvoru. Koliko se sjećam 8. maja ubijali smo ljude. Vodili smo 10 po 10 Srba do iskopane jame i tamo ih tukli krampovima, noževima i batinama. Kad smo ih dovezli do jame, komandovali smo da legnu, tako da smo od jednog do drugog išli i udarali po dva puta u glavu a zatim smo ih bacili u jamu. Bilo je ljudi koji su napola živi bačeni. Mene je dopao red na petu partiju u kojoj je bilo 12 ljudi, a svakoga je sprovodio po jedan ustaša. Sa mnom su sprovodili: ustaša Mika Štajduhar, Pero Grašić, Vale Paunović, Ivan Volf, Mate Štrk, Joso Marinac i još neki. Kad su Srbi legli kod jame prvi je uzeo željezni bat Pero Grašić i sa njim ubio četvoricu. Uzeo sam bat i ja i sam ubio ostalih 8 ljudi. Kada smo tako sve ljude poubijali, dr Nikola Zdunić dopremio je jedna kola živog kreča koji smo posuli po ljudima jer ih je bilo još dosta živih. Zatrpali smo jamu i zaigrali kolo...

— Izjava Janka Medveda pred organima OZNe u Karlovcu 21. 5. 1945, Historijski arhiv Karlovca

Jedini preživeli svedok tog zločina je Dušan Nikšić, iz sela Donji Ploj, koji je posle Drugog svetskog rata svedočio pred istoričarem dr. Đurom Zatezalom, u Vukovaru 19. novembra 1961.

Ustaše su prvobitno pohapsili 600 srpskih civila, i smestili ih u neke kuće. Nakon toga je krenula masovna pljačka srpskih kuća. Onda su ustaše odvele srpske zatvorenike do obale reke Korane, gde je krenulo udaranje i batinanje srpskih zatvorenika sa puškama. Zatim, su odvedeni do Veljuna i svi su zatvoreni u žandarmerijsku stanicu. Tu je već bilo izmrcvarenih tela koji su bili po čitavom podu stanice. Zatim su usledila nova batinanja kocem. Da bi opet bili prevezeni kamionima do škole u Blagaju, gde su ih čekala nova maltretiranja, i čupanje kose i brkova.

Naredni dan, 7. maja 1941. ustaše ispred škole dovode ćerku ubijenog Jose Mravunca, Milku, koja je trebalo da pokaže među Srbima iz Veljuna, koji od tih muškaraca je ubio njenu porodicu. Ona je rekla da među tim ljudima ne vidi ubicu svoje porodice, čak je i navela da su dželati imali drugačije kragne i odela nego uhapšeni Srbi iz Veljuna. Nakon toga su svi sabijeni u podrum škole gde je bila velika zagušljivost, a ljudi su morali svoje fiziološke potrebe da obavljaju u tom podrumu škole.

Dana 8. maja 1941. ustaše dovode iz Slunja sudiju Nikolu Lasića, koji je rođen u Karlovcu. Sudija Lasić nikoga od uhapšenih Srba nije pitao za ubistvo Jose Mravunca, već samo gde skrivaju oružje. Kako se radilo o srpskim civilima a ne o vojnicima, niko nije mogao reći ništa o oružju. Uveče tog dana, sudija Nikola Lasić donosi presudu, kojom sve uhapšene Srbe iz Veljuna osuđuje na smrt.

Tako je i urađeno narednog dana 9. maja 1941. kada su ustaše u grupama po šest zatvorenika vezali ih i odvodili do već iskopane jame u Tiškovoj dolini, nedaleko Katoličke crkve u Baglaju, a zatim redom ubijali i bacali u tu jamu.

Ustaše su ovaj pokolj držale u tajnosti i proturale su glasine kako su uhapšeni odvedeni na rad u Nemačku. Istina o masakru otkrivena je tek u avgustu 1941. godine, kad su partizani zarobili Ivana Šajfara. Župnik Blaž Tomljenović zarobljen je od partizana 1942. godine i osuđen na smrt streljanjem.

Nastavak genocida

Veljunski masakr predstavljao je samo uvod u kontunuiranu praksu genocida nad Srbima u NDH. Tokom narednih meseci ustaški režim nastavio je sa masovnim zločinima genocida i na Kordunu i na celoj teritoriji NDH. Zločini su činjeni otvoreno, brutalno i masovno, bez ikakvih obzira, bez povoda ili obrazloženja, i bez ikakvog privida sudskog postupka. Prema evidenciji Državne komisije za popis žrtava rata, od fašista je u Veljunu stradalo ukupno 768 ljudi, od kojih je 55 poginula kao borci u Osmoj kordunaškoj diviziji NOVJ. Na celoj teritoriji Korduna broj žrtava fašizma iznosi 27.457, odnosno oko 30% predratnog stanovništva. Kao sećanje na ove događaje nastala je poznata narodna pesma "Na Kordunu grob do groba".

Posledice

Ovaj ustaški zločin nad meštanima Veljuna dugo godina i nakon Drugog svetskog rata bio je pod velom tajne, sve zarad „bratstva i jedinstva” moralo se ćutati o ovome. Svako ko bi pokretao ovu priču umirao bi pod nerazjašnjenim okolnostima.

Srbi iz Veljuna i okoline, koji su 9. maja 1941. ubijeni i bačeni u jamu kod Katoličke crkve u Blagaju, najpre su posuti živim krečom, a onda još i prekriveni zemljom. Njihove komšije, Hrvati iz Blagaja su naredne godine to srpsko stratište preorali i posadili zob, sa jasnom namerom da sakriju svaki trag ovog užasnog zločina.

Oko 50 srpskih seljaka je iz sela Gornji Skrad kraj Vojnića, jeseni 1941. godine napalo ustašku pratnju, kojom je komandovao učitelj Ivan Šajfar. Tom prilikom je ubijeno dvojica ustaša, a četvorica ustaša zajedno sa Šajfarom je zarobljeno. Zarobljeni Ivan Šajfar je seljacima iz Gornjeg Skrada sve priznao šta se dešavalo u Veljunu maja 1941. i kako i gde su pobijeni srpski seljaci. Nakon toga, učitelj Ivan Šajfar je ubijen, zajedno sa ovom četvoricom ustaša.

Sudija Nikola Lasić, saučesnik zločina u Veljunu maja 1941. nakon Drugog svetskog rata postavljen je od komunističkih vlasti u Veljun za predsednika, a posle i za sudiju Okružnog suda u Karlovcu. Kada je Nikola Lasić preminuo, sahranjen je na grobu sa crvenom petokrakom.

Ivan Rigljen, navodni očevidac ubistva Jose Mravunca i njegove porodice, decenijama nakon Drugog svetskog rata bio je sakriven od očiju javnosti i nije smeo da priča ništa o tom ubistvu.

Spomenik

Komunističke vlasti nakon Drugog svetskog rata, nisu podizali spomenik ubijenom mlinaru Josi Mravuncu, već samo ubijenim srpskim žrtvama iz Veljuna i okoline. Taj spomenik srpskim žrtvama iz Veljuna i okoline je podignut 1950. godine od strane Udruženja boraca NOR tog kraja.

Obeležavanje stradanja

Sve do 1991. godine i novih ratnih dešavanja u Hrvatskoj, početkom maja obeležavano je stradanje Srba u Veljunu. Za vreme rata u Hrvatskoj, a i nekoliko godina nakon operacije Oluja, ovaj spomenik niko nije obilazio, niti je služen parastos srpskim žrtvama.

Tek 2000. godine počinje obeležavanje stradanja i sećanja na ovaj zločin. Hrvatski desničari su pokušali sprječiti održavanje komemorativnog skupa za žrtve antifašizma, kojeg su organizovali Srbi povratnici, pa čak su i mokrili po njemu (Biserka Legradić), ispisivali uvredljive grafite i dr. 5. avgusta 2011. godine, neke osobe, za koje se tvrdi da su članovi HSP iz Čakovca, koji su se vraćali sa proslave operacije Oluje, koja je bila u Kninu taj dan, uništili su spomen-obeležje veljunskim žrtvama.

Vandalizmi

Poslije 1991. u Hrvatskoj se desio čitav niz napada na spomen obilježje žrtvama pokolja. Često je ispisivanje grafita i uriniranje na spomenik.

Vidi još

• Masakr u Gudovcu
• Genocid nad Srbima u Drugom svjetskom ratu
• Koncentracioni logori u NDH
• Dečji logor u Sisku

Literatura

• Jelić-Butić, Fikreta (1977). Ustaše i NDH. Zagreb: Školska knjiga. 
• Goldstein, Ivo (2007). „The Independent State of Croatia in 1941: On the Road to Catastrophe”. Ur.: Ramet, Sabrina P. The Independent State of Croatia 1941-45. New York: Routledge. str. 19—29. ISBN 978-0-415-44055-4. 
• Baić, Dušan (1980). KOTAR VRGINMOST U NO BORBI 1941-1945. Vrginmost: Općinski odbor Saveza boraca NOR-a. Arhivirano iz originala 05. 08. 2019. g. Pristupljeno 09. 10. 2017. 

Spoljašnje veze

• Dokumenti o stradanju Srba - „UG Jadovno 1941"
• „Crna Knjiga - Kontinuitet zločina nad Srbima u XX vijeku“, dokumentarni film, Milan Knežević, Dalibor Josipović, 17. 8. 2011, Pristupljeno 12. 3. 2013.
• Bog i Hrvati, dokumentarni film