Istorija Hrvatske u srednjem veku

Istorija Hrvatske u srednjem veku obuhvata srednjovekovnu istoriju raznih država i pokrajina koje su tokom srednjovekovnog razdoblja, od 6. do 15. veka, postojale na prostorima koji se danas nalaze u okvirima državnih granica savremene Republike Hrvatske, sa težištem na istoriji onih srednjovekovnih država i pokrajina čiji je naziv uključivao i pojam Hrvatske, a to su bile samostalne hrvatske države Kneževina Hrvatska i Kraljevina Hrvatska, kao i potonja ugarska krunovina Kraljevina Dalmacija i Hrvatska.

Srednji vek na području Hrvatske započinje u doba Velike seobe naroda, tokom koje je došlo i do Seobe Slovena. Prve vesti o prisustvu Slovena na prostorima potonje Hrvatske odnose se na 6. vek, a tokom 7. veka na tim područjima se pojavljuju i Hrvati. Vizantijski car Konstantin VII Porfirogenit u svom delu „De administrando imperio“ (O upravljanju carstvom) piše da su Hrvati u 7. veku po nalogu vizantijskog cara Iraklija preseljeni u Galiciju, kako bi branili Vizantiju od Avara, da bi potom u drugoj seobi došli na prostore današnje Hrvatske. Prvih decenija 7. veka, raspadom rodovskog uređenja i ujedinjenja s ostacima Ilira i Kelta, u jednom delu rimske provincije Dalmacije, stvoren je hrvatski savez za borbu protiv Avara. Središte tog područja obuhvatalo je prostor između reke Cetine i planine Velebit i u istriografiji je poznato pod imenom Kneževina Hrvatska. Osim područja Kneževine Hrvatske, postojalo je i područje Posavske kneževine, koje je do kraja 8. veka, do pobede Franaka nad Avarima, bilo pod Avarima. Ova dva područja razvijala su se potpuno odvojeno jedno od drugoga.

Kneževina Hrvatska[uredi | uredi izvor]

Krajem 8. veka, nedugo nakon osvajanja Panonije i uređenja uprave u tim oblastima, Karlo Veliki 799. godine upada u Kneževinu Hrvatsku, koja je pod vizantijskom vlašću, i osvaja je 803. godine nakon dužeg rata. Prvi poznati knez Hrvatske je Višeslav (oko 800. godine). Kneževina Hrvatska je od 828. godine bila podređena kralju Italije. Tokom vladavine kneza Mislava (835—845), Kneževina Hrvatska je postala pomorska sila i sukobila se sa Venecijom. Sukob na moru je okončan 839. godine, ali ne i sukobi na kopnu. 840. godine Mleci napadaju neretljansku mornaricu i bivaju poraženi.

Na Kneževinu Hrvatsku napadaju i Bugari pod vođstvom kneza Borisa, koji je vodio rat (840—860) protiv Hrvata s namerom proširenja svoje države do Jadranskog mora. Pod vođstvom kneza Trpimira (845—864), naslednika kneza Mislava, Kneževina Hrvatska je uspešno odbila Borisa. Trpimir je učvrstio svoju oblast, pa se po franačkom primeru okružio županima.

U međuvremenu, Saraceni (arapski gusari) zauzimaju 840. godine Tarent, a kasnije i Bari, otkuda učestalo napadaju istočni deo Jadrana. Ti napadi su primorali Vizantiju da pojača odbrambene snage na kopnu i moru, a da dalmatinskim gradovima i ostrvima 867. godine dopusti novo vojnopolitičko uređenje i osnivanje vojnoadministrativnog okruga pod imenom Dalmacija. Te godine Vizantija uspeva i da oslobodi i Dubrovnik poslije petnaestomesečne arapske opsade, ali ne uspeva da oslobodi Bari.

Za vreme vladavine kneza Domagoja (864—876) u okviru snaga franačkog kralja Ludovika II, Franci 871. godine uspevaju osvojiti Bari. Učestvovanje kneza Domagoja na strani Franaka u oslobađanju Barija je uznemirilo Vizantiju, koja je još tokom odsustva hrvatskih snaga iz Dalmacije napala i opustošila Neretljane. Tokom tog razdoblja, Kneževina Hrvatska je pojačala i organizovala svoje pomorske snage, što je dovelo do trajnog sukoba s Mletačkom republikom. Naime, prepadi i gusarski napadi na mletačke brodove su učestalo ometali plovidbu mletačkih brodova, što je opet vodilo učestalim sukobima i pregovorima s Mlecima, sve dok se nakon poraza kod Makarske nisu obavezali na plaćanje danka hrvatskom knezu za slobodnu plovidbu uz istočnu obalu Jadranskog mora.

Knez Iljko (876—878), sin kneza Domagoja, počinje polako da se oslobađa uticaja Franaka, koristeći unutrašnji sukob Karolinga s Italijom. Pod njegovim vođstvom, Hrvati su napali 876. godine Karlomanove gradove na zapadnoj istarskoj obali, odakle ih je mletačka mornarica proterala. Na kopnenom delu, na putu između Panonije i Dalmacije, Hrvati su 876/877. godine napali snage donjopanonskog kneza Kocelja, franačkog vazala, i time se oslobodili franačke vrhovne vlasti.

Tokom vladavine kneza Zdeslava (878—879) Dalmacija je došla pod vlast Vizantije. Uz pomoć pape Jovan VIII na vlast 879. godine, prevratom, dolazi prvi priznati hrvatski knez Branimir, dux Croatorum, (879—892), koji je oslobodio Dalmaciju od vizantijske vlasti (osim u gradovima i na ostrvima). Nakon smrti kneza Branimira, za kneza je bio proglašen knez Muncimir, mlađi brat kneza Zdeslava, i najmlađi sin kneza Trpimira, koji je vladao Dalmacijom od 892. do 910. godine.

Kraljevina Hrvatska[uredi | uredi izvor]

Začetnik dinastije Trpimirovića je knez Tomislav (910—928), koji je čim je nasledio kneza Muncimira odbio od svojih granica Mađare, koji su počeli prelaziti Dravu i provaljivati čak i do Jadrana. Tomislav je proširio granice Kraljevine Hrvatske prema severu i time preprečio put Mađarima ka moru. Stupio je u savez s Vizantijom u vremenu agresivnog širenja Bugarske, i na taj način od vizantijskog cara dobio na upravu Dalmaciju. Tomislav se 925. godine proglasio za kralja Hrvata, kojeg je i priznao papa Jovan X. Kraljevina Hrvatska se u 10. veku sastojala od 11 županija i jedne banovine. U svakoj županiji su se nalazili i utvrđeni kraljevi gradovi.

U želji da razbije savez između Hrvatske i Vizantije, bugarski car Simeon je 926. godine napao Hrvatsku sa snagama na čijem se čelu nalazio vojvoda Alogobotura. Uprkos jakih bugarskih snaga, kralj Tomislav, koji je takođe raspolagao jakim vojnim jedinicama, po navodima cara Konstantina VII, ga je porazio najverovatnije negde u bosanskim planinama.

Tokom vladavine Trpimira II (928—935) i Krešimira I (935—945) Hrvatska je uspela da zadrži ranije stečenu moć i dobre odnose s Vizantijom, ali i s papom, dok je za Miroslava (945—949) i Krešimira II (949—969. došlo do unutrašnjih sukoba za presto, gde je ban Pribin ubio Miroslava. Tokom ovog vremena, Hrvatska slabi da se čak i neka njena područja otcepljuju od nje. Iako je kralj Mihajlo Krešimir II uspeo donekle obnoviti hrvatsku moć, Vizantija ponovno uspostavlja svoju vlast nad dalmatinskim gradovima i ostrvima.

Nakon smrti Krešimira II na prestolu ga nasleđuje njegov sin Stjepan Držislav (969—997) koji neguje dobre odnose s Vizantijom, pa mu Vizantija ponovno vraća upravu nad dalmatinskim gradovima i ostrvima, i on se kruniše za kralja Hrvatske i Dalmacije. Nakon smrti kralja Stjepana, iskoristivši unutrašnje sukobe nastale borbom za vlast između Stjepanovih sinova Svetoslava, Krešimira i Gojslava, posle 10 godina mira, ojačana Venecija uskraćuje plaćanje ceha hrvatskom kralju i neretljanskom knezu za plovidbu i počinje ponovni sukob s hrvatskim kraljem Svetoslavom Suronjom (997—1000) na moru. Tu zauzetost hrvatskog kralja koristi i slovenski car Samuilo koji prodire u Hrvatsku do Zadra i bezuspešno napada vizantijske gradove u južnom primorju, a dalmatinski gradovi i ostrva dolaze pod mletačku vlast. Mletački dužd Petar Orseol 1000. godine pomorskom akcijom preotima od Hrvata Dalmaciju od Krka do Dubrovnika. Prvo su mu se predali severna dalmatinska ostrva i Zadar, a pošto je ojačao svoje snage i romanskim jedinicama iz dalmatinskih gradova, predaju se i Trogir i Split, dok silom zauzima neretljansku Korčulu, Lastovo i Biograd. Na taj su način Mleci uspostavili vlast nad pomorskim gradovima na istočnoj obali Jadranskog mora, a Petar Orseol se prozvao dux Dalmatiae.

Unutrašnji sukobi u 10. stoleću dovode i do raslojavanja hrvatskog društva. Župane zamenjuju kraljeve pristalice, koji dobijaju zemljišne posede oduzete pobeđenim velikašima i rodovima i hrvatsko društvo dobija feudalno uređenje. Od slobodnih seljaka nastaju zavisni kmetovi, nastanjeni na posedima feudalnih velikaša, koji ujedno i prestaju biti vojnici, što slabi vojnu moć Hrvatske.

Tokom celog 11. veka hrvatski kraljevi pokušavaju da vrate Dalmaciju pod svoju vlast. Kralj Krešimir III (1000—1030) uspeva na severu povratiti neke gradove, kojim je 1018. godine Venecija opet ovladala, a na jugu Krešimir nakon što je uspostavio vlast nad gradovima biva poražen od langobardskog kapetana Vasilija Bojoana. Tada je verovatno Dalmacija bila podeljena u dva područja: severno sa središtem u Zadru i južno sa središtem u Dubrovniku.

Krešimirov sin Stjepan I (1030—1058), stopama svoga oca, tokom svoje vladavine takođe nastoji da ovlada dalmatinskim gradovima. U tom cilju uspeva privoleti neretljanskog kneza da uđe u sastav hrvatske države posle 1050. godine. Njegova vlast stalno jača i od malih župa se uspevaju stvoriti veće teritorijalne i upravne oblasti, na čelu kojih se nalaze banovi u Slavoniji i Primorju. Središta županija se oblikuju u utvrđene gradove na čijem se čelu nalazi župan.

To stalno jačanje hrvatske države nastavlja se i nakon smrti Stjepana I. Kralj Petar Krešimir IV (1058—1074) biva činjenično i priznat od vizantijskog cara za vladara dalmatinskih gradova, pri čemu gradovi zadržavaju svoju samostalnost, a kralju plaćaju naknadu za mir s delom lučke carine uz obavezu podrške u ratu s brodovima. Tokom vladavine kralja Petra Krešimira IV, najmoćnijeg hrvatskog vladara, Hrvatska je ovladala velikim područjem. Zbog njegovog dopuštanja mešanja u unutrašnje stvari hrvatske države rimskoj kuriji, s oštrim posledicama za glagoljaše, dolazi do ponovnih unutrašnjih sukoba unutar hrvatske države, zbog kojih Hrvatska 1060. godine gubi područje Meranije u Istri. Krešimir je pomogao i ustanak balkanskih Slovena 1072. godine protiv vizantijske vlasti, nakon čega se Vizantija odlučuje osvetiti Krešimiru IV i šalje normanskog kneza Amika koji bezuspešno vrši opsadu Raba 1074. godine, ali na neki način uspeva zarobiti kralja Petra Krešimira IV,^[1] zbog čega dolazi do nagodbe i Hrvatska daje Normanima gradove Split, Trogir, Biograd, Nin i Zadar, otkuda ih već sledeće godine proterava Venecija.

Nakon smrti kralja Petra Krešimira IV na presto, posredstvom pape Grgura VII, dolazi bivši ban Dmitar Zvonimir (1075—1089) koji je uspostavio vlast u celoj Dalmaciji i obavezao se papi na službu i učestvuje u normansko – vizantijskom ratu (1081—1085) protiv vizantijskog cara i Venecije,^[1] prevozeći normanske jedinice kroz Otrantska vrata, u osvajanju Drača i pomorskim borbama uz obale Albanije i Grčke. Zbog toga Vizantija 1085. godine prenosi svoje pravo Dalmacije na Veneciju, koje će biti ostvareno tek nakon njegove smrti. Za njegove vladavine, feudalni odnosi u Hrvatskoj su unapređeni. Kao i u zapadnim evropskim državama tog vremena, i u Hrvatskoj se uvode novi nazivi komes i baron za župane i dvorske dostojanstvenike, a vlastelin za plemiće. Hrvatski presto je premešten u Knin, a i uticaj crkve jača. Međutim stalna borba za dalmatinske gradove, ali i unutrašnji sukobi za presto oslabili su sredstva i snagu države, što je opet dovelo do povećanih potraživanja od naroda. Veći porez je uzrokovao otpor među slobodnjacima i rodovskim plemstvom. Narod je bio nezadovoljan ratovanjem za interese pape izvan zemlje, pa je Zvonimir na saboru kod Knina 1089. godine ubijen.

Zvonimira na prestolu je nasledio poslednji Trpimirović, Stjepan II (1089—1091). Na stvorene uslove još za vreme Zvonimira, Stjepan II nije mogao mnogo uticati. Naime, u Hrvatskoj kraljevini je izbio unutrašnji sukob radi nasleđa. Zvonimirova udovica, kraljica Jelena Lijepa se povukla u Slavoniju i uz pristanak dalmatinskih gradova pozvala svog brata, ugarskog kralja Ladislava, da zauzme Hrvatsku, koji je bez otpora 1091. godine ovladao oblašću zapadno od Gvozda, a u svom pohodu prema moru naišao samo na neorganizovani otpor. Vizantijski car Aleksije Komnin, kome taj prodor Mađara u Hrvatsku nije odgovarao, podstakao je svoje saveznike, Kumane, da napadnu Mađarsku, na šta se Ladislav morao povući iz Hrvatske. U Hrvatskoj je ostavio svog nećaka, Almoša. Hrvatsko rodovsko plemstvo je izabralo za kralja Petra Svačića (1093—1097), koji je proterao Almoša iz Hrvatske i uspeo ponovno nakratko ujediniti Hrvatsku. Nakon smrti ugarskog kralja Ladislava, na ugarski presto dolazi njegov najstariji nećak Koloman, koji posle pomirenja s papom Urbanom II, 1097. godine ponovno kreće na Hrvatsku. Koloman je upao preko Drave i porazio Hrvate u bici kod Gvozda (Petrova gora), gde je i kralj Petar, poslednji narodni vladar, poginuo, a Koloman je prodro do Biograda.

Nakon smrti Petra Svačića, Koloman se morao okrenuti ratu protiv Rusa i Kumana u Galiciji 1099. godine, što su iskoristili Hrvati i potisnuli Mađare iz Hrvatske. Koloman ponovo 1102. godine prelazi preko Drave i u Hrvatskoj sklapa nagodbu sa 12 starešina hrvatskih plemena (Pacta Conventa), koji ga biraju za kralja Hrvatske i Dalmacije u Biogradu, čime je Hrvatska izgubila svoju nezavisnost i ušla je u uniju s Mađarskom, pri čemu je ipak zadržala neka obeležja državnosti. Koloman se obavezao na održavanje hrvatskog Sabora i oslobođenje od poreza i nesmetano posedovanje većih zemljišnih poseda za hrvatske vlasteline, ali su hrvatski vladari izgubili svoje brodove i morali su kralju na kraljev poziv da o svom trošku šalju svoje jedinice. Pakta konventa se često spominje u istorijskim izvorima, a predstavlja običan falsifikat, što je dokazala hrvatska istoričarka Nada Klaić u knjizi „Pakta konventa ili tobožnji ugovor izmežu plemića dvanaestoro plemena i kralja Kolomana 1102.“. Dokazano je da je Pakta konventa falsifikat iz 14. veka nađen na zagrebačkom Kaptolu.^[2]^[3] Ekspertiza rječnika i papira je to potvrdila.

Zabrana braka sa daljim rođacima koju je nametnula rimokatolička crkva naišla je na teške kritike i otpor u tadašnjem hrvatskom društvu, što je dovelo i do raskola u hrvatskoj crkvi.^[4] Delegacija koju je predvodio bradati sveštenik Vuk sastala se početkom 12. veka sa papom Honorijem II, kako bi razgovarali o tadašnjim pitanjima, poput upotrebe slovenskog jezika u crkvenim obredima u Hrvatskoj, što je papi i sinodu predstavljalo izrazit problem.^[4]

Posavska kneževina[uredi | uredi izvor]

Pojava prvog slovenskog kneza datira krajem 8. veka, kad su Franci, pošto su osvojili Italiju i pokorili Karantaniju i Bavarsku, počeli rat s Avarima i uništili njihovu prevlast u Podunavlju. Tada je knez Vojnomir (796) napustio Avare i priključio se Francima, koji su od tog područja, između reka Save, Drave i Dunava, napravili posebnu upravnu oblast na čelu s domaćim knezom, ali pod nadzorom furlanskog markgrofa. Tada je i započeto pokrštavanje Panonskih Slovena pod nadzorom Akvilejske patrijaršije.

Zbog osvajanja dalmatinskih gradova početkom 9. veka Vizantija je zaratila s Karlom Velikim i tek sa Ahenskim mirom (812. godine), uspela je da povrati dalmatinske gradove i ostrva, dok su Istra i kopneni delovi Dalmacije pripale Karlu Velikom. Tek nakon smrti Karla Velikog 814. godine, ali i zbog nasilja vršenog od strane Franaka i mešanja u unutrašnju upravu kneževina, narod Posavske kneževine, pod vođstvom kneza Ljudevita Posavskog, se 819. godine pobunio. Pobuni su se priključili i Sloveni Donje Panonije, severno od Drave. Po nalogu Franačkog državnog sabora, markgrof Kadaloh je upućen u Posavsku kneževinu, gde biva poražen, a knezu Ljudevitu Posavskom se pridružuju timočki i alpski Sloveni. Kada je markgrof Balderih napao alpske Slovene, Ljudevit Posavski je pokušao da im pomogne, ali je odbačen odmah negde s reke Drave. U međuvremenu je dalmatinski knez Borna (810—821) po zahtevu Franaka ušao u Posavsku kneževinu gde ga je na reci Kupi, kod Siska porazio Ljudevit, nakon čega je ušao u Kneževinu Hrvatsku. Borna je, pokušavajući da izbegne otvoreni sukob, nastavio da vodi borbu s Ljudevitom prepadima, što je rezultovalo povlačenjem Ljudevita iz Kneževine Hrvatske, ali i izlazak te države iz sukoba.

Franci su 820. godine počeli jak napad na Ljudevita iz tri pravca, opustošili i opljačkali područje Posavske kneževine. Kako su se Ljudevit i narod povukli u šume, Franci su ponovili napade 821. i 822. godine, ali bez uspeha. Tek kada se Ljudevit sa svojim snagama povukao kod srpskog kneza u Dalmaciju u kojoj su Srbi činili većinu stanovništva, osvojena je cela Posavska kneževina, koja je sve do kraja 9. stoleća ostala poslušna kneževina. Bežeći ispred Franaka, Ljudevit je, priča franački analist, pobegao Srbima, „za koji se narod kazuje da zauzima velik deo Dalmacije“. To je 822. godine prvi sasvim nesumnjiv pomen srpskog imena u ovim krajevima Balkana. „Dalmacija“, u koju je Ljudevit pobegao, bila je današnja Bosna, koja je, gotovo cela, pripadala toj staroj geografskoj oblasti. Prema navodima hrvatske istoričarke Nade Klaić Ljudevit je najverovatnije otišao dolinom Une u okolinu Srba. Srem i Istočna Slavonija su pale pod vlast Bugara (827—845), a potom pod vlast Donjopanonske markgrofovije. Poslednji panonski knez, Braslav (896), poginuo je u borbi protiv Mađara koji su bili naselili srednje Podunavlje.

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

^ ^a ^b Rani Srednji Vijek, Pristupljeno 8. 4. 2013.
^ Bellamy 2003, str. 37.
^ Klemenčič & Žagar 2004, str. 16.
^ ^a ^b Dvornik, Francis (1970). Byzantine mission among the Slavs. Rutgers University Press. str. 241. ISBN 0813506131.

Literatura[uredi | uredi izvor]

Bellamy, Alex J. (2003). The Formation of Croatian National Identity: A Centuries-old Dream. Manchester University Press. str. 37—. ISBN 978-0-7190-6502-6.
Klemenčič, Matjaž; Žagar, Mitja (2004). The Former Yugoslavia's Diverse Peoples: A Reference Sourcebook. ABC-CLIO. str. 16—. ISBN 978-1-57607-294-3.
Karbić, Damir (2004). „Šubići Bribirski do gubitka nasljedne banske časti (1322)”. Zbornik Odsjeka za povijesne znanosti Zavoda za povijesne i društvene znanosti Hrvatske akademije znanosti i umjetnosti. 22: 1—26.
Klaić, Vjekoslav (1905). „O krunisanju ugarskih Arpadovića za kraljeve Dalmacije i Hrvatske (1091-1207)”. Vjesnik Hrvatskoga arheološkoga društva. 8: 107—117.
Klaić, Vjekoslav (1905). „Hrvatsko kraljevstvo u XV. stoljeću i prvoj četvrti XVI. stoljeća (1409-1526)”. Vjesnik Hrvatskoga arheološkoga društva. 8: 129—147.
Omrčanin, Ivo (1984). Military History of Croatia. Dorrance.
Sedlar, Jean W. (1994). East Central Europe in the Middle Ages, 1000-1500. Seattle: University of Washington Press.
Szoldos, Attila (1998). „Hrvatska i Slavonija u kraljevstvu Arpadovića”. Povijesni prilozi. 17: 287—296.
Thomas of Split (2006). History of the Bishops of Salona and Split: Historia salonitanorum atque spalatinorum pontificum. Budapest: Central European University Press.
Fine, John Van Antwerp Jr. (1991) [1983]. The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press.
Fine, John Van Antwerp Jr. (1994) [1987]. The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press.
Fine, John Van Antwerp Jr. (2005). When Ethnicity did not Matter in the Balkans: A Study of Identity in Pre-Nationalist Croatia, Dalmatia, and Slavonia in the Medieval and Early-Modern Periods. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press.
Curta, Florin (2006). Southeastern Europe in the Middle Ages, 500–1250. Cambridge: Cambridge University Press.

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

[Crohis-1] Rani Srednji Vijek, Pristupljeno 8. 4. 2013.

[FOOTNOTEBellamy200337-2] Bellamy 2003, str. 37.

[FOOTNOTEKlemenčičŽagar200416-3] Klemenčič & Žagar 2004, str. 16.

[#1-4] Dvornik, Francis (1970). Byzantine mission among the Slavs. Rutgers University Press. str. 241. ISBN 0813506131.

[1]

[2]

[3]

[4]