Poljska u ranom srednjem veku

Mapa Poljske 1757, Tobijas Majer

Najvažnija pojava koja se odigrala u zemljama Poljske u ranom srednjem veku, kao i u drugim delovima srednje Evrope, bio je dolazak i trajno naseljavanje zapadnoslovenskih ili lehitskih naroda. Slovenske migracije na prostore savremene Poljske počele su u drugoj polovini 5. veka nove ere, oko pola veka nakon što su ove teritorije napustila germanska plemena bežeći od Huna. Prvi talasi nadolazećih Slovena naselili su se u blizini gornjeg toka Visle i na drugim mestima u zemljama današnje jugoistočne Poljske i južne Mazovije. Dolazeći sa istoka, iz gornjeg i srednjeg regiona reke Dnjepar, doseljenici su prvenstveno dolazili iz zapadnog ogranka ranih Slovena poznatih kao Sklaveni, a od njihovog dolaska klasifikovani su kao Zapadni Sloveni i Lehiti, koji su najbliži preci Poljaka.

Odatle se novo stanovništvo raspršilo na sever i zapad tokom 6. veka. Sloveni su živeli od uzgoja useva i uglavnom su se bavili zemljoradnjom, ali su se bavili i lovom i sakupljanjem jestivih biljaka i životinja iz divljine. Seobe su se dešavale kada su se dešavale destabilizujuće invazije talasa ljudi i vojski sa istoka, kao što su Huni, Avari i Mađari, na istočnu i srednju Evropu. Ovo kretanje slovenskih naroda prema zapadu delimično je olakšano prethodnim iseljavanjem germanskih naroda ka sigurnijim oblastima zapadne i južne Evrope. Doseljeni Sloveni su formirali razne male plemenske organizacije počev od 8. veka, od kojih su se neke kasnije udružile u veće, državne. Počev od 7. veka, ove plemenske jedinice su izgradile mnoge utvrđene objekte sa zemljanim i drvenim zidovima i nasipima. Neki od njih su bili razvijeni i naseljeni, drugi su imali veoma veliku praznu površinu unutar zidina.

Do 9. veka, Zapadni Sloveni su naselili baltičku obalu u Pomeraniji, koja se kasnije razvila u trgovačku i vojnu silu. Duž obale su se nalazili ostaci skandinavskih naselja. Najvažnije od njih je verovatno bilo trgovačko naselje i pomorska luka Truso, koja se nalazila u Pruskoj. Sama Pruska je bila relativno nezahvaćena slovenskim migracijama i ostala je naseljena baltičkim starim Prusima. U isto vreme, pleme Vislana sa sedištem u Krakovu i okolini, kontrolisalo je veliko područje na jugu, koje su razvili i utvrdili sa mnogim uporištima.

Tokom 10. veka, lehitski zapadni Poljani (Polanie, „ljudi otvorenih polja“) su se pokazali od odlučujućeg istorijskog značaja. Prvobitno smešteni u centralnoj poljskoj niziji oko Gieča, Poznanja i Gnjezna, Poljani su prošli kroz period ubrzane izgradnje utvrđenih naselja i teritorijalnog širenja počev od prve polovine 10. veka. Pod vojvodom Mješkom I iz dinastije Pjasta, proširena poljska teritorija je preobraćena u hrišćanstvo 966. godine, što se generalno smatra rođenjem poljske države. Savremeni nazivi carstva, „država Mješko“ ili „država Gnjezno“, ubrzo su odbačeni u korist „Poljske“, što je prevod plemenskog imena Poljana. Dinastija Pjasta će nastaviti da vlada Poljskom do kasnog 14. veka.

Poreklo slovenskih naroda

Slovenski počeci Poljske

Poreklo slovenskih naroda, koji su na poljske zemlje stigli početkom srednjeg veka kao predstavnici praške kulture, sežu do kijevske kulture, koja se formirala početkom 3. veka nove ere i genetski je izvedena iz post-zarubinskog kulturnog horizonta i sama je bila jedna od kasnijih post-zarubinskih kulturnih grupa. Takav etnogenetski odnos je očigledan između velikog stanovništva kijevske kulture i ranih (6.–7. vek) slovenskih naselja u bazenima Odre i Visle, sa prekidom između ovih slovenskih naselja i starijih lokalnih kultura u istom regionu, koji su prestali da postoje, počev od 400–450. godine nove ere.

Zarubinska kultura

Srednje i istočnoevropske kulture oko 100 n.e. Zarubinska kultura je prikazana kako se širi u post-zarubinski horizont (crveno), oblast gde se smatra da su se formirali proto-slovenski narodi.

Krug zarubinske kulture, koji je postojao otprilike od 200. p. n. e. do 150. godine n.e, prostirao se duž srednjeg i gornjeg Dnjepra i njegove pritoke reke Pripjat, ali je ostavio i tragove naseljavanja u delovima Polesja i gornjeg bazena reke Bug. Zarubinska kultura se razvila iz milogradske kulture u severnom delu svog opsega i od lokalnog skitskog stanovništva u južnijem delu. Zarubinska kultura i njeni počeci bili su umereno pod uticajem latenske kulture i civilizacijskih centara područja Crnog mora (trgovina sa grčkim gradovima je davala uvozne artikle) u ranijim fazama, ali ne mnogo pod rimskim uticajem kasnije, a shodno tome i njen ekonomski razvoj je zaostajao za drugim kulturama ranog rimskog perioda. Praktikovana je kremacija tela, sa ljudskim ostacima i pogrebnim darovima, uključujući metalne ukrase, malog broja i ograničene raznolikosti, stavljanih u jame.

Kijevska kultura

Potekla iz post-zarubinskih kultura i često smatrana najstarijom slovenskom kulturom, kijevska kultura je funkcionisala tokom kasnijih rimskih perioda (kraj 2. do sredine 5. veka) severno od ogromnih teritorija Černjahovske kulture, unutar gornjeg i srednjeg bazena reka Dnjepar, Desne i Sejm. Arheološke kulturne karakteristike kijevskih lokaliteta pokazuju da je ova kultura identična ili veoma kompatibilna (predstavlja isti kulturni model) sa onom slovenskih društava iz 6. veka, uključujući naselja na teritoriji današnje Poljske. Kijevska kultura je poznata uglavnom iz naselja; grobnice, uključujući jamske grobove, su malobrojne i slabo opremljene. Nije pronađeno mnogo metalnih predmeta, uprkos poznatoj autohtonoj proizvodnji gvožđa i preradi drugih metala, uključujući tehnologiju premazivanja emajlom. Glinene posude izrađivane su bez grnčarskog točka. Kijevska kultura predstavljala je srednji nivo razvoja, između kultura srednjoevropskih i društava šumskih zona istočnog dela kontinenta. Kijevska kultura i srodne grupe značajno su se proširile nakon 375. godine nove ere, kada su ostrogotsku državu, i šire govoreći černjahovsku kulturu, uništili Huni. Ovaj proces je dodatno olakšan i ubrzan, uključivši u to vreme kulture potomaka Kijeva, kada se sredinom 5. veka raspala i sama hunska konfederacija.

Pisani izvori

Istočnu kolevku Slovena direktno potvrđuje i pisani izvor. Anonimni autor poznat kao kosmograf Ravene (oko 700.) imenuje Skitiju, geografsku oblast koja obuhvata ogromna područja istočne Evrope, kao mesto „gde su generacije Sklavena imale svoje početke“. Skitija, koja se „daleko proteže i širi“ u istočnom i južnom pravcu, imala je na zapadnom kraju, kao što se vidi u vreme Jordanesovog pisanja (prva polovina do sredine 6. veka) ili ranije, "Nemce i reku Vislu". Jordanes Slovene smešta u Skitiju takođe.

Alternativna tačka gledišta

Prema alternativnoj teoriji, popularnoj u ranijem 20. veku i još uvek zastupljenoj danas, srednjovekovne kulture na području moderne Poljske nisu rezultat masovne imigracije, već su nastale iz kulturne tranzicije ranijih autohtonih populacija, koje bi se trebale smatrati ranim Slovenima. Ovo shvatanje je uglavnom odbačeno, pre svega zbog perioda arheološkog diskontinuiteta, tokom koga su naselja izostala ili su bila retka, kao i zbog kulturološke nekompatibilnosti kasnoantičkih i ranosrednjovekovnih lokaliteta.

Članak iz 2011. o ranim zapadnim Slovenima navodi da je prelazni period (relativne depopulacije) teško arheološki proceniti. Neki veruju da je kasnoantička „germanska“ populacija napustila istočnu centralnu Evropu i da je zamenjena Slovenima koji dolaze sa istoka, drugi vide „germanske“ grupe kao one koje ostaju i postaju, ili već postoje, Sloveni. Sadašnja arheologija, kaže autor, „nije u stanju dati zadovoljavajući odgovor i verovatno su oba aspekta odigrala ulogu“. Lokalni jezici u regionu ne mogu se identifikovati arheološkim istraživanjima, a genetska evaluacija ostataka kremacijskih sahrana nije bila moguća.

Slovenska diferencijacija i ekspanzija; Praška kultura

Koločinska kultura, Penkovka kultura i kultura Prag–Korčak

Konačni proces diferencijacije kultura prepoznatih kao ranoslovenske, koločinske kulture (na teritoriji kijevske kulture), penkovske kulture (Anti) i praško-korčačke kulture, odvija se krajem 4. i 5. veka naše ere. Iza horizonta post-Zarubinaca, rani Sloveni koji su se širili su zauzeli veći deo teritorija Černjahovske kulture i kulture Dačanskih Karpatskih Tumula. Kako nisu svi raniji stanovnici iz tih kultura napustili ovo područje, verovatno su uneli neke elemente u slovenske kulture.

Praška kultura se razvila u zapadnom delu slovenske ekspanzije u slivovima srednjeg Dnjepra, Pripjata i gornjeg Dnjestra do Karpata i u jugoistočnoj Poljskoj, odnosno u bazenu gornje i srednje Visle. Ova kultura je bila odgovorna za najveći deo rasta u 6. i 7. veku, a do tada je obuhvatala i sliv srednjeg Dunava i srednje Labe. Praška kultura vrlo verovatno odgovara Sklavenima o kojima govori Jordanes, čiju oblast je opisao kao da se prostire na zapad do izvora Visle. Ljudi penkovske kulture naseljavali su jugoistočni deo, od Severskog Donjeca do donjeg Dunava (uključujući i region gde su bili Anti, a koločinska kultura se nalazila severno od istočnije oblasti penkovske kulture (sliv Gornjeg Dnjepra i Desne). Korčak tip označava istočni deo praško-korčačke kulture, koji je bio nešto manje direktno zavisan od matične kijevske kulture nego njene dve sestrinske kulture zbog svoje zapadne ekspanzije. Slovenska naselja iz ranog 6. veka pokrivala su površinu tri puta veću od Kijevskog kulturnog regiona stotinak godina ranije.

Rana naselja, privreda i sahranjivanja u Poljskoj

Slovenske arheološke kulture oko 700. n.e.

U Poljskoj, najranija arheološka nalazišta koja se smatraju slovenskim obuhvataju ograničen broj naselja iz 6. veka i nekoliko izolovanih grobnica. Materijal koji je tamo prikupljen sastoji se uglavnom od jednostavne, ručno oblikovane keramike, tipične za čitav ranoslovenski prostor. Na osnovu različitih varijanti ovih osnovnih glinenih posuda i retkih ukrasa izdvajaju se tri kulture. Najveće od najranijih slovenskih naselja (praške kulture) u Poljskoj koje je podvrgnuto sistematskim istraživanjima nalazi se u Bahoržu, okrug Žešov, i datira iz druge polovine 5. do 7. veka. Sastojalo se od 12 skoro kvadratnih, delimično ukopanih kuća, svaka površine od 6,2 do 19,8 (u proseku 14,0) kvadratnih metara. U uglu je obično bila postavljena kamena peć, što je tipično za slovenske kuće tog perioda, ali se sreću i glinene peći i centralno locirana ognjišta. U okolini je otkriveno i 45 novijih kuća drugačijeg tipa od 7./8. do 9./10. veka.

Slabo razvijeno zanatstvo i ograničeni resursi za obradu metala karakteristični su za zajednice svih ranih slovenskih kultura. Nije bilo većih centara za proizvodnju gvožđa, ali su bile poznate tehnike livenja metala; među metalnim predmetima koji se povremeno nalaze su gvozdeni noževi i udice, kao i bronzani ukrasni predmeti (kao što se može naći u nalazima iz 7. veka u Haćki, okrug Bjelsk Podlaski, na mestu jednog od najranijih utvrđenih naselja). Sadržaji tipičnih malih otvorenih naselja takođe obično uključuju razno posuđe od kamena, roga i gline (uključujući tegove koji se koriste za tkanje). Naselja su bila raspoređena kao skupovi koliba duž dolina reka ili potoka, ali iznad nivoa poplava, obično su bila nepravilna i okrenuta prema jugu. Kuće sa drvenim okvirom ili stubovima, pokrivene slamnatim krovom, imale su svaku stranu dužine od 2,5 do 4,5 metara. Tražile su se plodne nizije, ali i šumovita područja sa raznovrsnim biljnim i životinjskim okruženjem. Naselja su bila samostalna; rani Sloveni su funkcionisali bez značajnije trgovine na daljinu. Grnčarski točkovi su korišćeni od početka 7. veka. Neka sela veća od nekoliko domova otkrivena su u regionu Krakov - Nova Huta od 6. do 9. veka, na primer kompleks od 11 naselja na levoj obali Visle u pravcu Igolomije. Originalni nameštaj slovenskih koliba teško je utvrditi, jer je oprema često bila napravljena od materijala kao što su drvo, koža ili tkanine. Na pojedinim lokacijama pronađene su samostojeće peći sa kupolom od gline za pečenje hleba. Još jedan veliki kompleks naselja iz 6. do 9. veka postojao je u blizini Glogova u Šleskoj.

Slovenski narod je svoje mrtve kremirao, vekovima tipično za stanovnike svog kraja. Sahranjivanja su obično bila pojedinačna, grobovi grupisani u mala groblja, a pepeo je češće stavljan u jednostavne urne nego u udubljenja u zemlji. Broj pronađenih groblja je mali u odnosu na poznatu gustinu naselja. Ekonomija proizvodnje hrane zasnivala se na gajenju prosa i pšenice, lovu, ribolovu, sakupljanju i stočarstvu (u manjem obimu uzgajane su svinje, ovce i koze).

Geografska ekspanzija u Poljskoj i srednjoj Evropi

Najraniji slovenski doseljenici sa istoka stigli su u jugoistočnu Poljsku u drugoj polovini 5. veka, tačnije u sliv reke San, zatim u gornje oblasti Visle, uključujući oblast Krakova i dolinu Novog Sonča. Pojedinačna rana nalazišta poznata su i u okolini Sandomježa i Lublina u Mazoviji i Gornjoj Šleskoj. Nešto mlađe koncentracije naselja otkrivene su u Donjoj Šleskoj. U 6. veku naseljavaju se navedene oblasti. Krajem ovog veka, ili početkom 7. veka, slovenski došljaci su stigli u Zapadnu Pomeraniju. Prema vizantijskom istoričaru Teofilaktu Simokati, Sloveni zarobljeni u Carigradu 592. godine imenovali su priobalno područje Baltičkog mora kao mesto odakle potiču.

Od tog vremena i u narednim decenijama, Zapadna Pomeranija, plus deo Velike Poljske, Donje Šleske i neke oblasti zapadno od srednje i donje reke Odre činili su kulturnu grupu Sukov-Đeđice. Njeno poreklo je predmet rasprave među arheolozima. Prva naselja se javljaju početkom 6. veka i ne mogu biti direktno izvedena iz bilo koje druge slovenske arheološke kulture. Otkrivaju se izvesne sličnosti sa artefaktima grupe pševorske kulture. Prema naučnicima kao što su Siedov, Kurnatovska i Brzostovic, to bi mogao biti direktan nastavak pševorske tradicije. Prema alohtonistima, ona predstavlja varijantu praške kulture i smatra se njenom mlađom etapom. Grupa Sukov-Đeđice pokazuje značajne idiosinkrazije, jer u njenom rasponu nisu pronađeni grobovi i (tipično za ostatak slovenskog sveta) pravougaoni stanovi postavljeni delimično ispod nivoa zemlje.

Ovaj poseban obrazac ekspanzije na zemlje Poljske, a zatim i Nemačke bio je deo velike slovenske migracije tokom 5-7. veka iz istočnih zemalja u razne zemlje centralne i jugoistočne Evrope. Drugi put iz 6. veka, južniji, vodio je prašku kulturu Slovena preko Slovačke, Moravske i Češke. Sloveni su stigli i do istočnih Alpa i naselili slivove Labe i Dunava, odakle su se preselili na jug da bi zauzeli Balkan sve do Peloponeza.

Antički i rano-srednjovekovni pisani izveštaji o Slovenima

Pored baltičkih Veneta (Veneda), antički i srednjovekovni autori govore o istočnoevropskim, odnosno slovenskim Venetima. Iz Tacitovog opisa u Germaniji može se zaključiti da su njegovi „Veneti” verovatno živeli oko bazena srednjeg Dnjepra, što bi u njegovo vreme odgovaralo protoslovenskoj zarubinskoj kulturnoj sferi. Jordanes, za koga su Veneti značili Sloveni, pisao je o borbama između Ostrogota i Veneta koje su se vodile u trećoj četvrtini 4. veka u današnjoj Ukrajini. U to vreme, Veneti bi stoga bili ljudi kijevske kulture. Veneti su u to vreme su bili pod gotskim kraljem Ermanarikom. Jordanesov opis „mnogoljudne rase Veneta“ iz 6. veka uključuje naznake njihovih naselja u oblastima blizu severnog grebena Karpatskih planina i koje se odatle protežu „skoro beskrajno“ na istok, dok u zapadnom pravcu dolaze do izvora Visle. Tačnije, on označava oblast između Visle i donjeg Dunava kao zemlju Sklavena. „Oni imaju močvare i šume za svoje gradove“, dodao je sarkastično. „Najhrabriji od ovih naroda“, Anti, naselili su zemlje između Dnjestra i Dnjepra. Veneti su bili treća slovenska grana na neodređenoj lokaciji (najverovatnije koločinske kulture), kao i ukupna oznaka za celokupnost slovenskih naroda, koji „iako su izdanaci iz jednog roda, sada imaju tri imena“.

Prokopije u De Bello Gothico locirao je „nebrojena plemena Ante“ još istočnije, iza Dnjepra. Zajedno sa Sklavenima govorili su istim jezikom, "nečuveno varvarskim". Prema Jordanesu, nacija Heruli je 512. putovala preko svih teritorija naroda Sklavena, a zatim zapadno odatle kroz veliko prostranstvo nenaseljenih zemalja, pošto su Sloveni trebalo da nasele zapadne i severne delove Poljske u decenijama koje slede. Sve navedeno je u dobroj saglasnosti sa nalazima današnje arheologije.

Vizantijski pisci su Slovene malo cenili zbog jednostavnog života koji su vodili, kao i zbog njihovih navodno ograničenih borbenih sposobnosti, ali su u stvari već početkom 6. veka predstavljali pretnju podunavskim granicama Carstva, gde su vodili pljačkaške pohode. Prokopije, anonimni autor Strategikona, i Teofilakt Simokata opširno su pisali o tome kako se vojno obračunati sa Slovenima, što sugeriše da su oni postali veliki protivnici. Jovan Efeski zapravo ide toliko daleko da u poslednjoj četvrtini 6. veka kaže da su Sloveni naučili da vode rat bolje od vizantijske vojske. Balkansko poluostrvo je zaista ubrzo bilo preplavljeno slovenskim osvajačima tokom prve polovine 7. veka pod carem Iraklijem.

Navedeni autori daju različite detalje o karakteru, uslovima života, društvenoj strukturi i privrednim aktivnostima ranoslovenskog naroda, od kojih neke potvrđuju i arheološka otkrića u Poljskoj, budući da su slovenske zajednice bile prilično slične po svom rasponu. Njihov jednoobrazni staroslovenski jezik ostao je u upotrebi do 9. do 12. veka, u zavisnosti od regiona. Od grčkih misionara Svetog Ćirila i Metodija iz Soluna, gde su „svi tečno govorili slovenski“, očekivalo se da će moći bez ikakvih poteškoća da komuniciraju u dalekoj Moravskoj kada ih je 863. godine tamo poslao vizantijski vladar.

Invazije Avara u Evropu i njihovo prisustvo u Poljskoj

U 6. veku u srednje Podunavlje doseljavaju se nomadski Avari koji su govorili turkijski jezik. Avari su dva puta (562. i 566–567.) preduzimali vojne pohode protiv Franaka, a njihovi putevi su prolazili kroz poljske zemlje. Avarski poslanici su podmićivali slovenske poglavare iz zemalja koje nisu kontrolisali, uključujući Pomeraniju, da bi obezbedili njihovo učešće u avarskim pohodima, ali osim toga, tačna priroda njihovih odnosa sa Slovenima u Poljskoj nije poznata. Avari su imali izvesno prisustvo ili kontakte u Poljskoj i u 7. i 8. veku, kada su ostavili artefakte u regionu Krakov-Nova Huta i drugde, uključujući i bronzanu dekoraciju pojasa pronađenu u Krakusovskoj humci. Ovaj poslednji predmet, sa prelaza u 8. vek, korišćen je za datovanje same humke.

Plemenska diferencijacija

Naselje u Stradovu (9. vek n.e.), najvećem uporištu u savremenoj Poljskoj

Paganski kultni zid (8—9. vek pre nove ere) u Lisi Gori

Naselja iz 8. veka

Sa završenim velikim smenama stanovništva tokom slovenskih migracija, 8. vek doneo je meru stabilnosti slovenskom narodu naseljenom u Poljskoj. Oko milion ljudi aktivno je koristilo ne više od 20–25% zemljišta; ostalo je uglavnom bila šuma. Naselja, sa izuzetkom nekoliko utvrđenja i kultnih mesta, bila su ograničena na ravničarska područja ispod 350 metara nadmorske visine. Većina sela izgrađenih bez veštačkih odbrambenih objekata nalazila su se unutar dolinskih područja prirodnih vodnih površina. Sloveni su dobro poznavali okolinu vode i koristili su je kao prirodnu odbranu.

Strukture za život i privrednu delatnost bile su raspoređene nasumično ili raspoređene u redove ili oko centralne prazne parcele. Veća naselja su mogla imati preko desetak domaćinstava i u njima je živelo 50 do 80 stanovnika, ali tipičnije je bilo samo nekoliko domova sa najviše 30 stanovnika. Od 7. veka pa nadalje, ranije uobičajene polu-podzemne nastambe su zamenjene zgradama koje su se nalazile u potpunosti iznad površine, ali su se i dalje sastojale od samo jedne prostorije. Kopane su jame za skladištenje i druge namene. Kao i germanski narod pre njih, Sloveni su ostavljali prazna područja između razvijenih oblasti radi odvajanja od tuđinaca i izbegavanja sukoba, posebno duž granica svojih plemenskih teritorija.

Izgradnja gordova

Slovenski narodi oko 8. i 9. veka

Poljska plemena su u svojim malim zajednicama gradila impozantnije građevine od jednostavnih stanova: utvrđena naselja i druge ojačane ograde tipa gord (poljski „gród“). Oni su osnovani na prirodno pogodnim lokacijama za jačanje odbrane počev od kasnog 6. ili 7. veka. Seligi kod Plocka i Haćki su rani primeri. U 8. veku došlo je do velikih građevinskih aktivnosti. Gordovi su bili različito dizajnirani i različitih veličina, od malih do impresivno masivnih. Za ojačavanje perimetra korišćeni su rovovi, zidovi, palisade i nasipi, što je često podrazumevalo i komplikovane zemljane radove pored konstrukcije od drveta i kamena. Gordovi plemenskog perioda bili su nepravilno raspoređeni širom zemlje (manje je bilo većih u Malopoljskoj, ali više manjih u centralnoj i severnoj Poljskoj), i mogli su da pokrivaju površinu od 0,1 do 25 hektara. Imali su jednostavnu ili višesegmentnu arhitekturu i bili zaštićeni utvrđenjima različitih tipova. Neki su bili trajno zauzeti od strane većeg broja ljudi ili od poglavice i njegove kohorte naoružanih ljudi, dok su drugi korišćeni kao utočišta za zaštitu lokalnog stanovništva u slučaju spoljne opasnosti. Počev od 9. veka, gordovi su postali jezgra budućeg urbanog razvoja, privlačeći trgovce svih vrsta, posebno na strateškim lokacijama. Gordovi podignuti u 8. veku su opširno istraženi, na primer oni u Mjendzišvejču (županija Ćešen) i Našacovice (županija Novi Sonč). Poslednji je četiri puta rušen i obnavljan, a konačna rekonstrukcija je završena posle 989. godine.

Monumentalno i tehnički složeno granično zaštitno područje površine preko 3 hektara izgrađeno je oko 770–780. godine u Tšćinici kod Jasla na mestu starog uporišta iz bronzanog doba, verovatno sedišta lokalnog vladara i njegovog garnizona. Tu je pronađeno na hiljade relikvija, uključujući srebrno blago od 600 komada. Gord je nekoliko puta paljen i na kraju uništen tokom prve polovine 11. veka.

Ova veća građevinska delatnost, od sredine 8. veka pa nadalje, bila je manifestacija pojave plemenskih organizacija, novog civilizacijskog kvaliteta koji je predstavljao prilično efikasne protopolitičke organizacije i društvene strukture na novom nivou. One su se zasnivale na ovim utvrđenjima, odbrambenim objektima, za šta su dobar primer vislanski gordovi iz sredine 8. veka i kasnije u Malopoljskoj. Pretnja koja je dolazila od avarske države u Panoniji mogla je da pruži prvobitnu motivaciju za gradnju.

Društvo organizovano u veće plemenske jedinice

Od 8. veka pa nadalje, Sloveni u Poljskoj su se sve više organizovali u veće strukture poznate kao „velika plemena“, bilo putem dobrovoljnog ili prisilnog udruživanja. Stanovništvo se prvenstveno bavilo poljoprivrednim poslovima. Obrađivane su njive i bašte u okviru naselja. Oranje se vršilo volovima i drvenim plugovima ojačanim gvožđem. Paljenje šuma je korišćeno za povećanje obradivih površina, ali i za obezbeđenje đubriva, pošto je pepeo u tom svojstvu trajao nekoliko sezona. Praktikovana je rotacija useva kao i sistem ozimih/prolećih useva. Posle nekoliko sezona eksploatacije, zemljište je ostavljeno u stanju mirovanja da bi povratilo plodnost. Pšenica, proso i raž su bile najvažnije kulture; ostale kultivisane biljne vrste bile su zob, ječam, grašak, pasulj, sočivo, lan i konoplja, kao i stabla jabuke, kruške, šljive, breskve i trešnje u voćnjacima. Počev od 8. veka, svinje su postepeno postale ekonomski važnije od goveda; držane su i ovce, koze, konji, psi, mačke, kokoške, guske i patke. Poljoprivredne prakse Slovena poznate su iz arheoloških istraživanja, koja dokumentuju progresivno povećanje obradivih površina tokom vremena i rezultirajućim krčenjem šuma, i iz pisanih izveštaja Ibrahima ibn Jakuba, jevrejskog putnika iz 10. veka. Ibrahim je opisao i druge karakteristike slovenskog života, na primer korišćenje parnih kupatila. Postojanje banjskih objekata potvrđeno je arheologijom. Anonimni arapski pisac sa početka 10. veka pominje da je slovenski narod pravio alkoholno piće od meda i da su njihova slavlja bila praćena muzikom na lauti, dairama i duvačkim instrumentima.

Sakupljanje, lov i ribolov su i dalje bili neophodni kao izvori hrane i materijala kao što su koža ili krzno. Šuma je takođe korišćena kao izvor građevinskog materijala kao što je drvo. Osim toga, tu su se čuvale divlje šumske pčele, a šuma je mogla da se koristi i kao sklonište. Sve do 9. veka stanovništvo je bilo odvojeno od glavnih centara civilizacije i samodovoljno primitivnom, lokalnom zajednicom i proizvodnjom u domaćinstvu. Specijalizovane zanatlije postojale su samo u oblastima vađenja i prerade gvožđa iz rude i grnčarstva; nekoliko luksuznih predmeta koji su korišćeni bili su iz uvoza. Od 7. veka grnčarskim točkom izrađivala se skromno ukrašena keramika. Zbirke predmeta od 7. do 9. veka pronađene su u Bonikovu i Bruščevu, u okrugu Košćan (gvozdene mamuze, noževi, glinene posude sa nekim ukrasima) i u regionu Krakov-Nova Huta (oružje i pribor u Plešovu i Mogili), među drugim mestima. Slovenski ratnici su tradicionalno bili naoružani kopljima, lukovima i drvenim štitovima. Kasnije su korišćene sekire, a korišćeni su i mačevi tipova popularnih širom Evrope od 7. do 9. veka. Nezavisno od dalekih sila, slovenska plemena u Poljskoj živela su relativno nesmetanim životom, ali po cenu izvesne civilizacijske zaostalosti.

Kvalitativna promena dogodila se u 9. veku, kada su poljskim zemljama ponovo prolazili daleki trgovački putevi. Pomeranija je postala deo baltičke trgovinske zone, dok je Malopoljska učestvovala u trgovini sa podunavskim zemljama. U bazenu Gornje Visle, orijentalni srebrni nakit i arapski novac, često isečeni na komade, ekvivalenti gvozdenog novčića „grzivna“ (onog tipa koji se koristi u Velikoj Moravskoj), pa čak i lanene tkanine služile su kao valuta.

Bazična društvena jedinica bila je osnovna porodica, koju su činili roditelji i njihova deca, koja je morala da stane u stambeni prostor od nekoliko do 25 kvadratnih metara. „Velika porodica“, patrijarhalna, višegeneracijska grupa srodnih porodica sa značenjem srodstva ili klana, imala je opadajući značaj tokom ovog perioda. Veća grupa je bila potrebna u prošlosti (5–7. vek) za poslove krčenja šuma i spaljivanja, kada su zemljoradničke zajednice morale da se sele sa lokacije na lokaciju; u fazi poljoprivrede u 8. veku porodica je bila dovoljna da se brine o svojim oranicama. Postepeno se razvijao koncept vlasništva nad poljoprivrednim zemljištem. Nekoliko ili više klanovskih teritorija bilo je grupisano u komšijsko udruženje, ili „opole“, koje je uspostavilo rudimentarnu samoupravu. Takva zajednica je bila vlasnik pošumljenog zemljišta, pašnjaka, vodenih površina i u okviru nje se odvijala prva organizacija oko zajedničkih projekata i s tim povezanim razvojem političke moći. Veliki i snalažljivi opole mogao bi, proširivanjem svojih poseda, postati proto-državni entitet koji se neprecizno odnosi na pleme. Pleme je bilo najviši nivo ove strukture. Sadržao je nekoliko opola i kontrolisalo je oblast do oko 1500 kvadratnih kilometara.

O najbitnijim pitanjima brinula se opšta skupština svih plemena. Titmar od Merseburga pisao je početkom 11. veka o Veleti, plemenu polapskih Slovena, sa izveštajem da je njihova skupština raspravljala sve dok se svi ne slože, ali je ovu „ratnu demokratiju“ postepeno zamenio sistem vlasti u kojem su plemenske starešine i vladari imali prednost. Ovaj razvoj je omogućio spajanje plemena u „velika plemena“, od kojih će neka pod povoljnim uslovima kasnije postati plemenske države. Komunalna i plemenska demokratija, uz samo-nametnute doprinose članova zajednice, najduže je opstala u malim entitetima i lokalnim teritorijalnim pod-jedinicama. U većim razmerama, ona je bila zamenjena vladavinom sposobnih vođa, a potom i dominantnih porodica, što je na kraju neizbežno dovelo do nasledne tranzicije vrhovne vlasti, obaveznog oporezivanja, itd. Kada je društvena i ekonomska evolucija dostigla ovaj nivo, koncentracija moći je olakšana i omogućena da se održi paralelnim razvojem profesionalne vojne sile (koja se u ovoj fazi naziva "družina") koja je bila na raspolaganju vladaru ili poglavici.

Sahranjivanje i religija

Pogrebni običaji, barem u južnoj Poljskoj, uključivali su podizanje kurgana. Urna sa pepelom postavljana je na humku ili na stub zaboden u zemlju. U tom položaju je malo takvih urni preživelo, što je možda razlog što su slovenska groblja u Poljskoj retka. Svi mrtvi, bez obzira na društveni status, kremirani su i sahranjeni, prema arapskim svedočanstvima (jedno s kraja 9. veka, a drugo iz oko 930. godine). Slovensku pogrebnu praksu ranije je pomenuo i Teofilakt Simokata.

Prema Prokopiju, Sloveni su verovali u jednog boga, tvorca munja i gospodara cele vaseljene, kome su prinošene sve žrtvene životinje (a ponekad i ljudi). Najviši bog se na celom slovenskom prostoru zvao Svarog, ali su se i drugi bogovi obožavali u različitim krajevima u različito vreme, često sa lokalnim imenima. Slavili su se i prirodni objekti kao što su reke, gajevi ili planine, kao i nimfe, demoni, duhovi predaka i drugi duhovi, koji su svi poštovani i umirivani obredima darivanja. Takva verovanja i običaje su kasnije razvila i individualizovala mnoga slovenska plemena.

Sloveni su podizali svetilišta, stvarali statue i druge skulpture, uključujući i četvorolikog Svetovida, čije rezbarije simbolizuju različite aspekte slovenskog kosmološkog modela. Jedan primerak iz 9. veka iz reke Zbruh u modernoj Ukrajini, pronađen 1848. godine, izložen je u Arheološkom muzeju u Krakovu. Mnoge od svetih lokacija i objekata identifikovane su van Poljske, na primer u severoistočnoj Nemačkoj ili Ukrajini. U Poljskoj su istražena mesta verskih aktivnosti u severozapadnoj Pomeraniji, uključujući Ščećin, gde je nekada stajalo troglavo božanstvo, i ostrvo Voli

n, gde su pronađene kultne figurice iz 9. do 11. veka. Arheološki potvrđena kultna mesta i likovi istraženi su i na još nekoliko lokacija.

Razvoji ranih slovenskih i drugih država u 9. veku

Samovo carstvo

Prva slovenska državna celina, carstvo kralja Samoa, prvobitno franačkog trgovca, procvetalo je u blizini Poljske u Češkoj i Moravskoj, delovima Panonije i južnijim oblastima između Odre i Labe tokom perioda 623–658. Samo je postao slovenski vođa pomažući Slovenima da se uspešno brane od avarskih napadača. Ono što je Samo vodio verovatno je bio labav savez plemena, koji se raspao nakon njegove smrti. Slovenska Karantanija, sa središtem u Krnskom Gradu (danas Karnburg u Austriji), bila je više prava država, nastala je verovatno iz jednog dela Samoovog kraljevstva u raspadu, ali je pod domaćom dinastijom trajala tokom 8. veka i postala hristijanizovana.

Velikomoravska i uspostavljanje pisanog slovenskog jezika

Zemlje Zapadnih Slovena kako su navedene u istorijskoj karti koja se često reprodukovala u 20. veku

Veći državotvorni procesi razvijaju se na slovenskim prostorima u 9. veku. Velika Moravska, najistaknutija slovenska država tog doba, nastala je početkom 9. veka južno od moderne Poljske. Prvobitne zemlje Velike Moravske obuhvatale su sadašnju Moravsku i zapadnu Slovačku, plus delove Češke, Panonije i južne oblasti Malopoljske. Slava velikomoravskog carstva postala je u potpunosti očigledna u svetlu arheoloških otkrića; posebno su spektakularne raskošno opremljene grobnice. Međutim, takvi nalazi se ne protežu na zemlje koje sada čine južnu Poljsku. Veliko teritorijalno proširenje Velike Moravske dogodilo se za vreme vladavine Svatopluka I krajem 9. veka. Moravska država propala je sasvim iznenada; 906. godine, oslabljena unutrašnjom krizom i upadima Mađara, potpuno je prestala da postoji.

Godine 831. kršten je Mojmir I, a njegova moravska država ulazi u sastav Bavarske Pasau biskupije. U cilju crkvene i političke nezavisnosti od uticaja Istočne Franačke, njegov naslednik Rastislav je od vizantijskog cara Mihaila III zatražio misionare. Kao rezultat toga, Ćirilo i Metodije su 863. godine stigli u Moravsku i započeli misionarsku delatnost među slovenskim narodom. Da bi ostvarili svoje ciljeve, braća su razvila pisani slovenski bogoslužbeni jezik: staroslovenski, koji je koristio glagoljicu koju su oni stvorili. Oni su na ovaj jezik preveli Bibliju i druge crkvene tekstove i tako postavili osnovu za kasnije slovenske pravoslavne crkve.

Češka država

Pad Velike Moravske stvorio je prostor za širenje češke ili bohemijske države, koja je takođe uključila neke od poljskih zemalja. Osnivača dinastije Pšemislovića, kneza Borživoja, krstio je Metodije po slovenskom obredu tokom kasnijeg dela 9. veka. Njegov sin i naslednik Zbignjev je kršten u Regenzburgu u Latinskoj katoločkoj crkvi, što označava ranu fazu istočno franačkog/nemačkog uticaja u bohemijskim poslovima. Borživojevog unuka kneza Vaclava, budućeg češkog mučenika i sveca zaštitnika, ubio je, verovatno 935. godine, njegov brat Boleslav. Boleslav I je učvrstio moć praških prinčeva i najverovatnije je dominirao nad Vislanima i Lenđanima (Ljahima) u Malopoljskoj i nekim delovima Šleske.

Poljske zemlje iz 9. veka

U 9. veku poljske zemlje su još uvek bile na periferiji srednjovekovne Evrope u pogledu njenih glavnih moći i događaja, ali je došlo do izvesnog napretka u nivou civilizacije, o čemu svedoči broj izgrađenih gordova, podignutih kurgana i korišćene pokretne opreme. Na plemenske elite mora da je uticala relativna bliskost Karolinškog carstva; ponegde su pronađeni predmeti koji su tu rađeni. Poljsku su naseljavala mnoga plemena različite veličine. Imena nekih od njih, uglavnom iz zapadnog dela zemlje, poznata su iz pisanih izvora, posebno iz latinskog dokumenta koji je sredinom 9. veka napisao anonimni bavarski geograf. U ovom periodu manje plemenske strukture su se raspadale dok su se na njihovom mestu osnivale veće.

Karakteristika prelaza iz 10. veka u većini poljskih plemenskih naselja bilo je posebno intenziviranje graditeljskih aktivnosti. Gordovi su bili centri društvenog i političkog života. Plemenske vođe i starešine su imale svoje sedište u zaštićenom okruženju i unutar njih su se održavale neke od plemenskih opštih skupština. U blizini su se najčešće nalazile verske kultne lokacije, dok su same gordove često posećivali trgovci i zanatlije.

Vislanska država

Krakus humka

Glavni razvoj perioda 9. veka tiče se pomalo zagonetnog plemena Vislana ili Vislana (Vuislane bavarskog geografa). Vislani iz zapadne Malopoljske, koji se pominju u nekoliko savremenih pisanih izvora, već su u prvoj polovini 9. veka bili velika plemenska zajednica. U drugoj polovini veka, oni su evoluirali u superplemensku državu sve dok njihove napore nisu prekinuli moćniji susedi sa juga. Krakov, glavni grad Vislana, sa svojom gordom Vavel, nalazio se duž glavnog „međunarodnog“ trgovačkog puta. Glavni arheološki nalaz vezan za Vislane su grzivne u obliku gvozdene sekire iz kasnog 9. veka, dobro poznate kao valutne jedinice u Velikoj Moravskoj. Otkrivene su 1979. godine u drvenom sanduku ispod podruma srednjovekovne kuće u ulici Kanonica u Krakovu u blizini reke Visle i brda Vavel. Ukupna težina gvozdenog materijala je 3630 kilograma, a pojedinačne šipke različitih veličina (njih 4212) bile su uvezane u snopove, što sugeriše da je paket bio spreman za transport. Ostali nalazi uključuju Krakus, Vandu i druge velike humke iz 8. veka, kao i ostatke nekoliko gordova.

Vislanski gordovi, građeni od sredine 8. veka pa nadalje, bili su obično veoma veliki, često preko 10 hektara. Poznato je oko 30 velikih gordova iz 9. veka u Malopoljskoj i u Šleskoj koji su verovatno izgrađeni kao odbrana od velikomoravske vojne ekspanzije. Najveći, u Stradovu, u okrugu Kazimježa Vjelka, imao je površinu od 25 hektara i zidove ili nasipe visine 18 metara, ali su delovi ove džinovske građevine verovatno izgrađeni kasnije. Gordovi su se često nalazili duž severne padine zapadnih Karpata, na brdima ili obroncima. Građevine unutar zidina bile su retko locirane ili ih je uopšte nije bilo, pa se čini da je uloga gordova uglavnom bila nešto drugo osim naselja ili administrativnih centara.

Velike humke do 50 metara u prečniku nalaze se ne samo u Krakovu, već i u Pšemislu i Sandomježu, između ostalog (oko 20 ukupno). Verovatno su to bile pogrebne lokacije vladara ili poglavica, a stvarno mesto groba, na vrhu humke, davno je izgubljeno. Pored humki, stepen razvijenosti gorda i blago grzivna upućuju na Krakov kao glavni centar vislanske moći (umesto Vislice, kako se takođe sumnjalo u prošlosti).

Najvažnije pisane reference na Vislane potiču iz Žitija Svetog Metodija, poznatog i kao „Panonska legenda“, koju su najverovatnije napisali Metodijevi učenici neposredno posle njegove smrti 885. Fragment govori o veoma moćnom paganskom knezu koji je živeo u Vislanskoj zemlji, vređao hrišćane i nanosio im veliku štetu. Upozorili su ga izaslanici koji su govorili u ime misionara i savetovali da se reformiše i dobrovoljno prihvati krštenje u svojoj domovini. U suprotnom, predviđalo se, biće prinuđen na to u tuđini. Prema Panonskoj legendi, upravo se to na kraju i dogodilo. Ovaj odlomak se široko tumači kao indikacija da je Vislane napala i pregazila velikomoravska vojska i da je njihov paganski knez zarobljen. To se moralo dogoditi za vreme drugog Metodijevog boravka u Moravskoj, između 873. i 885. godine, za vreme vladavine Svatopluka I.

Istočno od Vislana, istočna Malopoljska bila je teritorija plemena Lenđana. Sredinom 10. veka Konstantin VII je napisao njihovo ime kao Lendzaneoi. Lenđani su morali biti veoma značajno pleme, pošto nazivi za Poljsku na litvanskom i mađarskom jeziku i za Poljake na srednjovekovnom rutenskom počinju na slovo „L“ i izvedeni su iz imena ovog plemena. Poljaci su se istorijski takođe nazivali „Lehiti“. Posle pada Velike Moravske, Mađari su kontrolisali bar deo teritorije Lenđana. Osvojila ih je Kijevska Rusija tokom 930–940. Krajem 10. veka lenđijske zemlje su se podelile; zapadni deo je zauzela Poljska, istočni deo je zadržala Kijevska Rusija.

Vislani su verovatno takođe bili podvrgnuti napadima Mađara jer je u ranom delu 10. veka često dodavan dodatni sloj nasipa uz gordska utvrđenja. Početkom ili sredinom 10. veka, vislanski entitet, kao i Šlesku, Boleslav I od Češke je inkorporirao u češku državu. Ovo udruženje se pokazalo korisnim u pogledu privrednog razvoja, jer je Krakov bio važna stanica na trgovačkom putu Prag — Kijev. Prve poznate hrišćanske crkvene strukture podignute su na brdu Vavel. Kasnije u 10. veku, pod neizvesnim okolnostima, ali mirnim putem (gordska mreža ovom prilikom nije pretrpela nikakvu štetu), Vislani su postali deo poljske države Pjast.

Baltička obala

U pogledu ekonomskih i opštih civilizacijskih dostignuća, najnaprednija regija koja odgovara savremenim granicama Poljske u 9. veku bila je Pomeranija. Odlikovali su je i najširi kontakti sa spoljnim svetom, a samim tim i najveće kulturno bogatstvo i raznovrsnost. Pomeranija je bila omiljena destinacija za trgovce i druge preduzetnike iz dalekih zemalja, od kojih su neki osnovali lokalne proizvodne i trgovačke centre. Neki od ovih kompleksa dali su početak ranim gradovima ili urbanim centrima kao što su Volin, Pižice ili Ščećin. Bavarski geograf pominje dva plemena, Velunzani („Uelunzani“) i Pižicani u oblasti, od kojih svako ima 70 gradova. Uprkos visokom stepenu ekonomskog napretka, nijedna društvena struktura koja ukazuje na državnost nije se razvila u društvima Dalje Pomeranije, osim u gradu-državi Volin.

Naselje Volin nastalo je na istoimenom ostrvu krajem 8. veka. Smešten na ušću reke Odre, Volin je od početka bio uključen u trgovinu na Baltičkom moru. Naselje je bilo pagansko, multietničko i spremno je prihvatalo pridošlice, posebno zanatlije i druge profesionalce, iz celog sveta. Budući da se nalazi na glavnom inter-kontinentalnom morskom putu, ubrzo je postalo glavna evropska industrijska i trgovinska sila. Adam Bremenski je pismom u 11. veku prepoznao Volin kao jedan od najvećih evropskih gradova, naseljen poštenim, dobrodušnim i gostoljubivim slovenskim narodom, zajedno sa drugim narodima, od Grka do varvara, uključujući Saksonce, sve dok ne pokazuju previše otvoreno svoje hrišćanstvo.

Volin je bio glavno uporište plemenske teritorije Volinijana, obuhvatajući ostrvo i široki deo susednog kopna, sa granicom koju je čuvao niz gordova. Vrhunac procvata grada dogodio se oko i posle 900. godine, kada je izgrađena nova luka (kompleks ih je sada imao četiri) i gradsko područje obezbeđeno zidovima i nasipima. Tamošnji arheološki nalazi obuhvataju veliki izbor uvozne robe (čak i sa Dalekog istoka) i domaćih proizvoda i sirovina; ćilibar i plemeniti metali zauzimaju istaknuto mesto, jer je nakit bio jedna od glavnih ekonomskih aktivnosti volinske elite.

Truso u Pruskoj je bila još jedna baltička luka i trgovački emporijum poznat iz prerade Orosijeve univerzalne istorije od strane Alfreda Velikog. Kralj Alfred je uključio opis putovanja Vulfstana oko 890. godine od danske luke Hedebi do Trusoa, koja se nalazi blizu ušća Visle. Vulfstan je dao prilično detaljan opis lokacije Trusoa, unutar zemlje Esta, ali blizu slovenskih oblasti zapadno od Visle. Trusova stvarna lokacija otkrivena je 1982. u mestu Janov Pomorski, blizu Elblaga.

Osnovan kao morska luka od strane Vikinga i danskih trgovaca krajem 8. veka u pruskoj pograničnoj oblasti koju su ranije već istraživali Skandinavci, Truso je opstao kao veliki grad i trgovački centar do ranog 11. veka, kada je uništen i zamenjen gradom Gdanjsk. Naselje se prostiralo na površini od 20 hektara i sastojalo se od morske luke sa dva pristaništa, zanatsko-trgovačkog dela i perifernog stambenog naselja, sve zaštićeno bedemom od drveta i zemlje koji ga odvaja od kopna. Sama lučko-trgovačka i zanatlijska zona bile su odvojene protivpožarnim jarkom kroz koji je tekla voda. Bilo je nekoliko redova kuća, uključujući dugačke strukture vikinških hala, magacine na obali, tržnice i ulice pokrivene drvenim gredama. Tu su pronađene brojne relikvije, uključujući tegove koji se koriste i kao novčane jedinice, kovanice (od engleskog do arapskog) i radionice za obradu metala, nakita i ćilibara. Pronađeni su i ostaci dugih vikinških čamaca, a ceo kompleks svedoči o zaokupljenosti Vikinga trgovinom, osloncem njihovih aktivnosti u regionu Baltičkog mora. Multietnički Truso je imao široke trgovačke kontakte ne samo sa dalekim krajevima i Skandinavijom, već i sa slovenskim oblastima koje se nalaze južno i zapadno od njega, odakle su se keramika i drugi proizvodi prevozili duž Visle. Ironično, Trusoovo iznenadno uništenje vatrom i kasniji nestanak je očigledno bio rezultat vikinškog napada.

Ova veza sa baltičkom trgovinskom zonom dovela je do uspostavljanja unutar-slovenskih trgovinskih puteva na velike udaljenosti. Malopoljska je učestvovala u razmeni sa podunavskim zemljama. Orijentalni srebrni nakit i arapski novčići, često isečeni na komade, „grzivna“ ekvivalenti gvozdenog novca (onog tipa koji se koristio u Velikoj Moravskoj) u basenu Gornje Visle, pa čak i lanene tkanine služile su kao valuta.

Upad Mađara

Mađari su u početku bili još jedan talas nomadskih osvajača. Iz porodice uralskih jezika, poreklom iz severozapadnog Sibira, migrirali su na jug i zapad, zauzimajući Panonsku niziju od kraja 9. veka. Odatle, sve do druge polovine 10. veka, kada su bili prinuđeni da se nasele, napadali su i pljačkali ogromna područja Evrope, uključujući Poljsku. Sablja i ornamentalni elementi pronađeni su u grobu mađarskog ratnika iz prve polovine 10. veka u oblasti Pšemisla.

Geografski, invazije Mađara su ometale ranije veoma uticajne kontakte između srednje Evrope i centara vizantijskog hrišćanstva. Možda je to bio odlučujući faktor koji je Poljsku usmerio ka zapadnoj (latinskoj) grani hrišćanstva u vreme njenog usvajanja 966.

Razvoj u Velikoj Poljskoj u 10. veku; Mješkova država

Plemenska Velika Poljska

10. vek je doneo značajan razvoj u vidu stabilnosti naselja na poljskim zemljama. Kratkotrajna praistorijska naselja postepeno su ustupila mesto selima na fiksnim mestima. Broj sela je vremenom rastao, ali su se njihova mesta retko menjala.

Izvori iz 9. i 10. veka ne pominju pleme Poljani. Najbliže bi bilo ogromno (400 gordova) pleme Glopeani bavarskog geografa, čije ime izgleda da potiče od jezera Goplo, ali arheološka istraživanja ne mogu potvrditi takve razmere naseobinske aktivnosti u oblasti jezera Goplo. Ono što istraživanje ukazuje je prisustvo nekoliko različitih plemena u Velikoj Poljskoj u 9. veku, jednog oko gornjeg i srednjeg sliva reke Obre, jednog u basenu donjeg Obre i jednog zapadno od reke Varte. Postojalo je pleme oblasti Gnjezno, čija su naselja bila koncentrisana oko regionalnog kultnog centra: brda Leh današnjeg Gnjezna. Tokom 9. veka, velikopoljska plemena nisu činila jedinstvenu celinu ili celinu u smislu kulture ili obrasca naseljavanja. Centralno locirana Gnjezna zemlja je u to vreme bila prilično izolovana od spoljnih uticaja, kao što su bili visoko razvijeni moravsko-češki ili baltički centri. Takvo razdvajanje je verovatno bilo pozitivan faktor jer je olakšalo napore loze vođa iz starijeg klana tamošnjeg plemena, poznatog kao kuća Pjasta, što je rezultiralo početkom 10. veka u uspostavljanju embrionalne poljske države.

Mješkova država i njeno poreklo

Ono što je kasnije nazvano država Gnjezno, poznato i kao Mješkova država, prvo je prošireno na račun pokorenih plemena u doba Mješkovog oca i dede. Pišući oko 965. ili 966. godine, Ibrahim ibn Jakub je opisao zemlju Mješka, „kralja severa“, kao najširu slovensku zemlju. Mješka, vladara Slovena, kao takvog u to vreme pominje i Vidukind iz Korveja u svojoj Res gestae Saxonicae. U svom zrelom obliku, ova država je obuhvatala zapadnoslovenske zemlje između reka Odre i Buga i između Baltičkog mora i Karpata, uključujući i ekonomski ključna područja ušća reka Visle i Odre, kao i Malopoljsku i Šlesku.

Ime Poljaka (Poljani) se prvi put u pisanoj formi pojavljuje oko 1000. godine, baš kao i naziv zemlje Poljska (latinizovano kao Polonija). „Poljani“ je verovatno bilo ime koje su kasniji istoričari dali stanovnicima Velike Poljske (pretpostavljeno pleme koje se ne pominje u ranijim izvorima). Stanovnici Velike Poljske iz 10. veka poticali su od plemena nepoznatih imena koja su bila ključna za uspostavljanje poljske države; jedno takvo pleme moralo je da čini neposrednu bazu moći Mješkovih prethodnika, ako ne i samog Mješka.

Izveštaj Galusa Anonimusa protiv arheologije

Početkom 12. veka, hroničar Galus Anonimus je zapisao ili izmislio legendu o dinastiji Pjasta. Usred čudesnih detalja, priča nudi imena navodnih predaka kraljevske porodice, počevši od čoveka po imenu Hošcisko, oca centralne ličnosti Pjasta Kolarca, koji je bio skromni farmer koji je živeo u Gnjeznu.

Rezultati arheoloških studija gordova iz 9. i 10. veka u Velikoj Poljskoj su u suprotnosti sa vremenom ove priče. U 9. veku nije bilo naselja Gnjezno; tu je postojalo pagansko kultno mesto tek na prelazu iz 10. veka. Gnjezno gord je podignut oko 940. godine, verovatno zato što je lokacija od velikog duhovnog značaja za plemensku zajednicu, okupljala lokalno stanovništvo oko svoje izgradnje i odbrane.

Rana država Pjasta i njeno širenje

Ostaci gorda Pjastova u Gieču

Prema starom plemenskom sistemu, plemenska skupština je birala poglavicu u slučaju spoljne pretnje da vodi odbrambene aktivnosti, i to je bila privremeno data vlast. Dinastija Pjasta je mogla da zameni ovu praksu u oblasti Gnjezno naslednim vladarom, u skladu sa trendovima na drugim lokacijama u to vreme. Ovo je omogućilo dinastiji Pjasta da stvori državu koju su mogli voditi generacijama.

Razvoj države Pjasta može se donekle pratiti praćenjem nestanka starih plemenskih gordova, od kojih su mnogi izgrađeni u Velikoj Poljskoj tokom kasnijeg dela 9. veka i ubrzo nakon toga, koje je uništilo napredovanje plemenskog stanovništva Gnjezna. Stari gordovi su često obnavljani ili zamenjeni počevši od prvih decenija 10. veka novim, velikim i masivno ojačanim Pjastovim gordovima. Povezani vodenim komunikacionim linijama, moćni gordovi iz sredine 10. veka služili su kao glavne koncentracije snaga države u nastajanju.

Paralelno sa graditeljskom aktivnošću od 920-950, Pjasti su preduzeli vojnu ekspanziju prešavši reku Vartu i krećući se na jug i zapad unutar sliva reke Odre. Čitava mreža plemenskih gordova između reka Obra i Barič je, između ostalog, eliminisana. Osvojeno stanovništvo je često preseljavano u centralnu Veliku Poljsku, što je rezultiralo delimičnom depopulacijom prethodno dobro razvijenih regiona. Na kraju ove etape formiranja države Pjast novi gordovi Pjasta izgrađeni su u oblasti (severne) reke Noteč i drugim rubnim oblastima pripojenih zemalja, na primer u Santoku i Sremu oko 970. godine. Tokom naredne decenije posao ujedinjenja jezgra rane države Pjast je završen — pored Velike Poljske sa Kujavijom, ona je obuhvatala i veći deo centralne Poljske. Mazovija i delovi Pomeranije su sve više bili pod uticajem Pjasta, dok je ekspanzija na jug za sada bila u zastoju, jer su veliki delovi Malopoljske i Šleske bili pod kontrolom Češke.

Država Pjasta koja se širila razvila je profesionalnu vojnu silu. Prema Ibrahimu ibn Jakubu, Mješko je prikupljao poreze i trošio ih kao mesečnu platu za svoje ratnike. Imao je samo tri hiljade teško oklopljenih vojnika, čiji je kvalitet prema Ibrahimu bio veoma impresivan. Mješko je obezbedio svu njihovu opremu i potrebe, čak i vojnu platu za njihovu decu bez obzira na pol, od trenutka kada su rođena. Ovu snagu je podržavao mnogo veći broj pešaka. U gordovima Pjasta pronađeno je mnogo naoružanja, od kojih je mnogo stranog, npr franačkog ili skandinavskog porekla. Plaćenici iz ovih krajeva, kao i nemački i normanski vitezovi, činili su značajan element Mješkove elitne borbene garde.

Mere za generisanje prihoda i osvajanja

Za održavanje ove vojne mašinerije i podmirenje drugih državnih troškova bili su neophodni veliki prihodi. Velika Poljska je imala neke prirodne resurse koji su se koristili za trgovinu, kao što su krzno, koža, med i vosak, ali oni sigurno nisu davali dovoljno prihoda. Prema Ibrahimu ibn Jakubu, Prag u Češkoj, grad sagrađen od kamena, bio je glavni centar za razmenu trgovačke robe u ovom delu Evrope. Iz Krakova su slovenski trgovci donosili kalaj, so, ćilibar i sve druge proizvode koje su imali, pre svega robove; kupci su bili muslimanski, jevrejski, mađarski i drugi trgovci. Žitije svetog Adalberta, koje je na kraju 10. veka napisao Jovan Kanaparije, beleži sudbinu mnogih hrišćanskih robova prodatih u Pragu kao glavno prokletstvo tog vremena. Vučenje okovanih robova prikazano je kao scena na bronzanim Dverima Gnjezna iz 12. veka. Može se desiti da se teritorijalno proširenje finansiralo samim sobom kao izvor plena, čiji su zarobljeni meštani bili najvredniji deo. Razmere ljudske trgovačke prakse su, međutim, sporne, jer je veliki deo stanovništva iz poraženih plemena preseljen radi poljoprivrednih radova ili u obližnja naselja, gde su mogli da služe u različitim svojstvima i na taj način doprinose ekonomskom i demografskom potencijalu države. Značajno povećanje gustine naseljenosti bilo je karakteristično za novonastale države u istočnoj i centralnoj Evropi. Trgovina robljem je bila nedovoljna da zadovolji sve potrebe za prihodima, država Pjasta je morala da traži druge opcije.

Mješko je tako nastojao da pokori Pomeraniju na obali Baltika. Ovo područje je bilo mesto bogatih trgovačkih emporija, koje su često posećivali trgovci, posebno sa istoka, zapada i severa. Mješko je imao sve razloge da veruje da bi veliki profit bio rezultat njegove sposobnosti da kontroliše bogate morske luke koje se nalaze na dugim trgovačkim rutama kao što su Volin, Ščećin i Kolobžeg.

Država Pjasta je prvo stigla do ušća Visle. Na osnovu istraživanja gordova podignutih duž srednje i donje Visle, čini se da je donji vodni put Visle bio pod kontrolom Pjasta otprilike od sredine 10. veka. Moćni gord izgrađen u Gdanjsku, najkasnije pod Mješkom, učvrstio je vlast Pjasta nad Pomeranijom. Međutim, ušće reke Odre čvrsto su kontrolisali Jomsvikingi i Volinjani, koji su bili u savezu sa Veletima. „Veleti se bore protiv Mješka“, izvestio je Ibrahim ibn Jakub, „i njihova vojna moć je velika“. Vidukind je pisao o događajima iz 963. koji su uključivali saksonskog grofa Vihmana Mlađeg, avanturistu prognanog iz svoje zemlje. Prema Vidukindu, „Vihman je otišao varvarima (verovatno Veleti ili Volinjani) i vodeći ih (...) dva puta je pobedio Mješka, ubio njegovog brata i stekao veliki plen“. Titmar od Merseburga takođe izveštava da je Mješko sa svojim narodom postao podanik Svetog rimskog cara 963. godine, zajedno sa drugim slovenskim entitetima kao što su Lužički Srbi koje je moćni markgrof Gero iz Saksonskog Istočnog Marka primorao na potčinjavanje.

Mješkova veza sa carem Otonom I

Niz vojnih preokreta i štetnih odnosa, koji su pored rivala uključivali i Češke Pšemisloviće koji su bili u savezu sa Veletima, primorali su Mješka da potraži podršku nemačkog cara Otona I. Nakon ostvarenih kontakata, Vidukind je Mješka opisao kao „prijatelja cara“. Pakt je dogovoren i finaliziran najkasnije 965. Cena koju je Mješko morao da plati za carsku zaštitu bilo je prihvatanje statusa carevog vazala. Plaćao mu je danak od zemalja do reke Varte i vrlo verovatno dao obećanje da će prihvatiti hrišćanstvo.

Mješkovo prihvatanje hrišćanstva

Hrišćanska crkva je uspostavljena u Poljskoj kao njena zapadna latinska crkva, čin koji je Mješkovu zemlju doveo u sferu drevne mediteranske kulture. Od pitanja koja su zahtevala hitnu pažnju, najvažniji je bio sve veći pritisak širenja nemačke države na istok (između reka Labe i Odre) i njeni planovi da kontroliše paralelno širenje Crkve preko nadbiskupije u Magdeburgu.

Takozvano krštenje Poljske i prateći procesi nisu se odvijali preko Mješkovih nemačkih veza. U to vreme, Mješko je bio u procesu popravljanja neugodnih odnosa sa bohemijskom državom Boleslava I. Teškoće je izazvala uglavnom češka saradnja sa Veletima. Već 964. godine dve strane su postigle sporazum o tom i drugim pitanjima. Godine 965. Mješko se oženio Boleslavovom kćerkom Dubravkom. Mješkova izabrana hrišćanska princeza, žena verovatno u dvadesetim godinama, bila je pobožna hrišćanka i Mješkovo sopstveno preobraćenje moralo je biti deo dogovora. Ovaj čin je zapravo usledio 966. godine i pokrenuo hristijanizaciju Velike Poljske, regiona koji do tada nije bio izložen hrišćanskom uticaju, za razliku od Malopoljske i Šleske. Godine 968. osnovana je nezavisna misionarska episkopija, koja je direktno odgovarala papi, a Jordan je postavljen kao prvi biskup.

Obim misije hristijanizacije u svojoj ranoj fazi bio je prilično geografski ograničen, a ono malo relikvija koje su preživele potiču iz zemlje Gnjezno. Kamene crkve i krstionice otkrivene su u okviru gorda Ostrov Lednicki i Poznanj, kao i kapela u Gnjeznu. Poznanj je takođe bio mesto prve katedrale, sedište episkopije Jordana i episkopa Ungera, koji ga je nasledio.

Rano širenje Pjasta, velikomoravski i normanski doprinosi

Novija istraživanja ukazuju na neke druge intrigantne mogućnosti u vezi sa ranim nastankom poljske države u Velikoj Poljskoj. Postoje indicije da su procesi koji su doveli do uspostavljanja države Pjasta započeli u periodu oko 890-910. Tokom ovih godina, dogodio se ogroman civilizacijski napredak u centralnoj Velikoj Poljskoj, pošto su otkriveni proizvodi svih vrsta bili bolje napravljeni. Vreme se poklapa sa slomom velikomoravske države izazvanim upadima Mađara. Pre i posle njenog pada 905-907, mnogi Velikomoravci, plašeći se za svoj život, morali su da pobegnu. Prema beleškama Konstantina VII, utočište su našli u susednim zemljama. Dekoracije pronađene u grobovima Solača u Poznanju imaju svoje parnjake u grobnicama oko Njitre u Slovačkoj. U oblasti Njitre je u srednjem veku postojao i poznati rod po imenu Poznanj. Gore navedeno ukazuje da su grad Poznanj osnovale njitranske izbeglice, a uopšteno govoreći, doseljenici iz Velike Moravske doprineli su iznenadnom buđenju inače zabačenih i izolovanih pjastskih zemalja.

Rano širenje plemena Gnjezno zemlje je vrlo verovatno počelo pod Mješkovim dedom Lestekom, verovatnom pravom osnivaču države Pjasta. Lestek se takođe ogledao u sagama o Normanima, koji su možda imali ulogu u poreklu Poljske (pripisuje im se gomila blaga iz perioda 930-1000). Boleslav III Pjast dao je ime jednom od svojih sinova po njemu, a Galus Anonimus napisao svoju hroniku. Izraz "Lehići", popularan kasnije kao sinonim za "Poljake", možda je takođe inspirisan Mješkovim dedom.

Rani gradovi

Postoje određena neslaganja oko ranog sedišta vladajuće dinastije. Moderna arheologija je pokazala da gord u Gnjeznu nije ni postojao pre oko 940. godine. Ova činjenica eliminiše mogućnost Gnjeznove rane centralne uloge, u šta se dugo verovalo, na osnovu izveštaja koji je dao Galus Anonimus. Relikvije pronađene u Gieču (uključujući veliku koncentraciju srebrnog blaga), gde je prvobitni gord sagrađen nekih 80 godina ranije, upućuju na tu lokaciju. Druge verovatne rane prestonice uključuju stare gordove Gržibovo, Kališ ili Poznanj. Poznanj, koji je stariji od Gnjezna, verovatno je bio prvobitno mesto Mješkovog dvora u ranijim godinama njegove vladavine. Tu je podignuta prva katedralna crkva, monumentalno zdanje. Događaji iz 974–978, kada je Mješko, kao i njegov zet Boleslav II od Češke, podržao Hajnriha II, vojvodu od Bavarske, u njegovoj pobuni protiv Otona II, stvorili su pretnju odmazdom imperatora. Situacija je verovatno motivisala Mješka da premesti vladu u Gnjezno, koje je bilo sigurnije zbog svoje istočnije lokacije. Ispostavilo se da je carev odgovor bio neefikasan, ali se ova geografska prednost nastavila i u godinama koje dolaze. Rastući značaj Gnjezna ogledao se u dodavanju oko 980. novog južnog dela uz prvobitna dva segmenta gorda. U postojećem sažetku dokumenta Dagome iudex napisanog 991-992. pre Mješkove smrti, Mješkova država se pominje kao Civitas Gnesnensis, ili Država Gnjezno.

Ogromni napori procenjene populacije od 100 do 150 hiljada stanovnika regiona Gnjezno koji su bili uključeni u izgradnju ili modernizaciju Gnjezna i nekoliko drugih glavnih gradova Pjasta bili su odgovor na uočenu smrtonosnu pretnju, a ne samo da im se pomogne u osvajanju regiona. Posle 935. godine, kada je narod Gnjezna verovatno već predvodio Mješkoov otac Sjemomisl, Česi su osvojili Šleziju i ubrzo krenuli i protiv Nemačke. Strah od skrnavljenja njihovog plemenskog kultnog centra od strane napredujućih Čeha mogao je da mobiliše zajednicu. Polapski slovenski ustanak je ugušen oko 940. godine od strane Nemačke pod Otonom I, a Saksonci koji su se kretali na istok su sigurno dodali osećaj opasnosti u to vreme (osim ako je država Pjasta već bila u savezu sa Otom, pomažući da se Polapci obuzdaju). Kada se situacija stabilizovala, država Pjasta se konsolidovala i ispostavilo se da su ogromni gordovi bili zgodni za omogućavanje sopstvene ekspanzije Pjasta, koju je u ovoj fazi vodio Sjemomisl.

Savez sa Nemačkom i osvajanje Pomeranije

Borbe protiv Veleta od početka Mješkove vladavine dovele su do saveza njegove države sa Nemačkom. Savez je u ovom trenutku bio prirodan, jer se nemačka država širila na istok dok se poljska država širila na zapad, sa zajedničkim ciljem Veleta između. Pobeda je ostvarena u septembru 967. godine, kada je Vihman, ovog puta vodeći snaga Volinijana, poginuo, a Mješko se osvetio, uz pomoć dodatnih konjičkih jedinica koje je obezbedio njegov tast Boleslav. Mješkovu pobedu je car Oton I prepoznao kao prekretnicu u borbi za obuzdavanje Polapskih Slovena, što ga je odvratilo od vođenja italijanske politike. Ovaj novi status omogućio je Mješku da nastavi svoje napore da za svoju zemlju dobije nezavisnu biskupiju. Poljaci su tako imali svoju episkopiju pre Čeha, čija je tradicija hrišćanstva bila mnogo starija. Pobeda 967. godine, kao i uspešna borba sa markgrofom Hodom (Odom) koja je usledila u bici kod Cedinije 972. godine, omogućila je Mješku da osvoji dalje delove Pomeranije. Volin je, međutim, ostao autonoman i pagan. Kolobžeg, gde je jak gord izgrađen oko 985. godine, verovatno je bio pravi centar moći Pjasta u Pomeraniji. Ranije je kao centar ove oblasti funkcionisala skandinavska kolonija u Bardi-Svielubie kod Kolobžega. Zapadni deo Mješkove zemlje je kontrolisao Pomeraniju (region koji poljski istoričari nazivaju Zapadna Pomeranija, otprilike unutar sadašnjih poljskih granica, za razliku od Gdanjske Pomeranije ili Pomerelije), koja je postala nezavisna od Poljske tokom Pomeranskog ustanka 1005. godine, kada je Poljskom vladao Mješkov sin Boleslav I Hrabri.

Završetak teritorijalnog proširenja Poljske pod Mješkom

Grobnica pronađena u Poznanjskoj katedrali mogla je pripadati Mješku, ili, kako se sada smatra verovatnijim, episkopu Jordanu

Oko 980. godine, na zapadu, Lubuška zemlja je takođe došla pod Mješkovu kontrolu i još jedan važan gord je izgrađen u Vloclaveku mnogo istočnije. Mazovija je još labavije bila povezana sa državom Pjast, dok je region Sandomjež bio neko vreme njihova južna ispostava.

Izgradnja moćnih gordova Pjasta u regionu zapadne Šleske duž reke Odre (Glogov, Vroclav i Opole) dogodila se najkasnije do 985. godine. Savez sa Česima je u to vreme bio završen; kraljica Dubravka, članica češke kraljevske porodice, umrla je 977. godine. Mješko se, u savezu sa Nemačkom, tada borio protiv Pšemislovića i preuzeo deo Šleske, a zatim i istočnu Malopoljsku. Godine 989. zauzet je Krakov sa ostatkom Malopoljske. Ta oblast, autonomna pod češkom vlašću, uživala je i poseban status u okviru države Pjasta. Godine 990. dodata je istočna Šleska, čime je završeno preuzimanje južne Poljske Pjasta. Do kraja Mješkovog života, njegova država je obuhvatila zapadnoslovenske zemlje u geografskoj blizini i prirodnim karakteristikama povezana sa teritorijalnim jezgrom Velike Poljske u Pjastu. Te zemlje su istoričari ponekad smatrali „lehitskim“, ili etnički poljskim, iako su u 10. veku sva zapadnoslovenska plemena, uključujući Čehe, bila prilično slična lingvistički.

Srebrna blaga, uobičajena u skandinavskim zemljama, nalaze se i na slovenskim područjima uključujući Poljsku, posebno severnu Poljsku. Veruje se da su srebrni predmeti, novčići i ukrasi, često isečeni na komade, služili kao valutne jedinice, koje su doneli jevrejski i arapski trgovci, ali lokalno više kao akumulacije bogatstva i simboli prestiža. Proces njihovog skrivanja ili deponovanja, osim što ih štiti od opasnosti, istraživači smatraju da predstavlja kultni ritual.

Blago koje se nalazi u Gora Strekova, okrug Bjalistok, skriveno nakon 901. godine, uključuje novčiće dirhama kovane između 764. i 901. godine i slovenske ukrase napravljene u južnoj Ruteniji koji pokazuju vizantijski uticaj. Ovo otkriće je manifestacija trgovačke rute iz 10. veka koja se proteže sve od centralne Azije preko Vizantije, Kijeva, basena Dnjepra i Pripjata i Mazovije do obala Baltičkog mora. Takva blaga su najverovatnije pripadala pripadnicima elita u nastajanju.

Vidi još

• Praistorija i protoistorija Poljske
• Stone-Age Poland
• Bronze- and Iron-Age Poland
• Poljska u antici
• Istorija Poljske tokom dinastije Pjasta

Napomene

 

a.^{^} "Though their names are now dispersed amid various clans and places, yet they are chiefly called Sclaveni and Antes" (Antes denoting the eastern early Slavic branch). Transl. by Charles Christopher Mierow, Princeton University Press 1908, from the University of Calgary web site.

b.^{^} Early Slavic peoples in Poland had their origins outside of Poland and arrived in Poland through migrations according to the allochthonic theory; according to the autochthonic theory the opposite is true, the Slavic or pre-Slavic peoples were present in Poland already in Antiquity or earlier

c.^{^} At about the time of the collapse of the Hun empire the Kiev culture ends its existence and the Kolochin, Penkovka and Prague-Korchak cultures are already well-established, so the Slavic expansion and differentiation had to take place in part within the Hun dominated areas

d.^{^} This article reflects the contemporary point of view of the Polish and East European archeologies. Many of the concepts presented were originally formulated by Kazimierz Godłowski of the Jagiellonian University. The idea of eastern origin of the Slavs was raised before him by J. Rozwadowski, K. Moszyński, H. Ułaszyn, H. Łowmiański (J. Wyrozumski – Historia Polski do roku 1505, p. 47, 63).

e.^{^} The Trzcinica site is being restored and developed as The Carpathian Troy Open-Air Archaeological Museum

f.^{^} The area is being developed as an outdoor replica of the settlement

g.^{^} Ibrahim ibn Yaqub wrote of four (Slavic) kings: The king of Bulgaria, Boleslaus the king of Prague, Bohemia and Kraków, Mieszko the king of the North, and Nako (of the Obotrites) the king of the West; Wyrozumski, p. 77

h.^{^} There is a minority opinion according to which Poland (or just southern Poland) was initially Christianized in the Slavic rite by followers of Cyril and Methodius and for a while the two branches coexisted in competition with each other. The arguments and speculations pointing in that direction were collected by Janusz Roszko in Pogański książę silny wielce (A pagan duke of great might), Iskry, Warszawa 1970

Reference

Opšti izvori

• Various authors, ed. Marek Derwich and Adam Żurek, U źródeł Polski (do roku 1038) (Foundations of Poland (until year 1038)), Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław. Derwich, Marek; Żurek, Adam (2002). U źródeł Polski: Do roku 1038. Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media. ISBN 83-7023-954-4. 
• Piotr Kaczanowski, Janusz Krzysztof Kozłowski – Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.) (Oldest History of Polish Lands (Till the 7th Century)), Fogra, Kraków. . 1998. ISBN 83-85719-34-2. 
• Jerzy Wyrozumski - Dzieje Polski piastowskiej (VIII w. – 1370) (History of Piast Poland (8th century – 1370)), Fogra, Kraków. . 1999. ISBN 83-85719-38-5.