Suecka kriza
 | Ovaj članak sadrži spisak literature, srodne pisane izvore ili spoljašnje veze, ali njegovi izvori ostaju nejasni, jer nisu uneti u sam tekst. |
| Suecki rat | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Deo Izraelsko-arapskog sukoba | |||||||||
 Invazija | |||||||||
| |||||||||
| Sukobljene strane | |||||||||
 Izrael Francuska Ujedinjeno Kraljevstvo |
 Egipat | ||||||||
| Komandanti i vođe | |||||||||
|
Moše Dajan Pjer Baržo Čarls Kajtli |
Gamal Abdel Naser | ||||||||
| Jačina | |||||||||
| 245.000[traži se izvor] | 300.000[traži se izvor] | ||||||||
| Žrtve i gubici | |||||||||
|
189 Izraelaca, 16 Britanaca, 10 Francuza | 1.650 Egipćana | ||||||||
Suecka kriza, poznata i kao Suecki rat ili Rat 1956. (u arapskom svetu poznat kao Trostrana agresija; ostala imena su Suecko-sinajski rat, Suecka kampanja ili Operacija Musketar), je bio rat koji se vodio na teritoriji Egipta 1956. Vodio se između Egipta i udruženih snaga Izraela, Ujedinjenog Kraljevstva i Francuske, koje su se udružile u tajni savez protiv odluke egipatskog lidera Nasera da nacionalizuje Suecki kanal. Evropske su se snage u tom ratu borile iz ekonomskih razloga, dok je Izrael hteo otvoreni kanal za svoje brodove i okončanje upada arapskih gerilaca iz Egipta.
Pozadina[uredi | uredi izvor]
Suecki kanal je otvoren 1869, a bio je finansiran od Francuske i tadašnje egipatske vlade. Godine 1875, britanska vlada dobija parcijalnu kontrolu nad kanalom, a potpunu 1882. Kanal je bio strateški važan za britanske pomorske veze sa Istokom.
Strateška važnost kanala potvrđena je u oba svetska rata. Tokom Drugog svetskog rata, grčevito je branjen tokom severnoafričke kampanje.
Stanje na Bliskom istoku[uredi | uredi izvor]
Nakon Prvog arapsko-izraelskog rata mogućnost sklapanja mira između Izraela i najumerenijeg arapskog lidera, jordanskog kralja Abdulaha, neslavno je propala nakon što su kralja Abdulaha u Jerusalimu 1950. ubili palestinski ekstremisti. Rušenje monarhije u Egiptu 1952. označilo je novu prekretnicu u odnosu snaga na Bliskom istoku. Tako je razdoblje političkih previranja u Egiptu, izazvanih porazom 1948, kulminiralo vojnim udarom kojim je srušen kralj Faruk. Zbivanja u Egiptu s pozornošću su bila praćena u Tel Avivu. Egipatska vojska se u ratu 1948. pokazala najtežim izraelskim protivnikom i najvećom opasnošću, dok je Egipat bio najčešća polazna tačka za ubacivanje arapskih komandosa na izraelsku teritoriju. Izrael je zabrinjavao porast arapskog nacionalizma, a činjenica je da je Egipat imao niz nabavki oružja iz Istočnog bloka, zbog čega je bio na najboljem putu da se uspostavi kao regionalna velesila. Radi diskreditacije Egipta u očima Zapada, Izraelska obaveštajna služba je početkom pedesetih u Egiptu izvela niz antiameričkih terorističkih akcija u obliku podmetanja bombi. Nakon što je to otkriveno u javnosti nekoliko godina kasnije, cela operacija je prozvana prema tadašnjem ministru odbrane koji je naredio celu akciju "Afera Lavon". No, veze između Egipta i Zapada nisu presekli izraelski obaveštajni agenti već sam egipatski predsednik Gamal Abdel Naser.
SAD pokušale su posredovati u sukobu između Egipta i Izraela, obećavajući izdašnu privrednu pomoć obema zemljama. U Egiptu su tu pomoć namenili izgradnji Asuanske brane na reci Nil. No, dolaskom Gamala Abdela Nasera na čelo vojnog režima u Kairu u aprilu 1954. godine Egipat se počeo približavati Sovjetskom Savezu. Zabrinut zbog egipatskog koketiranja sa Sovjetskim Savezom, američki predsednik Ajzenhauer otkazao je Kairu zajam za finansiranje Asuanske brane. Do kulminacije zaoštravanja odnosa Egipta sa zapadnim zemljama došlo je u julu 1956. godine egipatskom nacionalizacijom Sueckog kanala, koja je opravdana potrebom pronalaženja izvora finansiranja gradnje Asuanske brane.
Pripreme za rat[uredi | uredi izvor]
Oktobra 1956. godine na tajnom su se sastanku našli premijeri triju država, čiji su strateški interesi u najvećoj meri bili povređeni Naserovom politikom - premijer Francuske Mole, Ujedinjenog Kraljevstva Entoni Idn i Izraela David Ben-Gurion. Velika Britanija je odlučila zaštititi ugrožene interese svog kapitala u kompaniji koja je upravljala Sueckim kanalom te povratiti svoj izgubljeni uticaj na Bliskom istoku. Francuska je, uz motive slične britanskim, računala na to da bi rušenjem Nasera direktno uticala i na slabljenje egipatske podrške tadašnjim protivfrancuskim ustancima u Alžiru, Maroku i Tunisu. Sasvim prirodno, za zbivanja u Egiptu bio je zainteresovan i Izrael koji je želeo eliminisati najsnažniju protivničku vojsku i neutralisati baze palestinskih fedajina u pojasu Gaze. Na sastanku je postignut dogovor o zajedničkoj vojnoj akciji na Egipat i o rušenju Nasera, po sličnom obrascu kojim je američka CIA godinu dana pre srušila nacionalističkog iranskog predsednika Mosadeka, koji je u Iranu pokušao nacionalizovati zapadne naftne kompanije. Plan nazvan Operacija Teleskop predviđao je napad Izraela na područje Sinajskog poluostrva nakon čega će se pod izgovorom zaštite stranih brodova u kanalu u sukob umešati Velika Britanija i Francuska. Početni izraelski udar privući će egipatske snage na Sinajsko poluostrvo, koje je trebalo onda vazdušnim desantima britanskih i francuskih jedinica u području Sueckog kanala odseći i uništiti. Izrael je u tajnosti mobilisao sve motorizovane jedinice kojima je raspolagao i pripremio se za iznenadni napad.
Invazija[uredi | uredi izvor]
Izraelski napad, kojim je zapovedao general Moše Dajan, počeo je u popodnevnim satima 29. oktobra 1956. vazdušnim desantom na području strateški važnog klanca Mitle na Sinajskom poluostrvu, koji je imao važnu ulogu i u svim sledećim izraelsko-arapskim ratovima. Uporedo s padobranskim desantom na područje Sinaja, ulaze i izraelske oklopne jedinice. U skladu s pre dogovorenim, Velika Britanija i Francuska 30. oktobra diplomatskim putem traže povlačenje egipatskih i izraelskih jedinica iz područja Kanala preteći vojnom intervencijom. Egipat je očekivano odbio ultimatum te sledeći dan počinju britanski i francuski vazdušni napadi na ciljeve širom Egipta. Vazdušni desanti britanskih trupa izvedeni su 5. novembra zapadno od Port Saida na zapadnoj obali Sueckog kanala te francuskih padobranaca na području Port Fuada na istočnoj obali Kanala, koje u potpunosti ovladavaju područjem Sueckog kanala.
Anglo-francuski napad na Egipat izazvao je oštru diplomatsku reakciju Sovjetskog Saveza, a akcija je naišla na neodobravanje u Vašingtonu, gde je Ajzenhauerova administracija bila besna zbog preduzimanja napada bez prethodnih konsultacija sa Sjedinjenim Državama. Bela kuća je u tom trenutku bila usredsređena na situaciju u Mađarskoj, gde su sovjetski tenkovi srušili mađarski ustanak, a Ajzenhaueru ta kriza nije odgovarala ni zbog predstojećih predsedničkih izbora. Nakon američkog pritiska, Velika Britanija i Francuska bile su prisiljene poštovati odluku Ujedinjenih naroda o prekidu vatre. Britanske i francuske trupe povukle su se 22. decembra 1956. sa Sueckog kanala, a izraelska vojska odlazi sa Sinajskog poluostrva u martu 1957. godine.
Posledice[uredi | uredi izvor]
Egipatska vojska je tokom kratkog Sueckog rata 1956. teško stradala, vazduhoplovstvo je gotovo uništeno, a uveliko je oslabljena i ratna mornarica. Suecki kanal je bio zatvoren do 1957, a Egipat je 1962. nadoknadio vrednost nacionalizovane imovine izvornim vlasnicima. Arapske zemlje su u znak protesta nakon Suecke krize smanjile isporuke nafte Zapadu, stvarajući mali naftni udar i blagi nagoveštaj velike naftne krize koja će se dogoditi nakon rata 1973. godine. Uprkos činjenici da je s vojne strane operacija bila uspešna, za Ujedinjeno Kraljevstvo i Francusku je na političkom i diplomatskom nivou bila potpuni fijasko i dovela je do velikih potresa na domaćim političkim scenama.
Paradoksalno, pobednicima Sueckog rata mogu se smatrati Izrael i Egipat. Izrael je dolaskom snaga UN-a na Sinaj i svođenjem Egipta na nivo trećerazredne vojne sile ostvario svoj prvobitni cilj, da osigura svoje južne granice za gotovo celu sledeću deceniju. Izrael je takođe stekao pravo prolaska brodova kroz Tirenski moreuz, a vojna saradnja Tel Aviva s Francuskom u idućim se godinama odrazila i na polju vojne industrije, koja je uz ostalo rezultovala i izgradnjom nuklearnog reaktora u Dimoni u Izraelu. Rat 1956. godine je za Izrael bio uspešan test vlastitih oružanih snaga koje će idućih decenija igrati veliku ulogu u održanju Izraela. S druge strane, Egipat je uprkos vojnom porazu zadržao nadzor nad Sueckim kanalom, a još je važniji diplomatski prestiž koji je sebi Egipat obezbedio. Naser je politički ojačao u vlastitoj zemlji te se nametnuo kao svearapski lider. Najveći deo tog uticaja iskoristio je za stvaranje protivizraelske koalicije.
Egipatski predsednik Naser vešto je iskoristio politički prestiž stečen nakon Suecke krize, te je pedesetih godina XX veka figurirao kao neslužbeni lider arapskog sveta. Naserov panarabizam je 1958. godine konkretizovan ujedinjenjem Egipta i Sirije u zajedničku državu nazvanu Ujedinjena Arapska Republika. Tu Naserov projekt nije stao, već se UAR povezala s Jemenom u konfederaciju ambiciozno prozvanu Sjedinjene Arapske Države. Kao protivteža socijalističkoj Ujedinjenoj Arapskoj Republici, marta 1958. dve su prozapadne arapske monarhije Jordan i Irak ušle u federaciju nazvanu Arapska federacija. No, već u julu 1958. na podsticaj iz UAR-a srušena je iračka monarhija a irački kralj Fejsal II je u državnom udaru ubijen, čime je propao projekt Arapske federacije. Ni Ujedinjena Arapska Republika nije bila dugog veka - sirijski je entuzijazam brzo splasnuo nakon što je postalo jasno da zajedničkom državom dominira Kairo, dok su se Irak, nakon rušenja monarhije, i Sudan odbili pridružiti UAR-u. Projekt Ujedinjene Arapske Republike neslavno je raspušten 1961. nakon vojnog udara u Siriji.
Izvori[uredi | uredi izvor]
Napomena: Ovaj tekst ili jedan njegov deo je preuzet sa veb sajta hrvatskog časopisa Hrvatski vojnik. Vidi dozvolu.
