Odnos Kalajevog režima prema Pravoslavnoj crkvi u BiH

Još u toku neposrednih priprema za okupaciju zvanični faktori u Austro-Ugarskoj došli su do uvjerenja da je potrebno odmah poslije zaposjedanja Bosne i Hercegovine preduzeti mjere na prilagođavanju pravoslavne crkve potrebama nove uprave. Tada je smatrano da se te mjere moraju preduzeti što je moguće prije, za razliku od vjerskih stvari muslimana i katolika koje u prvi mah mogu ostati nedirnute. Ova žurba u regulisanju crkvenih prilika kod pravoslavne crkve imala je u osnovi dva politička motiva. Prvi motiv bio je težnja za stvaranjem uslova koji bi pravoslavnu crkvu stavili u službu nove uprave i učinili je njenim osloncem, a drugi, da se odstranjivanjem grčkih vladika, omrznutih u narodu zbog svojih zloupotreba, pridobije pravoslavno stanovništvo već na početku okupacije.

Uz ovaj drugi motiv vezano je i ukidanje nekih crkvenih dažbina koje su opterećivale srpsko stanovništvo. Sve to trebalo je od početka da pokaže prednosti nove uprave.U dubokoj pozadini prvog motiva skrivao se dalekosežni nacionalno-politički cilj, koji će se jasno istaći kao polazište u prvim koracima na regulisanju odnosa između pravoslavne crkve u Bosni i Hercegovini i carigradske patrijaršije. Taj cilj bio je eliminisanje pravoslavne crkve kao faktora integracije srpskog naroda oko Srbije. U svojoj noti ministrima, predsjednicima obje države Monarhije, upućenoj 6. novembra 1878, povodom preduzimanja pregovora sa carigradskom patrijaršiom oko uređenja statusa pravoslavne crkve u Bosni i Hercegovini, ministar spoljnih poslova Hajmerle upozorava na mogućnost da srpska vlada pokrene akciju za obnavljanje Pećke patrijaršije, čime bi se obnovila i njena vrhovna crkvena vlast nad svim hrišćanima srpske nacionalnosti. Monarhija mora sve preduzeti da spriječi ostvarenje toga plana, jer bi onda Srbija, u nacionalnom smislu postala atraktivna za pravoslavno bosansko stanovništvo.

Odnos prema visokom sveštenstvu

Benjamin Kalaj (1839-1903), austrougarski ministar finansija (1883-1903) i vrhovni nadzornik zemaljske administracije u Bosni i Hercegovini

To bi se ostvarilo na način da se obezbijedi puni uticaj Monarhije u crkvene stvari okupiranih provincija i tako unaprijed presiječe put svim aspiracijama susjedne kneževine. Najbolji put za ostvarenje toga uticaja je stavljanje visoke hijerarhije u Bosni i Hercegovini i carigradskog patrijarha u zavisan položaj prema Austro-Ugarskoj. Mitropolite treba da predlaže vlada, car da ih imenuje, a Patrijarh da obavlja samo kanonske formalnosti. Patrijaršija bi dobijala redovno svake godine određena novčana sredstva u zamjenu za prihode koje je do tada imala od Bosne i Hercegovine. Na taj način bi se pripremilo "potpuno odvajanje" pravoslavne crkve u Bosni i Hercegovini od patrijaršije.

Čvrsto se držeći tih pogleda, austrougarska diplomatija vodila je pregovore sa carigradskom patrijaršijom, u kojima je značajnu ulogu imao Bennjamin Kalaj. Pregovori su rezultirali zaključivanjem konvencije sa patrijaršijom 28. marta 1880. Konvencija je imala karakter provizornog akta i u njoj su regulisani odnosi između austrougarske uprave i pravoslavne crkve u Bosni i Hercegovini i carigradskog patrijarha. Najvažnije pitanje koje je konvencijom regulisano bilo je postavljanje mitropolita. Dotadašnji mitropoliti zadržani su na svojim mjestima, ali u slučajevima kada se ta mjesta nađu upražnjena, predviđeno je da car imenuje nove mitropolite, pošto se prethodno imena novih kandidata saopšte patrijarhu radi sprovođenja kanonskih formalnosti. Ako se ustanovi da neki od mitropolita ne ispunjava svoje obaveze prema državi, patrijarhu ili vjernicima njegovo smjenjivanje se sprovodi po istom postupku koji je utvrđen za imenovanje. Mitropoliti su obavezni da prema kanonskom običaju spominju patrijarhovo ime prilikom božije službe. Umjesto kanonske subvencije koju su mitropoliti davali patrijarhu, konvencijom se obavezuje austrougarska vlada da patrijarhu godišnje isplaćuje preko svog poslanika u Carigradu 58.000 pijastera u zlatu. Osim te godišnje rente, patrijarh ne može dobijati nikakva materijalna sredstva iz Bosne. Mitropoliti u Bosni i Hercegovini neće više ubirati od svojih vjernika nikakve takse i prihode. Te će prihode prikupljati državni fiskus i od njih će mitropoliti dobijati redovnu platu, koja će se obračunati na bazi dotadašnjih prosječnih prihoda ubiranih na ime dažbina vjernika.

Konvencijom je, kako se vidi, visoka crkvena hijerarhija potpuno podređena državi. Mitropolite je imenovao i smjenjivao car, a u materijalnom pogledu dovedeni su u zavisnost od zemaljske uprave. U pogledu njihovog izbora i imenovanja patrijarhu je preostala samo formalna funkcija. Zbog toga je konvencija predstavljala krupan diplomatski uspjeh Austro-Ugarske. Taj uspjeh ne umanjuje ni činjenica da je pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini i dalje ostala pod suprematijom carigradske patrijaršije. Austrougarskoj diplomatiji, uostalom, nije bilo tada ni stalo do toga da pravoslavnu crkvu u Bosni i Hercegovini potpuno odvoji od patrijaršije, jer je Monarhija željela da na odnosu te crkve prema patrijaršiji utiče na crkvenu politiku patrijarha prema pravoslavnim hrišćanima u Turskoj, a posebno u Sandžaku, na Kosovu i u Makedoniji. To je bio pravac daljeg prodiranja Austro-Ugarske na Balkan, pa će ona stalno vršiti pritisak na patrijarha da svoju crkvenu politiku na tom prostoru vodi u skladu s njenim interesima ili barem ne protiv tih interesa. Poslije zaključenja konvencije Zemaljska vlada pristupa realizaciji njenih odredaba. Naredbom od 25. jula 1880. preuzelesu državne vlasti ubiranje i isplatu vladikarine mitropolitima. Ova dažbina iznosila je godišnje za svaku pravoslavnu porodicu u Dabro-bosanskoj eparhiji 45 krajcara, u Zvorničko-tuzlanskoj 74 krajcare i u Zahumsko-hercegovačkoj 68 krajcara. Na bazi tih iznosa utvrđene su redovne plate mitropolita koje su isplaćivane iz zemaljskih sredstava. Godišnja plata dabrobosanskog mitropolita iznosila je 8.300 forinti, zvorničko-tuzlanskog 5.800 i zahumsko-hercegovačkog 4.500 forinti. To su bile plate ravne platama najviših činovnika zemaljske uprave. Vlada je računala da će ovako bogatim nagradama vezati za sebe vrhove pravoslavne crkve u Bosni i Hercegovini, a preko njih i niže sveštenstvo.

Mitropolit dabrobosanski Sava (Kosanović)

Pošto su tako mitropoliti u materijalnom pogledu podređeni državnoj upravi, došlo je na red smjenjivanje grčkih vladika i dovođenje na njihovo mjesto nacionalnog sveštenstva. Ali, to nije išlo ni lako ni brzo jer nije bilo domaćih ljudi pouzdanih i dovoljno obrazovanih za takve položaje. Treba reći da se ni vlastima nije puno žurilo poslije regulisanja plata mitropolitima, jer su time njihove dotadašnje zloupotrebe smanjene, a one vezane za ubiranje vladikarine potpuno nestale, što je imalo za posljedicu da se umanjilo nezadovoljstvo naroda prema grčkim mitropolitima. Osim toga, oni su se držali lojalno prema vlastima i stoga je vrijedilo zadržati ih na položajima dok se zaista ne nađu povjerljivi i stručni ljudi koji će ih zamijeniti. Prvo je smijenjen sarajevski mitropolit Antim i na njegovo mjesto imenovan 1881. Sava Kosanović. U ovom slučaju car je prvi put upotrijebio stečeno pravo u konvenciji o smjenjivanjui imenovanju mitropolita. Kosanovićevo imenovanje bilo je rezultat težnje za stvaranjem nacionalne crkvene visoke hijerarhije, koja bi svojim lojalnim držanjem i aktivnim radom pozitivno uticala na pravoslavno stanovništvo u pravcu prihvatanja nove uprave. Takav uticaj nije se mogao očekivati od grčkih vladika, prije svega zbog njihove omraženosti u narodu, a zatim zbog nezainteresovanosti za razvoj političkih i drugih prilika u zemlji. Kalaja je 1882. izvješten da je mostarski mitropolit Ignjatije bez ugleda i energije. Kao stranac, koji je još pod turskom vlašću došao na taj položaj, on nema nikakvog interesa za razvitak zemlje, kao što bi ga imao domaći čovjek.

Iskustvo vlade sa Kosanovićem kao prvim domaćim mitropolitom pokazaće da se moraju sa mnogo više obazrivosti birati domaći ljudi na mitropolitske položaje. Kosanović vrlo rano dolazi u sukob sa vlastima zbog već spomenutih slučajeva katoličke propagande. Ono što je najviše smetalo vladi u ovom sporu bilo je energično i nezavisno od vlasti istupanje Kosanovića. To je ukazivalo da će mitropolit praviti ozbiljne smetnje ne samo crkvenoj nego i nacionalnoj politici režima. Zato Kalaj čeka prvu pogodnu priliku da ga se otarasi. Ta se prilika ukazala kad je Kosanović podnio patrijarhu demisiju u znak protesta protiv tolerantnog odnosa vlasti prema biskupu Josipu Štadleru, njihovog stalnog miješanja u stvari pravoslavne crkve i ekscesa na liniji katoličke propagande. Kalaj odmah predlaže caru da se demisija prihvati. U obrazloženju svog predloga on kaže da se Kosanović još ranije bavio slovenskom agitacijom i da je u političkom pogledu bio stalno nepouzdan. Njegovo udaljavanje sa mitropolitskog položaja je u interesu i zemlje i uprave, jer se od njega ne može očekivati lojalno držanje čak i ako bi samovoljno povukao demisiju. Da bi cara što prije privolio na prihvatanje demisije, on ističe da nema nikakve bojazni od nezadovoljstva u narodu zbog Kosanovićevog odlaska, jer je u novije vrijeme njegova popularnost jako opala, tako da je zadržao popularnost samo kod jednog dijela građanstva.

U svim zbivanjima oko Kosanovićeve demisije Kalaj je uporno nastojao, što je na kraju urodilo plodom, da se demisija sprovede u skladu sa tumačenjem konvencije od austrougarske strane. Pošto u konvenciji nije spomenut pojam demisije, patrijarh je smatrao da njemu pripada pravo donošenja odluke o demisiji. U tome je Kalaj vidio presedan za budućnost, pa je tražio da se preko austrougarske diplomatije izvrši pritisak na patrijarha da pravo na takvu odluku prizna caru, što je patrijarh najzad i učinio. Za bosanskohercegovačku upravu to je pravo bilo jednakopravu smjenjivanja mitropolita, jer je demisija predstavljala mnogo bezbolniji put uklanjanja nepoćudnih mitropolita nego smjenjivanje. Praksa demisije sprovođena je u Ugarskoj na vrlo vješt način, pa je kasnije učinjen pokušaj da se prenese i u Bosnu.

Car je prihvatio Kosanovićevu demisiju 1885. godine. Tako se režim oslobodio prvog domaćeg mitropolita u koga su jednako polagali velike nade i bosanskohercegovački Srbi i nova uprava. Ali, bojazni od Kosanovićevog autoriteta nisu time nestale. On je stalno bio pod prismotrom vlasti, dok je Kalaj prividno pokazivao prema njemu prijateljsko držanje. Takav odnos preporučivao je i Zemaljskoj vladi, da bi se Kosanoviću oduzela mogućnost da se pojavljuje kao "mučenik", što bi povećalo njegov ugled u narodu. Čak mu je data i potpora za putovanje na Sinaj, vjerovatno radi toga da što duže bude odsutan iz Bosne.

dr Nikodim Milaš episkop dalmatinski

Pri izboru Kosanovićevog nasljednika režim postupa vrlo obazrivo. Čim je Kosanović podnio ostavku, Kalaj je razmišljao o ličnosti koja bi ga zamijenila. On prvo pomišlja na Nikodima Milaša, arhimandrita i profesora zadarske bogoslovije. Milaš je 1884. napisao jednu brošuru o pravoslavnoj crkvi u Bosni i Hercegovini sa stanovišta austrougarske politike, pa se Kalaju učinilo da je našao pravog čovjeka za tako važan položaj kao što je mjesto sarajevskog mitropolita. Iz Kalajevog pisma namjesniku Dalmacije u kome traži informacije o Milašu vidi se da je politička pouzdanost bila osnovni i najvažniji uslov za dobijanje mitropolitske stolice u Bosni. Pod političkom pouzdanošću podrazumijevalo se, prije svega, da je kandidat nepristupačan srpskim ili ruskim uticajima. Tek iza toga dolazila je u obzir energičnost i sposobnost da načinom nastupanja i ponašanja stekne za sebe simpatije vjernika. Ova kombinacija sa Milašem propala je, jer on nije imao, prema ocjeni namjesnika u Zadru, niti potrebno iskustvo niti neophodan politički takt da bi mogao uspješno da vodi jednu mitropoliju. Poslije toga Kalaj odlučuje da mitropolitsku stolicu u Sarajevu ponudi vladici Gerasimu Petranoviću, ali Petranović tu ponudu odbija iz zdravstvenih razloga i iz bojazni da zbog poodmaklih godina ne bi mogao daobavlja tu dužnost. Najzad, izbor je pao na arhimandrita Đorđa Nikolajevića, koji je do tada vodio sarajevsku konzistoriju, a poslije Kosanovićeve demisije i poslove mitropolije. Austrijski guverner Bosne i Hercegovine Johan fon Apel je vjerovao da će Nikolajević biti mnogo pouzdaniji od Kosanovića, pošto je mnogo mirnijeg temperamenta i pošto je vaspitan da se ne odaje lakomislenim ispadima protiv vlade, što je Kosanović činio. Ukoliko bi, i pored svega toga, Nikolajević ipak iznevjerio očekivanja vlade, Apel je smatrao da bi ga lako bilo ukloniti zbog starosti. Apelove pretpostavke u pogledu držanja Nikolajevića uglavnom su se obistinile. U njemu je vlada dobila mnogo lojalnijeg i umjerenijeg mitropolita, nego što je bio Kosanović. Istina, ni on nije bio u svemu po ukusu uprave, jer mu je nedostajalo energičnosti, a ponekad i dosljednost u sprovođenju intencija vlade, ali, bez obzira na sve to, režim je bio zadovoljan njegovim izborom. Taj je izbor označio početak stvaranja nacionalne visoke crkvene hijerarhije lojalne austrougarskoj upravi.

Poučena lošim iskustvom sa Kosanovićem, vlada ne žuri sa uklanjanjem ostalih grčkih vladika. Njoj je bolje odgovaralo njihovo neaktivno držanje nego brzoplet izbor nesigurnih i neprovjerenih ljudi koji bi upravi mogli praviti neprilike kao Kosanović. U jednom izvještaju Kalaju, Apel kaže da je tuzlanski mitropolit Dionisije Ilijević odan vladi, ali je njegov uticaj u narodu isto tako mali kao i mostarskog mitropolita Ignjatija. Pa i pored toga, Apel smatra da njegovo pasivno držanje bolje odgovara interesima vlade nego aktivno držanje Kosanovićevo. To je bio glavni razlog što je vlada smijenila mostarskog mitropolita Ignjatija tek 1888, a tuzlanskog Dionisija 1891. godine. Smjenjivanje mitropolita Ignjatija, koje je slijedilo odmah nakon njegove demisije, diktirali su isključivo politički motivi, jer je vlada željela da na njegovo mjesto dovede domaćeg čovjeka koji "uživa pažnju i simpatije pravoslavnog stanovništva" i koji je u mogućnosti "da postigne blagotvoran uticaj" na to stanovništvo. Po vladinoj ocjeni takvu ličnost je predstavljao arhimandrit Leontije Radulović, pa je on imenovan za Ignjatijevog nasljednika. Radulovićevo imenovanje režim nastoji da prikaže kao znak svoje posebne naklonosti prema pravoslavnom stanovništvu. Režimski list "Prosvjeta" pisao je sa oduševljenjem o ceremoniji posvećenja novog mitropolita, koja je obavljena u Mostaru 19. aprila 1888. godine. Ceremoniji je prisustvovao, u svojstvu carskog komesara, Apel. Prema izvještaju "Prosvjete" svečanost je razdragala i onako oduševljena srca mostarskih Srba, dok je mitropolit Leontije naglasio u svom govoru da će se truditi, da interese povjerene mi pravoslavne crkve u Hercegovini dovedem u najveću harmoniju sa interesima domovine i države.

Najduže se, od vladika-fanariota, na svom položaju zadržao mitropolit Dionisije. Kalaj se odlučio za njegovo smjenjivanje tek onda kada se suprotstavio širenju jevanđelja u svojoj eparhiji koje je izdala Zemaljska vlada. Takav postupak mitropolita Kalaj je smatrao nedopustivim pa je pokrenuo akciju kod cara i patrijarha da se on smijeni. Istovremeno je u listu "Napredak" podstakao kampanju protiv njega, da bi ga i u javnosti kompromitovao. Nakon smjenjivanja mitropolita Dionisija, na njegovo je mjesto postavljen 1892. arhimandrit manastira Gomirje, Nikola Mandić. Oko smjenjivanja Dionisija i imenovanja Mandića je na potkupljivanje patrijarha utrošeno iz zemaljskih sredstava 23.927 guldena, što jasno pokazuje kolike je materijalne žrtve režim bio spreman da podnese da bi sproveo svoje zamisli u crkvenoj politici.

Mitropolit dabrobosanski Georgije (Nikolajević)

Tako su se početkom devedesetih godina svi najviši položaji u pravoslavnoj crkvi u Bosni i Hercegovini našli u rukama nacionalnog sveštenstva. Pomoću tog sveštenstva, učinjenog potpuno zavisnim od vlade odredbama konvencije i, uz to, dobro odabranog, režim je računao da ostvari jači uticaj na pravoslavno stanovništvo i da sprovede određene reforme u pravoslavnoj crkvi koje bi je učinile instrumentom u rukama vlasti. Zato i ne iznenađuje činjenica da vlasti baš tada pojačavaju pritisak na crkveno-školske opštine, sa ciljem da u njima potisnu uticaj laičkog elementa. Ali, to će izazvati otpor crkvenih opština i dati snažan podsticaj pokretu za crkveno-školsku autonomiju. Tok toga pokreta srušiće iluziju režima u preveliku snagu i uticaj nacionalne crkvene hijerarhije.

Odnos prema nižem sveštenstvu

Niže pravoslavno sveštenstvo, zatečeno u Bosni i Hercegovini poslije okupacije, nije odgovaralo potrebama nove uprave niti po obrazovanju niti po svojim političkim pogledima. Ogromnu većinu sveštenika činili su neškolovani ljudi, među kojima su brojni bili polupismeni. Još u 1900. godini u hercegovačko-zahumskoj mitropoliji većinu parohijskog sveštenstvapredstavljali su sveštenici rukopoloženi prije okupacije i u prvim godinama iza okupacije i koji su imali "skoro samo manastirsku ili osnovnu spremu. Preko sveštenstva tako niskog obrazovnog nivoa uprava nije mogla ozbiljnije računati na ostvarenje jačeg uticaja na pravoslavno stanovništvo. Još manje izgleda davalo je za to malobrojno obrazovano sveštenstvo, koje se pretežno školovalo u Vojvodini i Srbiji i koje je svoj poziv usko vezivalo za nacionalni rad. Zbog toga se austrougarska uprava u Bosni i Hercegovini od početka odlučuje na stvaranje obrazovanog domaćeg nižeg sveštenstva, koje bi se školovalo u zemlji i pod njenim nadzorom. Računalo se da će se putem stipendija i školovanja po programu prilagođenom potrebama crkvene politike u Bosni i Hercegovini izgraditi lojalan sveštenički stalež, koji bi svojim primjerom i neposrednim radom uticao na lojalno držanje svojih vjernika. Kada se radilo o ostvarenju toga cilja, Kalajeva uprava nije žalila materijalna sredstva. Već krajem 1882. Zemaljska vlada je otvorila u Sarajevu pravoslavnu bogosloviju pod nazivom "Istočno-pravoslavno bogoslovsko sjemenište". Bogosloviju je 12. decembra svečano otvorio civilni adlatus baron Fedor Nikolić i predao je na upravu mitropolitu Kosanoviću. Svečanosti su prisustvovali direktori u Zemaljskoj vladi i predstavnici vojske. Nakon dvije godine bogoslovija je preseljena u Reljevo, gdje je za nju podignuta zgrada sa internatom, iz zemaljskih sredstava, koja su iznosila 58 000 forinti. Crkvu za bogosloviju podigao je baron Nikolić o vlastitom trošku, dok je zemljište poklonio mitropolit Kosanović.

Bogoslovija je dobila 1883. statut kojim je osiguran puni uticaj vlade na njen rad. Neposredan nadzor nad sjemeništem vrši sarajevski mitropolit, koji svake godine izvještava vladu o radu sjemeništa. Statutom je vladi obezlbijeđen odlučujući uticaj pri izboru učenika i profesora. Pitomce prima Zemaljska vlada na predlog mitropolita čijoj eparhiji pripadaju, dok upravitelja i profesore imenuje po saslušanju mitropolita sarajevskoga na predlog zemaljske vlade zajedničko ministarstvo. Da bi se onemogućio prodor u bogosloviju političkih uticaja izvan Monarhije, statutom je predviđeno da upravitelj i profesori mogu biti samo pripadnici Bosne i Hercegovine koji su se školovali u Austro-Ugarskoj, a u nedostatku takvih, samo pripadnici drugih zemalja Monarhije. Bogoslovija je izdržavana iz zemaljskih sredstava. Ta su sredstva 1883. iznosila 12. 525 forinti, a kasnije su se uvećala da bi u 1897. dostila sumu od 37. 865 forinti. Pitomci su imali besplatan stan, hranu i odijelo, a u toku gimnazijskog školovanja dobijali su stipendiju. Politikom stipendiranja učenika koji se opredijele za bogosloviju te besplatnim školovanjem u bogosloviji željelo se da se budući sveštenici unaprijed osjete moralno vezanim za vladu i da taj moralni dug nose sa sobom cijelog života. Ne može se reći da vlada nije bila izdašna u stipendiranju gimnazijalaca koji su se obavezivali na nastavljanje školovanja u bogosloviji. U 1897. takvih stipendista bilo je 60. Takvo usmjeravanje gimnazijalaca, putem stipendiranja, imalo je za posljedicu podizanje duhovne inteligencije na račun svjetovne. U mostarskoj gimnaziji, od 33 stipendista u 1902. godini, 23 su se obavezala da će pohađati bogosloviju u Reljevu, dok je preostalih 10 moglo da nastavi dalje školovanje prema vlastitom izboru.

Mitropolit hercegovačko-zahumski Leontije (Radulović)

Visoko teološko obrazovanje sticali su pripadnici Bosne i Hercegovine u Černovicama. To je bio jedini teološki fakultet na kome su mogli studirati kao stipendisti Zemaljske vlade. Iz njihovih redova popunjavana su visoka mjesta u hijerarhiji i profesorski kadar u bogosloviji. I ovi stipendisti bili su dosta brojni u odnosu na druge struke. Od ukupno 17 stipendista pravoslavne vjere na visokim školama u školskoj 1899/1900. godini, četvorica su bili studenti teologije u Černovicama. Teološki studij u Černovicama imao je da obezbijedi priliv visokoobrazovanog domaćeg pravoslavnog sveštenstva školovanog daleko od srpskih nacionalno-politiokih uticaja i da učini manje privlačnim teološke zavode u Rusiji. Uporedo sa radom na obrazovanju domaćeg svešteničkog staleža, režim preduzima mjere na poboljšanju materijalnog položaja parohijskog sveštenstva i na umanjivanju materijalne zavisnosti tog sveštenstva od pastve. Materijalni položaj nižeg sveštenstva uzetog u cjelini bio je iza okupacije loš. Od ukupno 374 pravoslavna sveštenika, koliko ih je bilo početkom 1883, samo su 34 imala parohijsku zemlju ukupne površine od 488 dunuma, 67 je posjedovalo vlastitu zemlju, a 225 se nalazilo u kmetskom odnosu. Parohijsko sveštenstvo bilo je materijalno potpuno zavisno od parohijana, jer se izdržavalo od prihoda koje je ubiralo od njih. Takva zavisnost nije odgovarala režimu, pošto je sveštenstvo prisiljavala da se ponaša prema željama crkvenih opština, odnosno prema željama parohijana a ne prema željama vlasti. To odmah uočavaju vrhovi režima i ističu ideju o stavljanju nižeg sveštenstva u materijalnu zavisnost od vlade. Sa inspekcionog puta po Hercegovini, obavljenog u novembru 1882, baron Apel je izvještavao Kalaja da je niže pravoslavno sveštenstvo u punoj mjeri vjerno nacionalnim običajima i, pošto zavisi od crkvenih opština, mora da slijedi tendencije velike većine stanovništva. Takvo ponašanje može se otkloniti, po Apelovom uvjerenju, ako se to sveštenstvo u materijalnom pogledu učini manje zavisnim od stanovništva, a više od vlade. "Poboljšanjem materijalnog položaja siromašnog dijela klera od strane vlade može se lako stvoriti sredstvo da se ova partija pridobije za naše interese i da se uticaj iste na stanovništvo iskoristi u smislu vlade." Istu misao kasnije zastupa i propagira list "Prosvjeta", samo u prikrivenoj formi.

Vlada nije preuzela troškove izdržavanja nižeg sveštenstva, ali je sistemom dodjele subvencija popravljala materijalni položaj pojedinim sveštenicima. Subvencije nisu davane svim sveštenicima, a visina subvencija je bila različita. U 1900. godini visina subvencija u hercegovačko-zahumskoj mitropoliji kretala se od 120 do 1.200 kruna. Najveći broj subvencija kretao se do 400 kruna, a veći iznos od toga dobijali su samo rijetki pojedinci. U 1896. godini subvenciju je dobilo 139 sveštenika, u ukupnom iznosu od 30.251 forinte, tako da je, u prosjeku, na svakog sveštenika otpao iznos od oko 200 forinti. Subvencije su dodjeljivane kao nagrade za lojalno držanje i uslovljavane su takvim držanjem. Ko bi se ogriješio o to pravilo, gubio bi subvenciju. Jedan dio sveštenika imao je dopunski izvor prihoda od honorara koji su im isplaćivani iz zemaljskih sredstava za obavljanje vjerske nastave u državnim školama. Takav honorar dobilo je u 1896. godini 158 katiheta, u ukupnom iznosu od 28.280 forinti. Tim mjerama vlada uspijeva da veliki dio nižeg sveštenstva ili veže za sebe ili da ga pasivizuje u smislu davanja podrške srpskoj opoziciji u zemlji. Treba reći da takvom držanju u velikoj mjeri doprinose i represivne mjere visoke crkvene hijerarhije, koje se na podsticaj vlasti sprovode prema politički nepouzdanim sveštenicima. U takvim slučajevima vlasti vješto postupaju i kriju se iza autoriteta hijerarhije.

Izgradnja i obnova hramova

Manastir Duži

Sa okupacijom nastaju mnogo bolji uslovi za podizanje novih crkava i obnavljanje starih. Do okupacije je u zemlji bilo 207 crkava i 10 manastira, ali su ti objekti bili dijelom popaljeni i razoreni. Iza okupacije živo se radi na njihovom obnavljanju i na podizanju novih. Prema zvaničnim podacima Zemaljske vlade izgrađeno je do 1897. novih crkava i manastira 151, a 54 je renovirano. Te gradnje je subvencionisala vlada u ukupnom iznosu od 235.305 forinti. Iako je ta subvencija bila vrlo mala u odnosu na cjelokupne troškove gradnji, vlada ju je isticala kao osobiti znak naklonosti prema pravoslavnoj crkvi i pravoslavnom stanovništvu.

Režimu je bilo posebno stalo do toga da se podižu što ljepši i što monumentalniji crkveni objekti u graničnim krajevima prema Crnoj Gori i Srbiji. Zbog toga su subvencije za te objekte bile veće. I tim putem trebalo je pridobiti pogranično stanovništvo izloženo nepoželjnim uticajima susjeda, ali i pokazati tim susjedima sjaj i veličinu Monarhije kao i njenu brigu za stvar pravoslavne crkve u Bosni i Hercegovini. Za izgradnju manastira Duži, kojeg su Turci spalili, vlada je dala 22.700 forinti. Subvencija za podizanje crkve u Trebinju iznosila je 18.000 forinti, a u Bileći 9.100 forinti. Na vlastitu inicijativu i uz vlastiti trošak vlada je renovirala srednjovjekovnu crkvu u Dobrunu. Težilo se da se razvije i rivalitet prema stanovništvu s druge strane granice. U Fakoviću su podigli crkvu daleko od sela, ali na vidnom mjestu prema srpskoj granici. Na pitanje barona Huga Kučera zašto je to urađeno, odgovorio je, "s ponosom", predsjednik opštine... "da bi Srbijanci s one strane vidjeli da mi takođe imamo crkvu".

Crkva Preobraženja Gospodnjeg u Trebinju

Crkva Svetog Save u Bileći

Ovakav odnos režima prema obnavljanju i podizanju crkava i manastira pozitivno je priman od sveštenstva i predstavljao je jedno od sredstava za pridobijanje pravoslavnog stanovništva. Rezultati takvog odnosa pokazali su se kod dijela sveštenstva vrlo rano. Iguman manastira Moštanice, potpuno obnovljenog prilozima sakupljenim po odobrenju Zemaljske vlade, držao je u svom stanu sliku cara Franje Josipa. "To je prva pravoslavna kuća u kojoj sam do sada u ovom okrugu vidio tu sliku." izvještavao je okružni predstojnik u Banjaluci dr M. Kukuljević. U sistemu mjera na adaptiranju pravoslavne crkve potrebama režima polagane su i velike nade u štampanje crkvenih knjiga od strane Zemaljske vlade. Ta je mjera imala duboku i široku nacionalnopolitičku pozadinu.

Štampanje crkvenih knjiga

Sjedište Zemaljske vlade bilo je u današnjem Predsjedništvu Bosne i Hercegovine

Crkve u Bosni i Hercegovini upotrebljavale su, najvećim dijelom, crkvene knjige porijeklom iz Rusije i Srbije. U njima su se na više mjesta nalazile molitve za rusku, odnosno srpske vladajuće kuće, kao i pojmovi "pravoslavni imperator", "imperator i sinod" i dr. Sa stanovišta bosanskohercegovačke uprave te su knjige bile iz političkih razloga neprihvatljive za Bosnu i Hercegovinu. Zbog toga Kalaj upozorava 1885. godine austrijskog ministra bogoštovljai nastave da je neophodno da se u Monarhiji štampaju crkvene knjige za potrebe pravoslavne crkve, čime bi se ujedno otklonili razlozi da crkve posežu za ruskim i srpskim izdanjima. Po njegovom mišljenju, tekst bi se mogao doslovno prenijeti iz tih izdanja i samo bi se unijele molbe za austrijskog cara, umjesto molbi za ruske i srpske vladare. Već sljedeće godine Kalaj pridobija za tu akciju mitropolita Nikolajevića i karlovačkog patrijarha Germana Anđelića, koji mu predlažu koje bi crkvene knjige trebalo štampati. Iza toga uslijedile su pripreme Zemaljske vlade na izdavanju crkvenih knjiga za potrebe pravoslavne crkve u Bosni i Hercegovini.

Puni smisao te akcije izrazio je Kalaj u svom predlogu caru u kome je tražio odobrenje za izdavanje tih knjiga u Sarajevu. On kaže da će se tim putem pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini "trajno emancipovati od do sada neizbježnih inostranih uticaja najznačajnijih ritualnih sredstava" i ujedno popuniti praznina u oblasti "specifično srpskih crkvenih djela", što će naići na dobar prijem i izvan granica Bosne i Hercegovine "u srodnim susjednim oblastima". Očigledno je da je Kalaj vidio u štampanju srpskih crkvenih knjiga jedno od sredstava za potiskivanje srpskih i ruskih političkih uticaja među Srbima Bosne i Hercegovine i Monarhije. Politička pozadina toga poduhvata ispoljila se i u Kalajevom odnosu prema ideji o štampanju "Srbljaka". Ideju o izdavanju "Srbljaka" dao je Kalaju dalmatinski episkopat preko austrijskog ministra bogoštovlja i nastave. Prema toj ideji Kalaj zauzima rezervisan stav zbog toga što se radilo o crkvenoj knjizi u kojoj su skupljene službe i kratka žitija Srba-svetitelja. Kao dobar poznavalac srpske istorije, on je bio svjestan da slavljenje srpskih svetaca znači njegovanje srpske političke tradicije i razvijanje svijesti o potrebi političkog jedinstva srpskog naroda, pa je zato i razumljiv takav njegov odnos prema štampanju "Srbljaka". Još veću rezervu Kalaj pokazuje prema mogućnosti unošenja u "Srbljak" vladike Petra I Petrovića, koji je kanonizovan 1834. On ističe da bi "glorifikacija jednog specifično crnogorskog sveca" u knjizi publikovanoj u Sarajevu morala sama po sebi da dobije političko značenje.

Patrijarh srpski German (Anđelić)

U poduhvat izdavanja crkvenih knjiga Kalaj ulazi vrlo oprezno, da bi izbjegao podozrenje Srbije i Rusije, a zatim domaćeg sveštenstva i carigradskog patrijarha. Usvojen je princip da knjige moraju biti sa kanonske strane potpuno korektne. Za to je bila odgovorna visoka crkvena hijerarhija, koju je Kalaj uvukao u poduhvat. Da bi se carigradski patrijarh umirio, mitropolit Nikolajević ga je obavijestio da se crkvene knjige štampaju pod strogom kontrolom sva tribosanskohercegovačka mitropolita i po tekstu sinodalnih ruskih izdanja. Vlada je težila da čitavoj akciji oko izdavanja crkvenih knjiga obezbijedi što jači politički efekat, pa ju je direktno povezala sa carem. Na prvoj strani sarajevskog jevanđelja štampano je carsko odobrenje za izdavanje knjige i njegova titulatura. Luksuznom opremom knjiga težilo se da rad na njihovom izdanju izazove snažniji utisak i u zemlji i van njenih granica. U tom pogledu vlada nije štedila. Za štampanje jevanđelja, koje je izašlo 1890. u 1100 primjeraka utrošeno je oko 24.000 forinti. Pored jevanđelja, vlada je još štampala, prema raspoloživim podacima, "Oktoih", "Trebnik", "Apostol", "Služebnik", "Mineja obšćaja" i "Mineja prazničnaja".

Izdavanje crkvenih knjiga u Sarajevu nailazi na živ interes u susjednim zemljama Monarhije. Austrijski ministar bogoštovlja i nastave naručio je za potrebe srpske crkve u Dalmaciji 200 primjeraka jevanđelja.

Pokretanje crkvene štampe

U razdoblju Kalajeve uprave pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini imala je i svoj list, koji je pokrenula 1887. godine konzistorija u Sarajevu. U početku izlazi pod nazivom "Dabro-bosanski Istočnik" a 1889. mijenja naziv u "Bosansko-Hercegovački Istočnik". List je bio podvrgnut preventivnoj cenzuri i preko njega vlada vrši uticaj na sveštenstvo. Cenzura je strogo pazila na to da list piše u lojalnom duhu, pa je tekstove koji su odudarali od tog pravca zabranjivala. U razdoblju uspona srpskog autonomnog pokreta vlada koristi "Istočnik" kao propagandno sredstvo protiv toga pokreta i dodjeljuje mu redovnu subvenciju. Tada i za urednika dolazi čovjek koji je bio više po ukusu vlade. To nije moglo proći nezapaženo u srpskoj javnosti, pa je "Bosanska vila" izrazila nezadovoljstvo što je za urednika imenovan čovjek koji nepoznaje prilike u Bosni i Hercegovini. Tako je i "Bosansko-hercegovački Istočnik" postao sredstvo za sprovođenje politike režima prema pravoslavnoj crkvi.

Odnos prema crkveno-školskim opštinama

Jedno vrijeme je izgledalo da je režim svojim odnosom prema pravoslavnoj crkvi i sveštenstvu prokrčio put njenom nesmetanom prilagođavanju novim prilikama u zemlji. Zaključivanjem konvencije sa carigradskim patrijarhom, i njenim sprovođenjem, visoka crkvena hijerarhija je stavljena u činovnički položaj. Na mitropolitske položaje dovođeni su ljudi koji su iskazivali spremnost da će "eventualnim neprijateljskim strujanjima" među pravoslavnim stanovništvom pružati "odlučan otpor u savezu sa vladom." Oni su smatrani vladinim "povjerljivim ličnostima" i redovno su upozoravani na okolnost da su na te položaje došli voljom Zemaljske vlade te da u skladu sa tim mogu biti i smijenjeni ako pokažu nelojalno držanje. Materijalnu potporu pojedinim crkvama vladi odano sveštenstvo tumači kao izraz posebne brige vlasti za vjerske potrebe pravoslavnog stanovništva.

Sveštenstvo ipak nije predstavljalo dovoljnu snagu da bi izvršilo unutrašnji preobražaj pravoslavne crkve u skladu sa težnjama režima. U pravoslavnoj crkvi postojala je institucija crkvene opštine u kojoj su glavnu riječ imali laici i koja je od davnina imala široka autonomna prava.Ozbiljan problem vlasti je od početka bio kako da uspostave čvrstu kontrolu nad crkvenim opštinama. Same vlasti smatrale su te opstine "najistaknutijim" i u "svakom pogledu mjerodavnim reprezentantom" pravoslavnog stanovništva. Činjenica da je u njima odlučujući uticaj imao laički elemenat davala je pravoslavnoj crkvi narodni karakter i nosila u sebi opasnost po režim da one postanu institucije za nacionalno-politički rad kod Srba. To je bilo ono što je najviše zabrinjavalo vlasti i što ih je upućivalo na uvođenje nadzora nad radom crkvenih opština i na sužavanje njihovih autonomnih prava. Kao dobrom istoričaru, Kalaju je bila jasna nacionalno-politička funkcija tako organizovane pravoslavne crkve. U jednoj noti ministru Agenoru Goluhovskom on posebno opširno objašnjava fenomen odnosa između laičkog i duhovnog elementa u pravoslavnoj crkvi u Bosni i Hercegovini i ukazuje na nacionalno-političke konsekvence takvog odnosa. U toku istorijskog razvitka laički elemenat u Bosni i Hercegovini je "prigrabio čitavu crkvenu moć i sva dispoziciona prava u crkvi". Uzroci takvog razvitka su, po Kalajevom mišljenju, različiti. "Pokretan svjetovnim, tj.nacionalnim i političkim motivima, slovenski laički elemenat je od uvijek koristio crkvu za to da u nju smjesti oslonac za sve nacionalne aspiracije i da religiozno-crkvene težnje usko poveže sa nacionalnim, ali i da na taj način zauzme stav prema turskoj vladajućoj sili". Ranije vladike u Bosni i Hercegovini nisu mogli da slijede taj nacionalni, prema Porti oponirajući, pravac niti su ga mogli podupirati. To je imalo za posljedicu da je između laika i vladika došlo do rascjepa, a jaz je između obadvije strane stvorila nacionalna ideja, koju su laici slijedili, a vladike se nisu za nju zalagali. "Svugdje stupa laički elemenat u prvi plan, a duhovni se povlači. Osnivanje i dotiranje crkava i škola, održavanje vjere uopšte palo je u ruke laika." Oni nisu slijedili vladike, nego, nezavisno od njih i njihovog uticaja, svoje nacionalne ciljeve. Parohijsko sveštenstvo došlo je u "bezuslovnu zavisnost" od laika, a organi koji "sve brinu, uređuju i naređuju bile su crkvene opštine. Tu biskupi i sveštenici nisu imali nikakvo uporište i njihove prerogative mogle su se samo uvažiti utoliko ukoliko su ih laici priznavali. U te stvari država se uopšte nije miješala, ukoliko nisu vodile javnim manifestacijama, konfliktima i ugrožavanju mira."

Takvu idiličnu sliku položaja crkvenih opština u okviru pravoslavne crkve Kalaj je doživljavao kao ozbiljnu opasnost i za svoju nacionalnu politiku i za sistem u cjelini. Ojačati uticaj sveštenstva i oslabiti snagu laika u opštinama kao i uspostaviti punu kontrolu vlasti nad njima bio je osnovni cilj Kalajeve politike prema tim institucijama. Djelokrug opština i nadzor vlasti nad njihovim radom regulisani su statutima koje je potvrđivala Zemaljska vlada. Statutarnim odredbama predviđeno je prisustvo predstavnika vlasti u skupštinama opština, koji su imali vrlo široka ovlašćenja. Predstavnik vlasti mogao je da raspusti skupštinu ako ona pređe djelokrug svoga odlučivanja ili ako se u toku rasprava ugrozi red u skupštini. "Ravnim načinom može i prisutni izaslanik kotarskog ureda, ako skupština prekorači svoj djelokrug ili ako se učine zakonu protivni predloži, dalje pretresanje dotičnog predmeta obustaviti, a i skupštinu raspustiti, ako bi se pokušalo i nadalje o tom predmetu raspravljati, ili ako bi to zahtijevalo uopšte održanje reda." Punovažnost odluke skupštine ograničena je odredbom da politička vlast može ukinuti njene zaključke ako to nađe za potrebno. "Presjednik ima svaki put za 48 sati posije sjednice prepis zapisnika podnijeti kotarskom uredu. Politička oblast ima pravo ukinuti zaključke, koje skupština nije bila nadležna svršiti, ili koji su nezakoniti, ili bi mogli imati posljedice štetne po općenitost; ako bi pak pogledom na neke zaključke samo kakvu sumnju imala, može im obustaviti izvršenje." I rad crkveno-školskih odbora podvrgnut je nadzoru vlasti. Predstavnik lokalne političke vlasti imao je pravo da prisustvuje odborskim sjednicama, a predsjednik odbora obavezivao se da najmanje 48 sati ranije obavijesti nadležnu vlast o održavanju sjednica. Zapisnik sa sjednice potpisivao je, pored predsjednika i članova odbora, i izaslanik vlasti. Lokalnoj političkoj vlasti dopušteno je potpuno pravo uvida u rad odbora, uključujući tu i finansijsko poslovanje. Posebnom odredbom vlast se obezbjeđivala od nepoželjnog i nelojalnog držanja opština. Ta se odredba odnosila na pravo raspuštanja odbora i uvođenja komesarijata do izbora novog odbora. "Ako odbor ili djelovatelji njegovi ne bi vršili ustanovljenog štatuta, ako bi prekoračili u njemu obilježeni djelokrug, ili bi im uopšte vladanje, po javne interese štetno bilo, onda im može kotarski ured obustaviti Statutima, ili zakonu protivne zaključke, ili pak može okružna oblast po naredbi zemaljske vlade, raspuštati odbor, te poslovanje, dok se ne bi nov odbor konstituisao, povjeriti jednom vladinom povjereniku ili jednom odboru pouzdanika." U nadzoru nad radom opština vlasti strogo paze na to da opštine ne izađu iz djelokruga rada koji im je odredio statut. Takvi pokušaji su odlučno odbijani, naročito ako se radilo o svjetovnim stvarima i o djelovanju na širem prostoru, izvan lokalnih okvira opština. Povodom jedne žalbe tuzlanskog prote i potpredsjednika crkveno-školske opštine, Zajedničko ministarstvo finansija je upozorilo Zemaljsku vladu da se nikako ne može dopustiti crkveno-školskim opštinama da u svjetovnim stvarima svojih istovjernika nastupaju i tako učvršćuju položaj u pitanjima koja im ne pripadaju. Vlasti su zabranile crkveno-školskoj opštini u Mostaru da uputi poziv stanovništvu Hercegovine za pohađanje mostarske gimnazije, uz motivaciju da to izlazi iz djelokruga opštine. Kada je 1893. crkveno-školska opština u Banjaluci uputila odborima opština u Bosni i Hercegovini cirkularno pismo u kome je traženo njihovo mišljenje o tome da li treba zahtijevati da se ukine naredba Zemaljske vlade o potvrđivanju učitelja na konfesionalnim školama, Zemaljska vlada je naredila svim podređenim vlastima da zabrane opštinama raspravljanje o tome, jer je spomenuto cirkularno pismo, zbog toga što izlazi iz djelokruga crkveno-školske opštine u Banjoj Luci, nezakonit akt. Kako se režim jače učvršćivao, tako su rasle i njegove težnje za sveobuhvatnijim nadzorom rada opština. Pred vlasti se postavio i problem kako da ojača uticaj hijerarhije i sveštenstva u opštinama i da preko njihovog lojalnog držanja olakša pretvaranje opština u konstruktivni faktor svoje politike. Posebno je bilo važno da se rad opština ograniči u strogolokalne okvire i da im se onemogući da posluže kao sredstvo za integraciju srpskog naroda. Odlučnije korake u pravcu rješavanja tih problema, vezanih za crkvene opštine, vlasti preduzimaju početkom devedesetih godina. Za to su tada bilestvorene i odgovarajuće pretpostavke. Režim se u zemlji stabilizovao. Stvorena je visoka nacionalna hijerarhija potpuno zavisna od vlasti. Sistemom potpora crkava i nižeg sveštenstva pridobijen je znatan dio toga sveštenstva. Najzad, počeo je jače da se ispoljava srpski nacionalni pokret koji je trebalo suzbijati na svim linijama.

U takvim prilikama vlada odlučuje da statutima potpuno oblikuje opštine prema svojim potrebama i svojoj zamisli. Povodom zahtjeva nekoliko crkvenih opština da im se odobre statuti, Zemaljska vlada predlaže 1892. zajedničkom ministarstvu finansija da se izradi statut koji bi služio kao uzorak za sve statute u zemlji "Normal-Statut". Prepiska između Zemaljske vlade i Zajedničkog ministarstva u vezi s tim pokazuje šta je u radu opština režimu najviše smetalo i kako je te smetnje trebalo otkloniti. Vlada je smatrala da teritorijalni obim opštine treba u principu da obuhvati domen paroha i da opština ne objedinjuje dvije ili više parohija. Unošenje toga načela u statute osiguralo bi zatvaranje opštine u lokalne okvire. Što se tiče nadležnosti opština potrebno je da se one ograniče isključivo na poslove predviđene statutom. Da bi se ojačao uticaj vlasti na rad opština, istaknuto je kao nužno da izabrane članove odbora i njihove zamjenike potvrđuje nadležna vlast. Radi brže i efikasnije intervencije u slučajevima raspuštanja odbora vlada je predložila da se pravo raspuštanja odbora prepusti okružnim oblastima, a da se pri tome ne traži prethodna saglasnost Zemaljske vlade.

Zajedničko ministarstvo finansija prihvatilo je te stavove Zemaljske vlade i dodalo neka nova rješenja, koja bi ojačala uticaj mitropolita i parohijskog sveštenstva u opštinama i suzila njihova prava u pogledu namještenja učitelja. Mitropolit ili njegov stalni zastupnik kao i sveštenik u opštini treba da su po svom položaju počasni članovi odbora i da imaju pravo glasa na odborskim sjednicama. Posebno se mora statutima obezbijediti pravo ingerencije u rad opština mitropolitima, a Zemaljskoj vladi pravo potvrđivanja učitelja. U pogledu teritorijalnog obima opštinaministarstvo je takođe bilo za njihovo usitnjavanje. Smatralo je da u parohijama sa više crkava treba formirati za svaku crkvu posebnu opštinu. Na bazi tih načela i predloga utvrđene su određene norme, koje su onda po vladinom nalogu ugrađivane u sve statute. Tako je režim pronašao prikladnu formulu kako da ograniči autonomna prava crkvenih, odnosno crkveno-školskih opština i kako da se osigura od njihovog opozicionog djelovanja. Činilo se da je primjena te formule dala i očekivane rezultate. Taj je privid došao otuda što je u opštinama ojačao uticaj hijerarhije i sveštenstva, a u znatnoj mjeri oslabila snaga laika. Prema zvaničnim podacima Zemaljske vlade bilo je u Bosni i Hercegovini početkom 1897. godine ukupno 351 crkvena opština, od kojih su 42 imale odbore sastavljene samo od laika, dok su na čelu odbora ostalih 309 opština stajali sveštenici.

Promišljanja o položaju pravoslavne crkve u Bosni i Hercegovini

Računajući na lojalno držanje sveštenstva i na jak uticaj nacionalne hijerarhije, vlada je mislila da je na najboljem putu da crkvene opštine uspješno prilagodi svojoj politici i tako pravoslavnu crkvu u cjelini stavi u službu ostvarenja vlastitih političkih ciljeva. Među tim ciljevima je, svakako, najznačajniji bio aneksija. Ukupna politika prema pravoslavnoj crkvi nikada nije gubila iz vida cilj da se u njoj stekne oslonac za aneksiju. Već pred samo zaposjedanje Bosne i Hercegovine ističe se ideja o priključenju pravoslavne crkve karlovačkoj patrijaršiji. U carevoj instrukciji generalu Josipu Filipoviću kaže se da ubuduće treba svim sredstvima nastojati da se pravoslavno i muslimansko stanovništvo privoli na potpuno odvajanje od duhovne suprematije dotadašnjih centara. U tom slučaju muslimani bi se mogli podrediti vlastitom vjerskom poglavaru u zemlji, a pravoslavni eventualno karlovačkoj patrijaršiji, čime bi se i jedni i drugi još uže vezali za Monarhiju. Vjerovatno je pod Filipovićevim uticajem sarajevski mitropolit Antim tražio u avgustu 1878. pripajanje pravoslavne crkve u Bosni karlovačkoj patrijaršiji, ali su taj zahtjev odbili zvanični faktori u Monarhiji, jer su ga smatrali preuranjenim i povezanim sa ozbiljnim diplomatskim teškoćama koje je tada bilo teško preovladati. Protiv takvog rješenja bio je i Kosanović, koji je u njemu vidio korak bliže aneksiji.Zbog toga ga je oštro napao 1884. novosadski "Srpski narod". Ideja o priključenju pravoslavne crkve u Bosni i Hercegovini karlovačkoj patrijaršiji prije aneksije izgleda da je Kalaju bila bliska, iako to on nije zvanično i javno isticao.

Spomenuta ponuda mitropolitske stolice u Sarajevu Nikodimu Milašu bila je rezultat toga što se on, javno, odlučno založio da se pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini potpuno odvoji od carigradske patrijaršije i pripoji karlovačkoj. Svjestan činjenice koliko je to pitanje osjetljivo, on je izbjegavao da govori otvoreno o njemu, kao što je to činio i u pogledu aneksije. Zvaničan stav Beča bio je da će se taj problem riješiti sa aneksijom Bosne i Hercegovine. To, međutim, nije isključivalo Kalajevo indirektno angažovanje na njegovom rješavanju i prije toga. Na to ukazuje i jedan izvještaj srpskog poslanika u Beču, Aleksa Sirnica, dat povodom vijesti da Austro-Ugarska vodi pregovore sa carigradskim patrijarhom o odvajanju pravoslavne crkve u BiH od carigradske patrijaršije i njenom pripajanju karlovačkoj. Srpski poslanik u Beču, Simić kaže "na osnovu saznanja iz pouzdanih izvora" da to na Balplacu "kategorički odriču", ali neisključuju mogućnost da je Kalaj mogao to pitanje "ventilirati u razgovorima sa bosansko-hcrcegovačkim jerarsima." Na Balplacu smatraju da će se to pitanje "rešiti ujedno sa pitanjem o aneksiji Bosne, ako kad ono dođe na dnevni red. Dotle pak Austro-Ugarska nema interes da ga pokreće, jer izbegava sve, što bi moglo dovesti je u konflikt sa Turskom." Međutim, režim nije stvorio raspoloženje za odvajanje pravoslavne crkve od carigradske patrijaršije i njeno pripajanje karlovačkoj. To će pokazati srpski autonomni pokret, koji će se suprotstaviti najvažnijim političkim tekovinama režima prema toj crkvi kao i njegovim daljim planovima

Literatura

• Vuković, Sava (1996). Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka. Beograd. 
• Kraljačić, Tomislav (1987). Kalajev režim u Bosni i Hercegovini (1882-1903). Sarajevo: Veselin Masleša. 
• Puzović, Predrag (2004). Srpska pravoslavna eparhija dabro-bosanska: Šematizam. Srbinje. 
• Radosavljević, Nedeljko (2009). Šest portreta pravoslavnih mitropolita 1766 — 1891. Beograd. 
• Milutinović, Kosta (1984). Nikodim Milaš i prvi pokušaj aneksije BiH. Sarajevo: Udruženje istoričara Bosne i Hercegovine. 
• Srbi u Dalmaciji i Primorju. Zagreb: Savez udruženja pravoslavnog sveštenstva u Hrvatskoj. 1971. 
• Perić, Ivo (1978). Dalmatinski sabor 1861-1912 god. Zadar. 
• Bakotić, Lujo (2002). Srbi u Dalmaciji. Beograd: Prometej Beograd. 
• Sveti Nikodim Episkop Dalmatinski (1845-1915), Predlog za uvrštnje u kalendar svetih Srpske pravoslavne crkve, Beograd-Šibenik, 2008
• Puzović, Predrag (2003). Sarajevska bogoslovija 1882-2002. Srbinje: Duhovna akademija Sv. Vasilija Ostroškog.