Velike seobe Srba

Seoba Srba, slika Paje Jovanovića iz 1896. godine

Za druge upotrebe pogledajte stranicu Velika seoba.

Velike seobe Srba su velike istorijske seobe (migracije) srpskog naroda, među kojima poseban značaj imaju: Prva velika seoba Srba iz 1690. godine i Druga velika seoba Srba iz 1739. godine. Prva seoba se dogodila tokom Velikog bečkog rata (1683−1699), kada se znatan deo srpskog naroda iz raznih srpskih oblasti pod turskom vlašću preselio u severne i zapadne oblasti pod vlašću Habzburške monarhije i Mletačke republike. Ovu seobu je predvodio srpski patrijarh Arsenije III Crnojević. Druga seoba se dogodila tokom Austrijsko-turskog rata (1737−1739), kada se deo srpskog stanovništva iz središnjih srpskih oblasti pod turskom vlašću preselio u severne oblasti pod vlašću Habzburške monarhije. Ovu seobu je predvodio srpski patrijarh Arsenije IV Jovanović. Tokom obe seobe, migracijskim talasom je bio zahvaćen veliki deo srpskog naroda sa područja Kosova i Metohije, Raške oblasti i drugih okolnih krajeva u središnjim srpskim zemljama. Seobe su bile usmerene prvenstveno prema severu, odnosno prema oblastima današnje severne Srbije (Srem, Bačka, Banat) i okolnih oblasti koje su u to vreme bile u sastavu Kraljevine Ugarske i njenih pridruženih zemalja, Kraljevine Slavonije i Kraljevine Hrvatske, uključujući i teritoriju habzburške Vojne krajine. Obe seobe su imale veliki značaj za nacionalnu, politiku i kulturnu istoriju srpskog naroda.

Prva velika seoba Srba

Glavna teritorija koju su naselili Srbi tokom velike seobe 1693. godine (predstavljena plavom bojom)

Velika seoba Srba odigrala se početkom 1690. godine, tokom Velikog bečkog rata, koji je trajao od 1683. do 1699. godine i završio se mirom u Sremskim Karlovcima.

Savez hrišćanskih sila i Sveta liga (Sveto rimsko carstvo, Poljska, Rusija i Mletačka republika) ratovali su protiv Osmanskog carstva. Rusko carstvo je pristupilo Svetoj ligi 1687. godine što je imalo za posledicu uzdanje pravoslavnih naroda u rusku pomoć. Austrijska vojska je uspešno ratovala, oslobodila je Ugarsku, Srbiju i prodrla do Makedonije. Beograd je austrijska vojska zauzela 6. septembra 1688. godine i car Leopold je pozvao narode Osmanskog carstva da se priključe njegovoj vojsci i da će im on jemčiti prava i slobode. Prilikom prolaska kroz Srbiju, Srbi su podigli ustanak i priključili se austrijskoj vojsci 1689. godine. Pod komandom kneza Ludviga Vilhelma Badenskog osvojen je Niš septembra 1689. godine, kao i Jagodina, Paraćin, Pirot, Bela Palanka i Dragoman. Oktobra 1689. godine austrijska vojska i srpski ustanici zauzeli su Prištinu, Prizren, Kačanik i Skoplje. Do osvajanja Prizrena broj srpskih ustanika u trupama generala Pikolominija je bio više od 20 000 pod zastavama. Tada je Francuska napala Austriju, pa se austrijska vojska povukla iz Srbije na levu obalu Dunava i Save. Već tokom 1689. godine austrijski car Leopold I je pozvao Srbe da nasele opustele krajeve Ugarske, koje je austrijska vojska tek zauzela. Austrijska vojska i srpski ustanici poraženi su u bici kod Kačanika 2. januara 1690. godine. Na čelu je bio Pećki patrijarh Arsenije III Crnojević (slsr. Čarnoevičь), koji se već januara 1690. godine nalazio u Beogradu.

U Beogradu juna 1690. je održan crkveno-narodni sabor. Srbi su postavili zahtev o nekom svom izabraniku, episkopu Isaiju Đakoviću i poslali su ga austrijskom caru Leopoldu I i tražili su od njega da dozvoli da se nasele i da im garantuje crkveno-školsku autonomiju. Poslao im je povelju u kojoj im dozvoljava da se nasele sve do Budima i Komorana i garantovao im je crkveno-školsku autonomiju uz uslov da oni budu austrijski vojnici. Ovom poveljom je ozakonjen položaj Srba u Ugarskoj.

Oko 37.000 srpskih porodica prešlo je u Austriju, što je najmanje 185.000 ljudi, a samo oko Prištine 360 sela je opustelo.

Druga velika seoba Srba

Srpske privilegije: potvrdna diploma iz 1743. godine

Period austrijske vladavine potrajao je dve decenije (1718—1739). Naime, nakon novog Austrijsko-turskog rata 1737—1739., Beogradskim mirom, Turska je povratila izgubljene teritorije i ponovo je granica uspostavljena na Savi i Dunavu, a Beograd je postao središte pašaluka. Ponovno uspostavljanje turske vlasti dovelo je do Druge velike seobe Srba. Plašeći se turske odmazde, Srbi su na čelu sa patrijarhom Arsenijem IV Jovanovićem krenuli u Austriju 1740. godine. Turci su na razne načine pokušavali da pridobiju Srbe u Beogradskom pašaluku, zbog blizine granice i zbog toga su im davali razne privilegije. Pritisak na srpsko stanovništvo u pašaluku bio je znatno manjeg intenziteta nego u drugim delovima Turske, a i čitlučenje je bilo manje izraženo u Beogradskom pašaluku. Druga velika seoba Srba je po broju iseljenika i posledicama znatno manja.

• 
  Srpski patrijarh Arsenije III Crnojević
• 
  Srpski patrijarh Arsenije IV Jovanović
• 
  Privilegije Srba u Habzburškoj monarhiji: naslovna strana štampanog izdanja iz 1732. godine

Posledice

Posledica Velike seobe je pustošenje srpskih naselja u centralnoj Srbiji i na Kosovu i Metohiji i trajno preseljavanje stanovništva u Austriju, na područje današnje Mađarske i Vojvodine. Odliv stanovništva je bio toliki da je većina sela zarasla u šumu, tako da je deo centralne Srbije dobio naziv Šumadija.

Usled ovih seoba broj srpskog stanovništva na Kosovu i Metohiji se drastično smanjio. Nakon srpskih seoba, Albanci iz planinskih područja Malesije se spuštaju u plodne i opustele doline Metohije. Nakon migracija, srpski etnički centar se seli iz starih područja Raške oblasti, Vardarske Makedonije, Kosova i Metohije u Vojvodinu, a kasnije i u Šumadiju. Neposredno posle seobe među iseljenicima je zavladala glad i epidemija tako da je veliki broj iseljenika ubrzo preminuo.

O ovim događajima najviše je sačuvano tekstova koje su napisali monasi koji su učestvovali u Seobi, budući da su oni bili jedni od retkih pismenih Srba toga vremena.

Evo kako o ovim događajima piše monah Atanasije Srbin:

O opusteloj zemlji

I tako kroz deset godina, od tog ljutog rata, mnogoplodna i mnogonarodna zemlja srpska zapuste sva, i gradovi svi i sela sva zapusteše, i manastiri carski veliki i crkve krasne pisane zlatom zapusteše, i žrtvenici i oltari sveti, gde se prinosaše beskrvna žrtva, tamo sada divlje zveri i nečiste plode se.

O Epidemiji

I ležahu leševi pomrlih ljudi srpskih po svima ulicama velikog Beograda, i po svima zemljištima njegovim, po svima putevima njegovim ležahu mrtvi. I ne beše onih koji pogrebavaju. A koji živi hodahu, ne beše u njih izgleda ni krasote ljudske, no behu pocrneli od gladi, i lica njihova behu pocrnela kao lice Etiopa. I tako skončaše i ne osta deseti deo ljudi. Oni koji su ostali izbegoše od svoje zemlje i ostaviše je svu pustu.

Vidi još

• Nova Srbija (oblast)
• Slavenosrbija

Literatura

• Veselinović, Rajko (1993). „Srbi u Velikom ratu 1683-1699”. Istorija srpskog naroda. knj. 3, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 491—574. 
• Gavrilović, Vladan S. (2014). „Primeri migracija srpskog naroda u ugarske provincijalne oblasti 1699-1737”. Istraživanja. Filozofski fakultet u Novom Sadu. 25: 139—148. 
• Ivić, Aleksa (1914). Istorija Srba u Ugarskoj od pada Smedereva do seobe pod Čarnojevićem (1459-1690). Zagreb. 
• Ivić, Aleksa (1929). Istorija Srba u Vojvodini od najstarijih vremena do osnivanja potisko-pomoriške granice (1703). Novi Sad: Matica srpska. 
• Jelavich, Barbara (1983). History of the Balkans: Eighteenth and Nineteenth Centuries. 1. Cambridge University Press. 
• Katić, Tatjana (2012). Tursko osvajanje Srbije 1690. godine. Beograd: Srpski genealoški centar, Centar za osmanističke studije. 
• Popović, Dušan J. (1950). Srbi u Sremu do 1736/7: Istorija naselja i stanovništva. Beograd: Srpska akademija nauka. 
• Popović, Dušan J. (1952). Srbi u Bačkoj do kraja osamnaestog veka: Istorija naselja i stanovništva. Beograd: Naučna knjiga. 
• Popović, Dušan J. (1952). Srbi u Budimu od 1690 do 1740. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Popović, Dušan J. (1954). Velika seoba Srba 1690: Srbi seljaci i plemići. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Popović, Dušan J. (1955). Srbi u Banatu do kraja osamnaestog veka: Istorija naselja i stanovništva. Beograd: Naučna knjiga. 
• Popović, Dušan J. (1957). Srbi u Vojvodini. Knj. 1: Od najstarijih vremena do Karlovačkog mira 1699. Novi Sad: Matica srpska. 
• Popović, Dušan J. (1959). Srbi u Vojvodini. Knj. 2: Od Karlovačkog mira 1699 do Temišvarskog sabora 1790. Novi Sad: Matica srpska. 
• Ruvarac, Ilarion (1896). Odlomci o grofu Đorđu Brankoviću i Arseniju Crnojeviću patrijarhu. Beograd: Srpska kraljevska akademija. 
• Samardžić, Radovan (1989). „Migrations in Serbian History (The Era of Foreign Rule)”. Migrations in Balkan History. Belgrade: Institute for Balkan Studies. str. 83—89. 
• Tomić, Jovan N. (1902). Deset godina iz istorije srpskog naroda i crkve pod Turcima (1683-1693) (PDF). Beograd: Državna štamparija. 
• Trifunoski, Jovan F. (1990). „Velika seoba Srba u narodnim predanjima iz Makedonije” (PDF). Etnološke sveske. 11: 54—61. 
• Živojinović, Dragoljub R. (1989). „Wars, Population Migrations and Religious Proselytism in Dalmatia during the Second Half of the XVIIth Century”. Migrations in Balkan History. Belgrade: Institute for Balkan Studies. str. 77—82. 
• Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium. 

Spoljašnje veze

• „Velika seoba Srba u Austriju” (na jeziku: srpski). Pristupljeno 13. 03. 2016. 
• „Srbi u Ugarskoj” (na jeziku: srpski). Pristupljeno 13. 03. 2016. 
• „BEOGRADSKI SABOR 18. JUNA 1690. GODINE” (na jeziku: srpski). Pristupljeno 13. 03. 2016. 
• „POSLEDNjE OBRAĆANjE ARSENIJA III AUSTRIJSKOM DVORU ZA PRIVILEGIJE” (na jeziku: srpski). Pristupljeno 13. 03. 2016. 
• „Položaj srpskog naroda u Austriji tokom XVIII veka” (na jeziku: srpski). Pristupljeno 13. 03. 2016. 
• „Napuštanje Srbije i Beograda, događaji neposredno posle” (na jeziku: srpski). Pristupljeno 13. 03. 2016. 
• „Od velike seobe do smrti Patrijarha Arsenija III Čarnojevića (1706)”. Pristupljeno 13. 03. 2016. 
• „Austriski porazi” (na jeziku: srpski). Pristupljeno 09. 04. 2016. 
• Velika seoba Srba 1690. godine (Kalenić, broj 1/1990, str. 1-4)
• Proslava 300-godišnjice Velike seobe Srba iz 1690. godine u Eparhiji šumadijskoj (Kalenić, broj 5-6/1990, str. 1-9)